Mavzuning asoslanishi va uning dolzarbligi

Danagidan mag’zi shirin.
Olma daraxtining tagiga olma tushadi.
Ularning bir etak shirin–shirin bolalari bor.
Bu ayol mevasiz daraxt. U farzandga zor.
So‘zning kognitiv semantik tuzilishi yoki metaforadagi asos ingliz tilidagi “g’oya” so‘zi orqali ushbu misollarda ochib beriladi.
Ideas are food
That group gave me food for thought.
They gave us some brain food.
His idea was half–baked.
I’m tired of warmed–over theories.
Yuqoridagi misollardan ko‘rishimiz mumkinki, meva va mahsulot (food) ning bir emas bir qancha xususiyatlari o‘tkazilgandan keyingina biz bolalar mevalar
Jorj Lakof va Mark Jonsonning klassifikatsiyasiga ko‘ra konseptual metaforaning asosiy 4 ta turi bor:
1) strukturaga oid metafora;
2) ontologik metafora;
3) oriyental metafora;
4) konteyner metafora ;¹³
Structuraga oid metafora odatda bitta konsept ikkinchi konspetga metafora yo‘li orqali boshqa biri tarkibiga o‘tkaziladi. Bu odatda mavhum narsani aniq narsaga o‘tkazishda ishlatiladi. Masalan: time is money–vaqt bu pul. Bu yerda mavhum tushuncha vaqt bo‘lib aniq narsa pulga tenglashtirildi.
Ontologik metafora voqea, mashg’ulotlar, g’oyalarning mohiyati oraqli boshqa bir tushunchaga ta’sir o‘tkazish. Misol uchun: uning miyyasi bugun ishlamayapti. Mening miyyam mashina. Life is a game”.
Oriyental metafora insonning oriyentatsiyasiga qarab, masalan: tepa– past, markaz–chekka, ichi– tashqari, oldi–orqasi, chuqur– yuzza. Misol uchun:
U oyisi o‘lgandan buyon cho‘kib qoldi.
Biz ishda ko‘tarilib ketdik.
He is in top shape.
As to his health, he is way up there.
Konteyner metafora bu boshqa fizik jismlarda joylashgan chet tillari bukilgan obyekti yoki shaxsni idish sifatida tasvirlash.
Misol uchun: Bugun miyyam bo‘m–bo‘sh.
Oxirgi tahlil kognitiv xarita bo‘lib bu tajribadagi so‘zning individual namoyish qilinishi yoki oddiy tarzda, miyyadagi konseptning sxemasi va tilga namoyish qilinishi.
Kognitiv xarita atamasi ilk bora 1947–yil Edvard Talman tomonidan tilshunoslikka olib kirildi. Keyinroq esa bu tilvistik tahlil S. Askoldov and revised by Karasik, V. Teliya, Samsonovich, Ascoli va boshqalar tomonidan rivojlantirildi. Kognitiv xarita tushunish, bog’liqlik, shifrlamoq, saqlamoq, ma’noni kashf qila olish va na’lumotdan foydalana olish kabi turli xil jarayonlarni o‘z ichiga oladi.
Bu jarayonlar natijasida miyyadagi konseptning strukturasi, konseptning amalga oshishi va tilga namoyish qilinishi gavdalanadi.