Mazkurfanoliyta’limmuassalaribakalavriatta’limyo’nalishlariningbarchasidao’qitiladi

«birinchidan, iqtisodiyislohotlarhechqachonsiyosatortidaqolmasligikerak, ubirormafkuragabo’ysundirilishimumkinemas. Buningma’nosishuki, iqtisodiyotsiyosatdanustunturishikerak. Hamichki, hamtashqiiqtisodiymunosabatlarnimafkuradanholiqilishzarur;
ikkinchidan, davlatboshislohotchibo’lishilozim. Uislohotlarningustuvoryo’nalishlarinibelgilabberishi, o’zgartirishlarsiyosatiniishlabchiqishivauniizchillikbilano’tkazishi, jaholatparastlar (retrogradlar) vakonservatorlarqarshiliginibartarafetishishart;
uchinchidan, qonun, qonunlargarioyaetishustuvorbo’lishilozim. Buningma’nosishuki, demokratikyo’lbilanqabulqilinganyangiKonstitutsiyavaqonunlarnihechistisnosizhammahurmatqilishivaulargaog’ishmayrioyaetishilozim;
to’rtinchidan, aholiningdemografiktarkibinihisobgaolganholdakuchliijtimoiysiyosato’tkazish. Bozormunosabatlarinijoriyetishbilanbirvaqtdaaholiniijtimoiyhimoyalashyuzasidanoldindanta’sirchanchoralarko’rilishilozim. Bubozoriqtisodiyotiyo’lidagiengdolzarbvazifabo’libkeldivabundankeyinhamshundaybo’libqoladi;
beshinchidan, bozoriqtisodiyotigao’tishob’ektiviqtisodiyqonunlarningtalablarinihisobgaolganholda, o’tmishdagi «inqilobiysakrashlar»siz, ya’nievolyutsionyo’lbilan, puxtao’ylab, bosqichma-bosqichamalgaoshirilishikerak.
Buqoidalaro’zistiqlol, rivojlanishvataraqqiyotyo’limizgaasosqilibolinganbo’lib, o’tishdavridasturiningnegizinitashkiletadi»⁵⁴.
Shubilanbirga, O’zbekistondagifuqarolikjamiyatibarpoetishgadoirislohotlarnirivojlangandemokratikmamlakatlarvaxalqarohamjamiyatlartajribasidagidemokratikqadriyatlarasosidaamalgaoshirishgamuhimahamiyatberildi.Chunki, demokratikqadriyatlarnafaqatxalqarotajribavasinovlardano’tganligi, balkio’zbekxalqiningmilliymanfaatlarigamoskelganligiuchunhamislohotlarjarayonlarigatatbiqetilaboshlandi. O’zbekistondafuqarolikjamiyatiningyashashinita’minlaydiganasosiyshart-sharoitlardanbiri, bu - davlathokimiyativakolatlarinichegaralash, fuqarolikjamiyatiinstitutlarigajamiyatdao’zinio’ziboshqarishuchunqanchalikzarurbo’lsa, shunchaliketarlivakolatlarberishekanligimasalasiniilgarisurdi. Shuningdek, asardafuqarolikjamiyatiniinsonerkinligivahuquqlariningengasosiyhimoyachisiekanligigahammuhime’tiborberiladi. Asardagiquyidagifikrlarfuqarolikjamiyatiningyangiqirralariniochibberadi:«Bizuchunfuqarolikjamiyati - ijtimoiymakon. Bumakondaqonunustuvorbo’lib, uinsonningo’z-o’zinikamoltoptirishgamonelikqilmaydi, aksincha, yordamberadi. Shaxsmanfaatlari, uninghuquqvaerkinliklarito’ladarajadaro’yobgachiqishigako’maklashadi. Aynivaqtdaboshqaodamlarninghuquqvaerkinliklarikamsitilishigayo’lquyilmaydi. Ya’nierkinlikvaqonungabo’ysunishbirvaqtningo’zidaamalqiladi, bir-birinito’ldiradivabir-birinitaqozoetadi. Boshqachaaytganda, davlatningqonunlariinsonvafuqarohuquqlarinikamsitmasligilozim. Shuningbarobaridabarchaodamlarqonunlargaso’zsizrioyaqilishlarishart»⁵⁵.
