May rentgen naylarining turlari, fokus dog’i va sovitish yo’llari

247 
2023 MAY 
dog’ining shakli elektron nishonning konfiguratsiyasiga va naycha o’qidan anod 
oynasining o'qish burchagiga bog'liq bo’ladi. Terapiyada rentgen naychalarining optik 
xususiyatlari hech qanday rol o'ynamaydi, shuning uchun terapevtik naychalar odatda
katta, o'tkir bo’lmagan aylana shaklida fokus dog’i tayorlanadi, cho’g’lanma simi esa 
tekis spiral shaklida amalga oshiriladi (2-rasm). 
2-Rasm. Naychaning aylana fokusli katod qurilmasi. 1 – fokuslanadigan idishdagi 
spirali; 2 - massiv fokuslovchi 
Cho’g’lanma sim orqali chiqadigan elektronlar bir-birini itarib, katoddan 
kengayuvchi nishoni anodga uchib o’tadi va chashkasimon shakldagi jism tibiga 
joylashadi, bu manfiy zaryadlanlar fokuslash qurilmasi rolini o'ynaydi ya’ni elektronlar 
nishonini anod oynasiga tushadigan tor nishonida qisqarishiga olib keladi. Katod 
chashkasining fokuslanish effekti unda joylashgan cho’g’lanma simning qanchalik 
darajada chuqurroq joylanishiga qarab kuchayadi. Chuqur terapevtik naychalarda juda 
yuqori kuchlanish uchun mo'ljallangan bo’lib, cho’g’lanma sim anodga nisbatan sezilarli 
tortishishlarga duchor bo'ladi. Yupqa simning deformatsiyasini oldini olish uchun uni 
ba'zan silindrga joylashtiriladi va elektrostatik himoya vazifasini bajaradigan noyob 
metall panjara bilan qoplanadi. Bunday panjara elektronlarning u orqali o'tishiga 
to'sqinlik qila olmaydi. 
Himoyasi mavjud bo’lmagan turdagi terapevtik naychalar uchun anod odatda massiv 
volfram to'pcha shaklida bo’lib, naychaning anod bo'yniga o'rnatilgan bo’ladi (3-rasm), 

---

248 
2023 MAY 
yoki to'rtburchak volfram plastinka shakllida tayyorlanadi. 
3-Rasm. To’pcha anodli terapevtik naychasi. 
Terapevtik va diagnostika naychalarda dumaloq yassi spiral shaklida qilingan 
cho’g’lamli simdan anod oynasi odatda naychaga o'qiga 45° burchak ostida 
joylashtiriladi. Silindrsimon nishon shaklda uchayotgan elektronlar anod oynasining qiya 
yuzasiga tushib, ellips shaklida fokusli nuqta hosil qiladi. Naychaning optik xususiyatlari 
anod oynasida (haqiqiy fokus) haqiqiy mavjud bo'lgan fokus dog’ining o'lchami va shakli 
bilan emas, balki markaziy nurning yo'nalishi bo'yicha ko'rinadigan fokus dog’idir, ya'ni 
fokus markazidan naychaning o'qiga perpendikulyar yo'naltirilgan nur bilan aniqlanib, 
anod oynasi yuzasi normallini va naychaning o'qini o'z ichiga olgan tekislikda yotgan. Bu 
optik fokus deb ataladi va bu hol uchun aylana shaklga ega bo'ladi. Yassi spiral va aylana 
optik fokusli cho’g’lanma simli diagnostik naychalari hozirda faqat past quvvatli 
naychalar uchun qo'llaniladi, chunki naycha quvvatining oshishi fokus hajmining oshishi 
bilan bog'liq, vaholanki naychaning optik xususiyatlarining yomonlashishi bilan ham. 
Chiziqli fokus deb ataladigan ixtiro bilan juda muhim qadam bo’lgan. Chiziqli fokusli 
naychaning cho’g’lanma simi spiral shakliga ega bo'lib, fokuslovchi lagan shakilli 
jismning tubida joylashgan (4-rasm). 

---