Maxsus psixologiya oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tiflopsixologiya toshkent 2013

Savol va topshiriqlar
1. Tasavvur tushunchasi mohiyatini izohlang.
2. Kar o'quvchilarning ijodiy tasavvuri xususiyatlarini tavsif- 
lang.
3. Kar o'quvchilarning ijodiy tasavvurini o'rganish natijalari 
haqida gapirib bering.
4. Kar o'quvchi shaxsini tarbiyalashda tasavvur qanday o'ringa 
ega?
93

---

5.5. Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarning 
xayol xususiyatlari
«Xayol — mavjud tasavvurlar asosida yangi obrazlarning 
yaratilishidan iboratdir, psixik aks ettirish jarayonlaridan biri. U 
ixtiyorsiz va ixtiyoriy, ijodiy xayol turlariga ajratiladi»1. «Xayol yoki 
fantaziya, tafakkur kabi, yuksak bilish jarayonlari qatoriga kirib, 
kishining o‘ziga xos ijobiy harakatlariga ega boigan faoliyatlarida 
namoyon boiadi. Mehnatning tayyor natijasini xayolga keltirmay 
turib, ishga kirishib boimaydi. Fantaziya yordamida kutilayotgan 
natijani tasavvur qilish inson mehnatining hayvonlar instinktiv 
faoliyatidan tub farqidir»2 — deb ta’kidlangan darslikda. Xayolning 
psixik jarayon sifatida birinchi va muhim vazifasi shundan iboratki, 
u mehnatni boshlashdan oldin uning natijasini tasavvur qilish im- 
konini beradi. Xayol faol va passiv boiishi mumkin. Ixtiyoriy va 
ixtiyorsiz tarzda amalga oshishi, yuzaga kelishi mumkin. Qayta 
tiklovchi, ijodiy xayollar ham bor. Xayolni yuksak, xohlagan turi 
orzudir. Nuqsonli bolalarda xayol, ayniqsa, yosh bolalarda o'ziga 
xos xususiyat, ko‘rinishga ega. Eshitish qobiliyati buzilgan bola- 
lardagi xayolning o‘ziga xosligi ulardagi og'zaki nutq va mantiqiy 
tafakkurining kechikib shakllanishi bilan uzviy bogiiq. Ko‘rish 
tasavvurlari har doim ham kerakli darajada tahlil etilmaydi. Shu 
sabab ular tomonidan yangi predmetlar tahlili qiyosiy amalga osha­
di. Demak, nuqson: ko‘rishmi, eshitishmi, aqliymi, nutqmi baribir 
xayol jarayonlarining kechishiga, shakllanishiga, rivojiga o‘z sal­
biy ta ’sirini o‘tkazmay qolmas ekan. Bu deyarli isbot, tushunti- 
rish talab etilmaydigan haqiqatdir. Lekin, bu taassurotlarni qancha 
erta, muvaffaqiyatli korreksiyalasak o‘quvchilarda xayol jarayon­
lari shunchalik tez va to iiq rivojlanishi mumkin. Bu jarayonning 
tafakkur bilan chambarchas bogiiqligini e’tiborga olsak, masala- 
ning mohiyati yanada tezroq ravshanlashadi. Bu mavzuda albat- 
ta, O.I. Skoroxodovaning «Как я воспринимаю, представляю и 
понимаю окружающих мир» (— М.: 1972) kitobini tahlil etish 
darkor. Ayniqsa, kitobning ko‘r, kar kishi tomonidan «dunyoni»
1