Fuqarolarningijtimoiy-siyosiyfaolligi, ularningdavlatorganlarifaoliyatidanxabardorligi, shuningdekfuqarolarningsiyosiyjarayonlardagikengishtirokifuqarolikjamiyatiningengmuhimbelgilaridanbiriekanligi, kabiqoidalarilgarisurildi. Albatta, bunazariyqarashlardagiilmiytalqinlarnafaqatjamiyatning, balkidavlatningkuchlivasamaralifaoliyatko’rsataolishqobiliyatinioshirishbilanuyg’unlikdaamalgaoshiriladiki, undagiasosiyg’oyalarinsonerkinliginita’minlashmaqsadlaridauningo’zinifaolvaomilkorbo’lishgaundaydi: «Hokimiyattuzilmalariningdemokratikmazmuniko’pjihatdandavlatniboshqarishdafuqarolarningishtiroketishimasalasiqanchalikhalqilinganligibilanbelgilanishima’lum. O’zbekistondaushbuhuquqningamalqilishiuchunqonunasoslariyaratilgan. Biroqhalijamiyatvafuqarolardavlatniboshqarishdaishtiroketishi, o’zlariqandayboshqarilayotganligihaqidama’lumotolishhuquqinianglayboshlashigavabuhuquqdanfoydalanaoladiganbo’lishlarigaerishishkerak. Shundaysharoitdaginadavlatvauninginstitutlari, mansabdorshaxslarjamiyatvafuqarooldidagio’zmas’uliyatlarinihisqiladilar. Buninguchunfuqarolarningsiyosiyfaolliginioshirishzarur»⁵⁶. O’zbekistondafuqarolikjamiyatiningshakllanishifuqarolarningdavlatvajamiyatboshqaruvidafaolishtirokiniamalgaoshirishbilanuzviyravishdabog’liqholdakechaboshladi. Ayniqsa, yangijamiyatxalqtomonidandemokratikqadriyatlarnio’zsiyosiymadaniyatigasingdiribborishigahamohangtarzdarivojlanibborishinie’tirofetganiholdaquyidagifikrlarnibildiradi:«Jamiyatdademokratiyaqaydarajadaekanliginibelgilovchikamidauchtamezonbor. Bular - xalqqarorlarqabulqilishjarayonlaridanqanchalikxabardorligidir. Hukumatqarorlarixalqtomonidanqanchaliknazoratqilinishi,oddiyfuqarolardavlatniboshqarishdaqanchalikishtiroketishidir»⁵⁷.
«Kuchlidavlatdan - kuchlifuqarolikjamiyatisari» tamoyiliasosidaO’zbekistondafuqarolikjamiyatiqurishislohotlariniyanadachuqurlashtirish, ungamutanosibravishdahuquqiydavlatqurishmaqsadlaridankelibchiqibjamiyatningsiyosiysohasinierkinlashtirish (liberallashtirish) kontseptsiyasiniishlabchiqdivauningquyidagiyo’nalishlarinibelgilabberdi:
-mamlakatsiyosiyhayotiningbarchasohalarini, davlatvajamiyatqurilishinierkinlashtirish;
-mamlakatsiyosiyhayotidahaqiqiyma’nodagiko’ppartiyaviylikmuhitiniqarortoptirish;
-nodavlatnotijorattuzilmalar, fuqarolarningo’zinio’ziboshqarishorganlariningfaoliyatiniyanadamustahkamlashvarivojlantirish;
-jamiyatdafikrlarxilma-xilligivaqarashlarrang-barangligi, ularnierkinifodaetishsharoitinita’minlash;
-insonhuquqlarivaerkinliklarini, odamlarongidademokratikqadriyatlarniyanadamustahkamlashvarivojlantirish.
