Maxsus psixologiya oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tiflopsixologiya toshkent 2013
v 6.3. Daktilologiya va imo-ishora nutqi eshitishida nuqsoni bo‘lgan
Download 6.98 Mb. Pdf ko'rish
|
Maxsus psixologiya. Mo\'minova L.R.
|
v 6.3. Daktilologiya va imo-ishora nutqi eshitishida nuqsoni bo‘lgan
] bolalar nutqi sifatida \ Daktilologiya kar va zaif eshituvchi bolalar nutqining o‘ziga xos shaklidir. U so‘zlashuv nutqiga imo-ishora nutqiga nisbatan yaqindir. U yozma harakatga ko'ra yozma nutqqa o'xshab ketadi. Uning vosita- lari graflk belgilar harflar emas, balki qo'l, barmoq harakatlari hisobla nadi. O'zbek tilining har bir harfi o'zining harakatli ifodasiga egadir. Kar bolalarga daktil belgilarini uch guruhga tasniflash mumkin: 1) chizuvchi harflar (z, b, d); 2) harf shaklini ifodalovchi harflar (о, 1, m, t); 3) shartli belgilar (v, j, n). Daktil nutqi so'zlashuv nutqining barcha qoidalariga ko'ra shaklla nadi va uni kar bola egallashi mumkin. Bog'cha davrida kar bola daktilo- logiyaga savod o'rganish uchun murojaat qiladi. Tadqiqot ko'rsatishi- cha, daktilologiya eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar so'zlashuv nutqini shakllantirish uchun yordamchi vosita bo'lib xizmat qiladi. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar tom onidan keng qo'llaniladigan imo-ishora nutqi muloqotga ehtiyoj yuzaga kelish natijasida namoyon bo'ladi. Kar bola qo'llaydigan tabiiy dastlabki imo-ishoralar juda sodda bo'ladi. M asalan, u biror narsani xohlasa, uni qo'li bilan ko'rsatadi. Asta-sekin bu jarayon murakkablashib boradi, shartli xarakterga ega bo'lib, muloqot funksiyasini bajara boshlaydi. So'zlashuv nutqidan farqli, imo-ishora nutqi ko'ruv va harakat sezgilari asosida namoyon bo'ladi. So'zning realizatsiya vositasi tovush yoki graflk qobiq bo'lsa, imo-ishora nutqining vosi tasi qo'l harakatlari va unga mos yuzning m im ik ifodalari. Bizning nutqimiz ikki funksiyani bajaradi: muloqot vositasi va tafakkur quroli. Bu funksiya imo-ishora nutqi orqali ham bajariladimi? Ma’lumki, eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar imo-ishora yor damida muloqotga kirishadilar. Imo-ishora nutqi atrof-olamni tus- hunishga yordam beruvchi vosita sanaladi. Masalan, oilada kar bola imo-ishora nutqidan foydalangan holda tarbiyalanadi, lekin uning rivojlanish darajasi yuqori bo'ladi. Shunday qilib, imo-ishora eshit ishida nuqsoni bo'lgan bolalar uchun muloqot funksiyasini bajarishini ta’kidlash joiz. Bu jihatdan u og'zaki nutq shakliga o'xshashdir. Lekin 105 u chegaralangan davrada, faqat kar shaxslar o‘rtasida muloqot quroli sifatida namoyon boiadi. Nutq tafakkur quroli sifatida namoyon boiadi. U o‘zining birinchi vazifasini bajara olmaydi, tafakkur quroli sifatida faoliyat ko'rsata olmaydi. Imo-ishora nutqining qurish materiali mimik belgilar foizidir. So‘zdan farqli, imo-ishora belgilari bir qator o‘ziga xosliklarga egadir. Ayrim mimik belgilar so‘z kabi muloqot elementiga egadir. So‘z qat’iy va universal ahamiyatga ega. Mimik belgilar esa qat’iy bolmaydi. Ko'p tushunchalar kar shaxslar o‘rtasida bir xil ishora bilan ifodalanadi. Ularning xarakteri ta’lim jarayonida solzlashuv nutqi vositasida o‘zgarishi mumkin. So‘z tarki- bida tovush kompleksi va ma’nosi bo‘yicha mustahkamlash aloqasi mavjud bolib, uni ixtiyoriy buzib bolmaydi. So‘zning tovush tarkibi buzilsa, u o‘zining funksiyasini bajarmay qoladi. Tovush kompleksi uning ma’nosi bilan umumiy bogliq emas. Ayrim mimik belgilar- da bu aloqa yaqqol namoyon boiadi. Ko‘p olimlar mimik belgi- larni tasniflashga harakat qilganlar (N.G. Morozova, R.M.Boskis, L.V.Zankov, G.L.Zayseva, N.F. Slezina). Ularning ilmiy ishlari nati- jalariga tayanib mimik belgilarni quyidagicha tasniflash mumkin: 106 1. Ko‘ruv sezgisiga asoslangan belgilari: a) ko‘rsatuvchi ishning belgilari (burun, ko‘z, stol, shkaf, u); b) predmet konturi yoki uning xarakterli xususiyatlarini ko‘rsatuvchi m imik belgilar (yulduz, g‘oz, ona); d) to‘liq yoki qisman immitatsiya qiluvchi xarakterlar. 2. Sezgilarga asoslangan belgilar. 3. Hid sezgilariga asoslangan belgilar. 4. Teri sezgilariga asoslangan belgilar. 5. M aza-ta’m sezgilariga asoslangan belgilar. 6. Organik sezgilarga asoslangan belgilar. 7. Emotsional sezgilarga asoslangan belgilar. 8. M imiko-daktil sezgilar. 9. Tabiiy sezgilar. 10. Shartli sezgilar. 11. Sonni ifodalovchi sezgilar. 12. 0 ‘tkazuvchan m imik sezgilar. Mimik belgilar tarkibi qat’iy va bir turga ega bo‘lmaydi. Karlar Yangi tushunchalarni egallashi va nutqda yangi so'z paydo bo'lishi bilan mimik belgilar yuzaga kela boshlaydi (televizor, bomba). Ay rim mimik belgilar bir tomondan konkret va ko‘rgazmaliligi, ikki tomondan diffuzligi va differensiallashmaganligi bilan xarakterla- nadi. Shuning uchun, uy belgisi ko‘p qavatli uy, hovli-joy ma’nosida ishlatilishi mumkin. Shu sababli, mimik belgilarda umumlashti- rishlar ko‘p uchraydi. Shunday qilib, eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning imo- ishora nutqi so'zlashuv nutqidan juda katta farq qiladi. Bu farq uning vazifasi, tarkibiy qismlari va mimikasiga ham xosdir. U asosan so‘z va m im ik belgini solishtirganda, gapdagi so‘z bo‘laklarini bu ikki turda nutq shaklida namoyon bo‘lishida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Og'zaki nutqqa nisbatan chegaralanganligi, takomillashmaganli- giga qaramay imo-ishora nutqi kar shaxslar uchun asosiy muloqot qurolidir. Pedagogik jarayonda imo-ishora nutqidan foydalanish ilk bosqichlarda yaxshi samara beradi. Lekin eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar maktabi ta ’lim jarayonining bosh maqsadi ular ning og'zaki nutqini shakllantirishdir. Quyida eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar imo-ishora nutqi nam unalari keltiriladi. 107 |
