Maxmadiyorov Zuhriddinning "Pedagogika. Psixologiyasi"

Intellektni psixometrik tekshirish
Tafakkur ijtimoiy hayot sharoitida shakllanadigan jarayon bo‘lib, u dastavval keng predmetli faoliyat sifatida namoyon bo‘ladi. Keyinchalik u «aqliy» xatti-harakat xarakterini oluvchi shaklga aylanadi. Tafakkur inson bilish faoliyatining oliy shakli sifatida atrof olamni umumlashtirgan holda vositali aks ettirish imkonini beradi, predmetlar bilan hodisalar o‘rtasida aloqa va munosabatlarni tashkil qiladi.
Tafakkur — yangilikni qidirish va ochishdan iborat psixik jarayondir. Bu yangilik sub'ektiv bo‘lishi, ya'ni uni kimlardir qachonlardir topgan bo‘lishi mumkin, lekin sub'ekt tafakkur jarayoni yordamida o‘zi uchun uni yangidan kashf etadi, aks holda biz ko‘proq xotira, o‘tgan tajribalarimizni qayta tiklagan bo‘lamiz. Bolalarni o‘qitishda tafakkurning shu muhim xususiyatini asos qilib olish mumkin. Maktabgacha tarbiya yoshi — psixik rivojlanishning intensiv bosqichi hisoblanadi. Aynan mana shu yoshdan bolada juda katta o‘zgarishlar ro‘y beradi, ya'ni psixofiziologik funktsiyalarning takomillashuvidan boshlab, to murakkab yangi shaxsiy obrazlarning paydo bo‘lishigacha bo‘lib o‘tadigan jarayonlar sodir bo‘ladi. Yangi obrazlarni, xayoliy hodisalarni analiz qilish maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga xosdir, ammo natijalar hamisha ijobiy bo‘lmasa ham, bolalar faoliyatini tahlil qilganimizda, biz shu narsaga amin bo‘ldikki, bolalar predmetlarni tasavvur qilibgina qolmay, ularning o‘zaro bog‘liqligini ham xayolan tasavvur qilar ekan. Tasavvurning rivojlanishi, tafakkurning shakllanayotgan jarayoni bilan tavsiflanadi, bu shakllanish bolaning xayoliy tasavvurlarining ixtiyoriy ko‘rsatkichlari bilan bog‘liqdir. Bunday imkoniyat 5-6 yoshli bolalarda yanada Yuqoriroq bo‘ladi, chunki bola yangi aqliy harakat usullarini juda tez o‘zlashtirib oladi. Aqliy faoliyatda yangi usullarning shakllanib borishi, tashqi predmetlarning harakatini o‘zlashtirib olishdagi bola xatti-harakati, ta'lim va tarbiya jarayonida muhim ahamiyatga ega. Bu, o‘z navbatida, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning obrazli tafakkuri rivojlanishi uchun eng maqbul imkoniyat davridir.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda asosan obrazli, so‘z-mantiqli va ko‘rgazmali-harakatli tafakkur turi rivojlangan bo‘ladi. So‘z-mantiqli tafakkur turi esa maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda endi rivojlanish davrida bo‘ladi. Mana shuning uchun ham maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning intellektini diagnostika qilish uchun, birinchi navbatda obrazli, so‘z-mantiqli va ko‘rgazmali-harakatli tafakkur turlariga e'tibor qaratish kerak.
Biz bayon qilayotgan psixodiagnostik metodikalar tafakkurning aynan mana shu ikki turiga taalluqlidir.
Obrazli – so‘z-mantiqli tafakkur ham, ko‘rgazmali-harakatli tafakkur ham o‘ziga xos bir qancha xususiyatlarga ega. Ushbu xususiyatlar har xil topshiriqlar echimini izlash bosqichlarida namoyon bo‘ladi. Mana shu bog‘lanishlar va munosabatlar tufayli bolalardagi obrazli–so‘zmantiqliva ko‘rgazmali-harakatli tafakkurni diagnostikalash uchun, biz har ikkala tafakkur turining muhim jihatlarini inobatga olgan holda, ushbu tafakkur turlariga beshtadan metodika bor.
Intellekt (lat.intellectus – tushunish, bilish)- keng ma`noda insonning barcha bilish funktsiyalarining majmuasi, tor ma`noda tafakkuri. Intellekt inson tomonidan borliqni bilishning asosiy shaklidir. Intellekt koeffitsenti sinaluvchining aql yoshini xronologik yoshga nisbatining foizda ifodalanganiga teng.