Mamlakatda «Kuchlidavlatdan - kuchlifuqarolikjamiyatisari» tamoyilidankelibchiqib, fuqarolikjamiyatiqurishmaqsadlaridadavlathokimiyatiningaksariyatvakolatlarinimahalliyhokimiyatorganlarivao’zinio’ziboshqarishorganlarigaberishjarayonlariboshlandi. Markaziydavlathokimiyatitasarrufidaesaasosan, faqatkonstitutsiontuzumni, mamlakatningmustaqilligivahududiyyaxlitliginihimoyaqilish, huquq-tartibotvamudofaaqobiliyatinita’minlash, insonhuquqlarivaerkinliklarini, mulkegalarininghuquqlarini, iqtisodiyfaoliyaterkinliginihimoyaqilish, kuchliijtimoiysiyosatyuritish, samaralitashqisiyosatolibborishkabivakolatlarniqoldirishko’zdatutilmoqda. Shuningdek, strategikahamiyatgamolikmasalalar, muhimiqtisodiyvaxo’jalikmasalalari, pulvavalyutamuomalasibo’yichaqarorlarqabulqilish, xo’jalikyurituvchisub’ektlarfaoliyatininghuquqiyshart-sharoitlariniyaratish, ekologiyamasalalari, umumrespublikatransportvamuhandislikkommunikatsiyalarinirivojlantirish, yangitarmoqlarnivujudgakeltiradiganishlabchiqarishnibarpoetishmasalalarimarkaziydavlatmiqyosidahaletilishi, davlatningboshqabarchavazifalariesamahalliydavlathokimiyati, fuqarolaro’zinio’ziboshqarishorganlari, nodavlatvajamoattashkilotlarigaberishuchunhuquqiyasoslarvasiyosiyshart-sharoitlaryaratishgadoirislohotlarchuqurlashibbormoqda. Shubilanbirga, davlatorganlarifaoliyatininazoratqilishvakolatlarihamasosano’zinio’ziboshqarishorganlari, nodavlatvajamoattashkilotlarigao’tkazishbelgilandi. Mamlakatdamarkaziydavlathokimiyatiorganlarivakolatlarininomarkazlashtirishasosidakuchlijamiyatningshakllanishiuchunshart-sharoitlaryaratishmaqsadlarida «hokimiyatvakolatlariningma’lumbirqisminimarkazdanmahalliyhokimiyatorganlarigao’tkazishgaqaratilganmavjudqonunvahuquqiyhujjatlarnibirtizimgakeltirishvaulargaqo’shimchatarzdayangilariniishlabchiqish»⁵⁸vazifasibelgilandi. Shubilanbirga, «o’zinio’ziboshqarishorganlari - mahalla, mahallaqo’mitalarivaqishloqfuqarolikyig’inlariningrolihamdavakolatlariniamaldakuchaytirish»⁵⁹muhimvazifalarsirasigakiritildi. Mamlakatdaikkipalataliparlamentislohotlaribilanuzviybog’liqlikdanodavlatnodavlattashkilotlarniijtimoiyqatlamlar, guruhlarmanfaatlarihamdairodalariniifodalovchitashkilotlardarajasigako’tarish, jamiyatdagiturlitumanijtimoiyqatlamlarningmanfaatlarinimuvofiqlashtirish, jamiyatnidoimiybarqarorbo’lishigazaminyaratish, shuningdekfuqarolarningjamiyatvadavlatorganlariniboshqarishdagiishtirokinikengayishiuchunkengshart-sharoitlarvaijtimoiy-siyosiykengliklaryaratildi. Fuqarolikjamiyatiinstitutlarifaoliyatiningdavlatvaqonunlartomonidankafolatlanishiislohotlarniyanadachuqurlashtirishuchunimkoniyatlaryaratdi. Shubilanbirga, O’zbekistonjamiyatisiyosiytizimidaikkipalataliparlamentislohotlariningboshlanishihamdavlathokimiyatitizimivajamiyatinstitutlarinihartomonlamamodernizatsiyalashtirishvaislohetishuchunshart-sharoitlarvaimkoniyatlarniyanadakengaytirdi. Avvalambor, parlamentislohotlarinatijasidajamiyatdagiijtimoiyqatlamlarvaguruhlarningmanfaatlarivairodalariniifodalovchiyangiinstitutlar - parlamentningQonunchilikpalatasivaSenatningshakllanishinatijasidabuturli-tumanmanfaatlarniqonunlarvasiyosiyqarorlardaifodalanaolishimkoniyatlariyaratildi. Albatta, buo’zgarishlarfuqarolikjamiyatigaxosbo’lganqadriyatlardanbiri - fuqarolaristaklarivamanfaatlarinifuqarolikinstitutlarivositasidadavlatirodasihamdadavlatvazifasidarajasigako’tarishamaliyotigaerishildi. Shuningdek, fuqarolikjamiyatigaxosbo’lganqonunlarqabulqilishningo’zigaxosimkoniyatlariyaratildi.
Shunisidiqqatgasazovorki, MilliymustaqillikyillaridaO’zbekistondayangidavlatvajamiyatqurishmasalasidarivojlanganmamlakatlarningilg’ortarixiytajribasinichuquro’rganishnatijasidafuqarolikjamiyatinibarpoetishdagi «O’zbekmodeli»ningnazariyasoslariishlabchiqildi. Uningnazariyqarashlari «Kuchlidavlatdan - kuchlifuqarolikjamiyatisari» kontseptualdasturdavaO’zbekistondafuqarolikjamiyatinishakllantirishamaliyotidao’zifodasinitopibbormoqda. XXasrningikkinchiyarmidankeyingitarixiyrivojlanishtajribalarishuniko’rsatdiki, huquqiydavlatunsurlarishakllanmasdanilgarifuqarolikjamiyatinibarpoetishuchunimkoniyatlarvashart-sharoitlaryaratilmaydi. Siyosiytizimdahuquqiydavlatqurishgaehtiyojlarpaydobo’lishibilanbirvaqtningo’zidafuqarolikjamiyatiqurishgakuchlitabiiyehtiyojlarseziladi. Chunki, huquqiydavlatbarpoetishjarayonlarifuqarolikjamiyatiinstitutlarinishakllantirishbilanuyg’unholdakechmasekan, busohadagiislohotlarhamo’zo’rnidadepsinibturaverishi, hattoki, orqagaqarabketishixalqarotajribalardabirnechamartao’ziniko’rsatgan. Buningasosiysababishundaki, huquqiydavlatqurishislohotlarifuqarolikjamiyatimuhitidanoziqlanadi, davlatirodasihamjamiyatdagiturlitumanmanfaatlarvaehtiyojlarifodalanishigabog’liqholdanamoyonbo’ladi. Shuninguchunhamjahondagifuqarolikjamiyatlarihuquqiydavlatningrivojlanishigahamohangtarzdaetukliksaritakomillashmoqdalar. Shuningdek, O’zbekistondagiislohotlarning «O’zbekmodeli»gaxosdavlatningboshislohotchilikfaoliyatiasosidaamalgaoshirilgantubo’zgarishlarningpirovardmaqsadiasosanhuquqiydavlatvafuqarolikjamiyatiqurishgaqaratildi. Davlathokimiyatiorganlariningturliyo’nalishlardaamalgaoshirilganislohotlarnichuqurlashtirishjarayonlarinatijasio’laroqhuquqiydavlatvafuqarolikjamiyatibarpoetishningkonstitutsiyaviyvahuquqiyasoslariyaratildi. Mamlakatdabozormunosabatlarigao’tishningqiyinjarayonlari,ayniqsa, mulkmunosabatlariningvujudgakelishi, o’zini-o’zimablag’bilanta’minlash, xo’jalikyuritishningyangiusullariningshakllanishibilanbutunlayyangitipdagidavlathokimiyatiorganlarigaehtiyojsezilganedi. Ko’rinibturibdiki, O’zbekistondavlatimilliymustaqillikningdastlabkidavridanboshlabmamlakatdaijtimoiyhuquqiydavlatgaxosbo’lgandavlathokimiyatiorganlarinishakllantirishyo’linitutdi. Lekin, shubilanbirga, demokratikislohotlarjarayonlaridaavlod-ajdodlarimizmerosqoldirgandavlatchilikan’analari, demokratikqadriyatlarunsurlarinizamonaviydemokratiktamoyillarbilanuyg’unlashtirilibborishgaahamiyatberildi. Shumaqsaddadavlatqurilishidasofmilliyxaraktergaegabo’lgan, shubilanbirga, demokratikqadriyatlarbilanuyg’unlashishnatijasidayangimazmunkasbetganhokimiyatorganlarinishakllantirishislohotlariamalgaoshirildi. Umuman, jahondagidemokratikdavlatlartarixiytajribasivakonstitutsiontuzumiamaliyotinie’tiborgaolganholda, shuningdek, mamlakatimizdaO’zbekistonRespublikasiKonstitutsiyasivadavlathokimiyatigadoirqonunlargabinoanmarkaziyvamahalliydavlathokimiyatiorganlarifuqarolarninghuquqlarivaerkinliklarinihimoyaqilish,mahalliyboshqaruvvaboshqabarchamasalalarniaholiningmanfaatlarinie’tiborgaolganholdaqonunlar, shuningdek,tegishlimoddiyvamoliyaviyresurslarasosidabevositayokibilvositahalqilishmaqsadlaridankelibchiqibtashkiletildi.