Aql yoshi x 100
IQ =---------------------------
Pasport yoshi
Aql yoshi insonning test topshiriqlarini bajarishi natijalarini matematik qayta ishlashda paydo bo’ladigan son bo’lib, bu natijalar aqliy taraqiqiyotning qaysi o’rta statistik yosh darajasida ekanligini ko’rsatadi. Aql yoshi xronologik darajaga mos bo’lganda shaxsning intellekti yoshiga mos bo’ladi. Aql yoshi xronologik darajaga mos bo’lmaganda quyi yoki Yuqori bo’lishi mumkin. Aql yoshi tushunchasi fanga 1908 yilda A.Bine va T.Simon tomonidan kiritilgan.1912 yilda V.Shtern tomonidan intellekt koeffitsenti tushunchasi kiritilgan.
Test 1953 yilda R.Amtxauer tomonidan taklif etilgan bo’lib, 13 yoshdan 61 yoshgacha shaxslarning intellektual rivojlanish darajasini aniqlashga mo’ljallangan. Amtxauer intellekt strukturalari testi 9 ta subtestdan iborat bo’lib, ularning har biri intellektning turli funktsiyalarini o’lchashga qaratilgan.
1.Mantiqiy tanlash(LS) - induktiv tafakkur, til boyligini aniqlaydi. Sinaluvchi – keltirilgan so’zlarning biri bilan gaplarni tugatishi zarur. 20 ta topshiriq berilgan. Bajarish vaqti - 6 minut.
2.Umumiy hususiyatlarni aniqlash(GE) - mavhumlashtirish, verbal tushunchalarga tayanish qobiliyatini tekshiradi. Har bir topshiriqda sinaluvchiga beshta so’z beriladi, ulardan to’rttasi mazmunan bog’langan, bittasi ortiqcha. Bu so’zni topish va belgilash zarur. 20 ta topshiriq berilgan. Bajarish vaqti - 6 minut.
3.Analogiya(AN) - kombinator qobiliyatlar taxlili. Har bir topshiriqda sinaluvchiga uchta so’z taklif etiladi, birirnchi va ikkinchi so’z orasida ma’lum bir bog’lanish bor. Uchinchi so’zdan keyin chiziqcha qo’zyilgan. Beshta javob varianti orasidan birirnchi va ikkinchi so’z orasida qanday bog’lanish bo’lsa, uchinchi so’z bilan bog’langan so’zni topish zarur. 20 ta topshiriq berilgan. Bajarish vaqti - 7 minut.
4. Klassifikatsiya(KL) - fikrlash qobiliyatini baholash. Sinaluvchilar ikki so’zni umumiy tushuncha bilan nomlashi zarur. 16 ta topshiriq berilgan. Bajarish vaqti - 8 minut. Javoblar umumlashtirish darajasiga ko’ra 0 dan 2 ballgacha baholanadi.
5. Hisoblash (RA) - amaliy matematik tafakkur rivojlanganlik darajasini baholaydi.Subtest 20 ta arifmetik topshiriqdan iborat. Echish vaqti 10 minut.
6. Sonlar qatori (ZR) – induktiv tafakkurni tahlil qilish. 20 ta topshiriqda sonlar qatoridagi qonyniyatni aniqlash va ularni davom ettirish zarur. Bajarish vaqti - 10 minut.
7. Figuralarni tanlash (FS) - fazoviy hayolni, kombinator qobiliyatlarni tekshirish.
Sinaluvchiga qismlarga bo’lingan geometrik figuralar tasvirlangan kartochkalar ko’rsatiladi. Javobni tanlashda qismlarga bo’lingan figuraga mos kartochkani topish zarur. 20 ta topshiriq berilgan. Bajarish vaqti - 7 minut.
8.Kubiklar bilan topshiriq (WU) - 7 subtestga yaqin ko’rsatkichlar tekshiriladi.20 ta topshiriqning har birida kub ma’lum kublar to’plamiga nisbatan o’zgartirilgan holatda joylashtiriladi. Kubni harflar bilan belgilangan kublardan biriga o’xshatib belgilash zarur. Bajarish vaqti - 9 minut.
9. Diqqatni to’plash va o’zlashtirilganni xotirada saqlash qobiliyatiga topshiriq(ME). Sinaluvchi so’zlar qatorini yodlashi va ularni topshiriqda berilgan so’zlar ichidan topishi lozim.YOdlash uchun berilgan so’zlar jadvalda ma’lum kategoriyalarga birlashtirilgan, masalan: gullar: lola, jasmin, rayxon.25ta so’zlar yodlash uchun beriladi. Jadvalni yodlash vaqti 3 minut.20 ta topshiriqni bajarishga 6 minut beriladi.
Amtxauer testida sinaluvchiga jami 176 ta topshiriq beriladi. Bajarish vaqti - 90 minut.”Xomaki” ballarni hisoblashda (4 subtestdan tashqari) har bir to’g’ri javob 1 ball bilan baholanadi. Har bir subtest bo’yicha dastlabki baholar shkala baholariga aylantiriladi.