O’zbekistondatubo’zgarishlarjarayonlaridagidavlatningboshislohotchiliko’rniasosanfuqarolikjamiyatininghuquqiyasoslarinishakllantirishjarayonlaridanamoyonbo’ldi. Milliymustaqillikarafasidayoqko’ppartiyaviyliktiziminijoriyetish, davlatvahukumatdanxolibo’lganjamoatbirlashmalarituzilmalarinierkinfaoliyatko’rsatishiuchunhuquqiyshart-sharoitlaryaratishmaqsadlaridaMiliymustaqillikarafasidaOliyKengashO’zbekistonRespublikasining «Jamoatbirlashmalarito’g’risida»giQonunini (1991 yil 15 fevral) qabulqilganedi. MustaqilO’zbekistondafuqarolikjamiyatiinstitutlarinishakllanishida 1992 yilning 8 dekabridaqabulqilinganO’zbekistonRespublikasiningKonstitutsiyasimuhimahamiyatkasbetdi. Konstitutsiyaningg’oyalari, maqsadlari, ruhi, uningharbirqoidasi «InsonhuquqlariumumjahonDeklaratsiyasi», birnechaasrlarmobaynidailg’orvaetakchimamlakatlardashakllangandemokratikqadriyatlar, milliydavlatchilik, shuningdek, birnechamingyillardanbuyonavloddanavlodgamerosbo’libkelayotganmilliyvasharqonadavlatniadolatliidoraetishhamdaxalqbilanbamaslahatsiyosatolibborishan’analarinihamo’zidamujassamlashtirdi. MamlakattarixidabirinchimartaKonstitutsiyaning 2-moddasidaquyidagixalqsuverenitetigaxostamoyile’lonqilindi: «Davlatxalqirodasiniifodaetib, uningmanfaatlarigaxizmatqiladi. Davlat organlari va mansabdor shaxslar jamiyat va fuqarolar oldida mas’uldirlar»⁶⁰. Konstitutsiyaning mazkur moddasida ilk bor fuqarolik jamiyati amal qilishi mumkin huquqiy asos mujassamlashdi. Mazkur huquqiy qoidani Konstitutsiyaning 7-moddasi quyidagi talqinlarda yanada rivojlantirdi: «Xalqdavlat hokimiyatining birdan-bir manbaidir. O’zbekiston Respublikasida davlat hokimiyati xalqmanfaatlarini ko’zlab va O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda uning asosida qabul qilingan qonunlar vakolat bergan idoralar tomonidangina amalga oshiraladi»⁶¹. Albatta, Konstitutsiyaning bu moddasi «Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi»ning 21-moddasiga «Xalqirodasi hukumat hokimiyatining asosi bo’lishi lozim»⁶², degan demokratik tamoyilning O’zbekistonda har tomonlama ro’yobga chiqishi uchun shart-sharoitlar va imkoniyatlar yaratib berdi. Shuningdek, Konstitutsiyaning 9-moddasida davlat hokimiyati siyosatining xalqmanfaatlari, istaklari asosida amalga oshirishning huquqiy asosi ifodalandi: «Jamiyat va davlat hayotining eng muhim masalalari xalqmuhokamasiga taqdim etiladi, umumiy ovozga (referendumga) qo’yiladi. Referendum o’tkazish tartibi qonun bilan belgilanadi»⁶³.Fuqarolik jamiyati institutlarining davlat hokimiyati institutlari bilan muvozanat saqlashi, jamiyat institutlarini davlat organlaridan mustaqil faoliyat ko’rsatishidajamiyat va davlatni rivojlantirish omillaridan engasosiysi, bu - siyosiy plyuralizmdir. Jamiyatda plyuralizmning etishmasligi oqibatida fuqarolik jamiyati institutlarini davlat tizimi «yutib» yuborishini tarix o’z vaqtida isbotlab bergan. Shuning uchun ham O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida siyosiy plyuralizmni davlat va jamiyatning yashash printsipi sifatida e’tirof etilishi fuqarolik jamiyati institutlarini rivojlanishiga har tomonlama shart-sharoitlar yaratib berdi. Xususan, Konstitutsiyaning 12-moddasi quyidagicha talqin qilinadi: «O’zbekiston Respublikasida ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanadi. Hech qaysi mafkura davlat mafkurasi sifatida o’rnatilishi mumkin emas»⁶⁴.
Shuningdek, Konstitutsiyaning 13-moddasida fuqarolik jamiyatining yashashi uchun muhim bo’lgan shart-sharoitlardan yana biri - inson erkinligi va huquqini ta’minlashga qobil bo’lgan demokratik printsiplarni davlat hokimiyati va jamiyat hayotini tashkil etishning asosi va oliy qadriyat sifatida e’tirof etildi: «O’zbekistonRespublikasidademokratiyaumuminsoniyprintsiplargaasoslanadi, ulargako’rainson, uninghayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmativaboshqadaxlsizhuquqlarioliyqadriyathisoblanadi. DemokratikhuquqvaerkinliklarKonstitutsiyavaqonunlarbilanhimoyaqilinadi»⁶⁵. Konstitutsiyaning 29-moddasidagi «Harkimfikrlash, so’zvae’tiqoderkinligihuquqigaega...»⁶⁶, 32-moddasidagi «O’zbekistonRespublikasiningfuqarolarijamiyatvadavlatishlariniboshqarishdabevositahamdao’zvakillariorqaliishtiroketishhuquqigaegadirlar. Bundayishtiroketisho’z-o’ziniboshqarish, referendumlaro’tkazishvadavlatorganlarinidemokratiktarzdatashkiletishyo’libilanamalgaoshiriladi»⁶⁷, 43-moddasidagi «DavlatfuqarolarningKonstitutsiyavaqonunlardamustahkamlanganhuquqlarivaerkinliklarinita’minlaydi»⁶⁸kabidemokratikprintsiplarningifodalanishi - fuqarolikjamiyatiqurishningkonstitutsiyaviyhuquqiyasoslarinitashkiletdi.
Konstitutsiyaningettitamoddadaniborat «Jamoatbirlashmalaribobi» respublikadafuqarolikjamiyatiinstitutlariniqarortoptirishuchunhamhuquqiy, hamsiyosiyjihatdanzarurshart-sharoitlaryaratibberdi. Unda «jamoatbirlashmasi», «kasabauyushmalari» «siyosiypartiyalar» kabitushunchalargahuquqiyaniqliklarkiritilib, ularendilikdademokratiktalqinlarasosidata’riflanaboshlandi. Ayniqsa, Konstitutsiyaning 58-moddasidagi «Davlatjamoatbirlashmalarininghuquqlarivaqonuniymanfaatlarigarioyaetilishinita’minlaydi, ulargaijtimoiyhayotdaishtiroketishuchuntenghuquqiyimkoniyatlaryaratibberadi. Davlatorganlarivamansabdorshaxslarningjamoatbirlashmalarifaoliyatigaaralashishiga, shuningdek, jamoatbirlashmalariningdavlatorganlarivamansabdorshaxslarfaoliyatigaaralashishigayo’lqo’yilmaydi»⁶⁹, kabidemokratikprintsiplarningAsosiyqonundaifodalanishimustaqilrespublikadavlativaxalqininginsoniyathayotidabirnechaasrliktajribavasinovlardano’tganfuqarolikjamiyatisariintilayotganliginianglataredi. Mamlakatdaxalqmanfaatlarivasiyosiyirodalarinierkinbildirishvaularnierkinifodaetishuchunhuquqiyasoslarvaerkinsiyosiymuhityaratilishibilanhamohangtarzdasiyosiypartiyalarvaboshqanodavlatjamoatbirlashmalarihamtuzilaboshlandi. Sobiqittifoqtuzumidavridafaoliyatko’rsatgannodavlatjamoatbirlashmalarinidemokratikhuquqiyasoslarvatalablarasosidaqaytadantashkiletishjarayonlariavjoldi. Hozirgidavrgakelibnodavlatnotijorattashkilotlarningsoni 8000 tagayaqinlashdi. Shuningdek, davlatorganlarimamlakatdafuqarolikjamiyatininginstitutlarifaoliyatinimoliyaviyvaijtimoiyjihatlardankafolatlashgahammuhimahamiyatberdi. Siyosiypartiyalar, “Ma’naviyatvama’rifat” markazi, “Kamolot” yoshlarijtimoiyharakati, Xotin-qizlarqo’mitasihamdaularningbarchaquyitashkilotlarinidavlatbyudjetitomonidanmoliyalashtirishgadoirhuquqiyasoslariqabulqilindivahayotgajoriyetildi.
RespublikadaMilliymustaqillikasoslariniyaratishgadoirislohotlarjahondagiilg’orrivojlanganmamlakatlartajribasivao’zbekxalqimentalitetigaxosbo’lganan’analarniuyg’unlashtirishasosidakechaboshladi. Mamlakatdadavlatningboshislohotchisifatidayangijamiyatqurishningmilliyvademokratikqadriyatlargadoirhuquqiyasoslariniyaratishsohasidagifaoliyatimuhimstrategikmaqsadga - fuqarolikjamiyatiinstitutlarinishakllantirishvarivojlantirishgaqaratildi. O’zbekistondafuqarolikjamiyatiqurishningasosiystategikmaqsadsifatidae’lonqilinishi – buundagihayottarzivainsoniyo’zaromunosabatlarniinsonmanfaatlariga, o’z-o’zidanmilliymanfaatlarigamosligi, harbirinsonnierkinligivahuquqlariniamalgaoshirishgaqulayvahartomonlamashart-sharoitlaryaratibberishi, buholatniesamamlakatniijtimoiy-iqtisodiyjihatdantaraqqiyettirishgabo’lgankuchlita’sirinie’tiborgaolishbilanchambarchasbog’liqdir. Fuqarolikjamiyatishakllanganmamlakatlardanafaqatinsonerkinligi, davlatningjamiyatuchunxizmatqilishmas’uliyatiningyuksakligi, o’zinio’ziboshqarishningavjolishikabiqadriyatlargaamalqilinadi, bujamiyatlardainsonfarovonliginihartomonlamata’minlashsohasidahammislsiznatijalargaerishiladi. Jahondagimamlakatlaro’rtasidayalpimilliymahsulotningo’rtachakishiboshigataqsimlanishidahamfuqarolikjamiyatirivojlanganmamlakatlarpeshqadamlikqilmoqda. Buningasosiysababishundaki, insonsiyosiy, iqtisodiyvaijtimoiyerkinliklarbag’ridaginao’ziningyaratuvchanlikqobiliyatinito’liqnamoyonqilaoladi. Darhaqiqat, O’zbekistondatubo’zgarishlarjarayonlaridagidavlatningboshislohotchiliko’rniasosanfuqarolikjamiyatininghuquqiyasoslarinishakllantirishjarayonlaridanamoyonbo’ldi. Mamlakatdanodavlatnotijorattashkilotlarmustaqilliginita’minlash, shuningdek, ularningfuqarolikjamiyatiningmuhiminstitutigaaylanishinita’minlashmaqsadidadavlatning «Kuchlidavlatdan - kuchlifuqarolikjamiyatisari» kontseptualsiyosiydasturiqabulqilindivaumamlakatdajamiyatnirivojlantirishningasosiytamoyiligaaylandi.
Fuqarolikjamiyatiinstitutlaritizimidao’zinio’ziboshqarishorganlari (mahalla)ningo’rnibeqiyosdir. Davlatimizrahbarita’kidlaganidek, “...o’zinio’ziboshqarishorganlari - bizningkelajagimiz. Fuqarolikjamiyatiniqurmoqchiekanmiz, uningasoslarinitashkiletuvchipoydevormanashuorganlarbo’ladi. Bizbugunanashuasoslarniqurishniboshladik”⁷⁰.Ko’pchilikmamlakatlardanfarqlio’laroq, mahallainstitutiyurtimizdamingyillardavomidasinalganvachuqurildizotgan, aholinibirlashtiribturadiganijtimoiyhodisasifatidarivojlanibkelmoqda. Ayniqsa, uninghozirgibozoriqtisodiyotigao’tishsharoitidaxalqimizningurf-odatlari, an’analarivaqadriyatlarinisaqlabqolish, ularnijipslashtirishkafolatisifatidamaydongachiqayotganliginiyaqqolko’ribturibmiz. O’zbekistondafuqarolaro’zinio’ziboshqaruviniamalgaoshirishdamahallao’rnakbo’ladi. Mahallao’zbeklarningtarixanshakllanganjamiyattaraqqiyotiniyuksaltirishuchunyagonamaqsadbilanyashab, faoliyatko’rsatishmakonigaaylangan. Uo’zbekxalqiningturmushtarzi, ruhiyati, ijtimoiyhayotiningo’zigaxosxususiyatlariniaksettiruvchi, milliyan’analarini, urf-odatlarini, axloqiy-ma’naviyqadriyatlariniavloddan-avlodgaetkazuvchimuqaddasmaskanbo’libkelgan. Mahallainsonlarningmillati, yoshi, jinsi, dini, irqi, tili, e’tiqodi, ijtimoiykelibchiqishi, shaxsiyvaijtimoiymavqeidanqat’inazarularniezgulikyo’lidajipslashtiruvchivabirlashtiruvchikattavamuqaddasoilahisoblanadi. Mahallasharqonaan’analar, urf-odatlarvamarosimlarnijamoadaamalgaoshirib, avloddan-avlodgaetkazibkelmoqda. Mahallafaollarian’anaviy, oilaviyto’ylar, bayramlar, motammarosimlarinio’tkazishbilanbog’liqtashkiliyishlarniamalgaoshirishdabosh-qoshbo’lishadi. Ularnidabdabasiz, isrofgarchiliksiz, ortiqcha xarajatlarsiz, ixchamqilibo’tkazish, mahallaoqsoqolivamaxsusmutasaddikomissiyalargabog’liq. Mahalladao’tayottanharbirtantanayokimarosimuchunmahallaahliningkattayukichigibirdaymas’uldir. Bundaytadbirlardakattayukichikka, boyukambag’alga, mansabdoruoddiyfuqarogabirxilhurmatvaehtiromko’rsatiladi. Chunkimahallaningbarchaa’zosiyagona, tenghuquqlivamustahkambittaoilahisoblanadi. Mahalladakelajakavlodimiztarbiyatopadi. Buerdao’sayotganharbiryigit-qizningaxloq-odobiuchunbutunmahallaahlimas’uldir. Shuninguchunham “Birbolagaettiqo’shniota-ona”, “Birbolatarbiyasiuchunettimahallaota-ona” kabinaqllarbejizpaydobo’lmagan. Yoshlarningharbirxatti-harakatibarchaningdiqqat-markazidabo’ladi. Mahalladoshlarningharbiryoshtaqdirigajavobgarligi, ularninazoratqilishi – barkamolinsonnitarbiyalabetishtirishningnegizidir. Xulq-odobiyaxshihartomonlamanamunalifarzandmahallaningobro’sidir, noqobil, axloqannomaqbulfarzandesamahallauchunqoradog’idir. Mahalladanyurtgataniqliinsonlaretishibchiqsa, butunmahallaahli, ularningavlod-ajdodlarig’ururlanadilar. Mahallatuzilmasivafunktsiyasivaziyatgaqarabo’zgaribturgan, ammouo’zinio’ziboshqarishtamoyilinisaqlabqolgan, o’zhududidaistiqomatqiluvchikishilaro’rtasidaijtimoiy-iqtisodiymunosabatlarnimuvofiqlashtiribturgan. Mustaqillikyillaridamahallalarjamiyatningmoddiy-ma’naviyasoslariniyaratishtayanchigaaylanib, ijtimoiy-iqtisodiyvamadaniy-siyosiymasalalarnihaletib, fuqarolaryig’inidademokratiyatamoyillarinishakllantirish, insonomiliniqadrlashmakonisifatidatiklanmoqda. Mahalla, umuman, mahalliyo’zinio’ziboshqarishorganalariningfuqarolikjamiyatidagiroliularningmuayyanhududdagiaholininibirlashtirishi, uniyagonajamoagaaylanishivafaoliyatko’rsatishigaxizmatqilishidadir. Bugungikundagizamonaviytadqiqotlardamunitsipaltuzilmaningaholisi – “hududiyommaviyjamoa”, “hududiyjamoa”, “mahalliyhamjamiyat” tushunchalaribilanbelgilanadi. V.E. Chirkinningta’rificha, hududiyommaviyjamoa – aholinihududiymansublikbelgisibo’yichatashkiletishningmaxsusshaklivaodamlarningfuqaroligivayoshidanqat’inazarmaxsusuyushmasidir. Hududiyommaviyjamoasifatidaudavlatnitashkiletganjamiyatlar, ularningichidatuzilishimumkinbo’lganvatashkiletilayotganboshqahududiyommaviyjamoalar: federatsiyasub’ektlari, siyosiyavtonomiyalar, munitsipaltuzilmalarningaholisi (xalqi)niajratadi⁷¹.
Hududiyjamoaa’zolariningo’zaroaloqalarimurakkabkommunikatsiyalartizimidaniborat. NikolasLumanningfikricha, kommunikatsiyabutunlayonggabog’liqbo’lib, ya’nikommunikatsiyaningo’ziemas, balkiongningaxborotniqabulqilishfunktsiyasinibajaradi⁷². Ushbuholato’zinio’ziboshqarishdaalohidainsonningishtiroki, uninghuquqiyongivamadaniyatinioshirishmasalalarigahamalohidae’tiborqaratishnitaqozoqiladi. O’zbekistonRespublikasida “JamiyatdaaholininghuquqiymadaniyatiniyuksaltirishMilliydasturi”ningqabulqilinganimazkurmasalanihalqilishningtashkiliy-huquqiyasoslarinibelgilabberdi. Faolshaxslarginao’zmanfaatlarinianglab, ularnibevositao’zlariyokiturliguruhlarga, xususanhududiyjamoalargauyushganholdaamalgaoshiradilar. Fuqarolarninguyushganlikdarajasi, o’zaroaloqalariningyaqinligi, hududiyjamoalarningturliko’lamdatashkiletilishigaqarabfarqlanishitabiiyholdir. Aynanushbuholatturliko’lamdagihududiyjamoalarningfaolligigasalbiyta’sirko’rsatadi. Engquyiqishloq, shaharcha, mahallajamoalaria’zolarialoqalariningyaqinligi, ularningboshqaruvdagibevositaishtirokitufayli, hududiyhamjamiyatlarnishakllantiradi. Aynanshundayhamjamiyatlarmanfaatguruhlarinitashkiletib, hudududiyo’zino’ziboshqaruvchisub’ekthisoblanadi. Bundanharbirhududiyjamoa, uningko’lamidanqat’inazar, rivojlangankommunikatsiyalartizimigaegabo’lishilozimdeganxulosakelibchiqadi. Hududiyjamoalarningfaolligiulartomonidanshakllantirilganijtimoiy-siyosiyinstitutlarfaoliyatigabevositabog’liqdir. Bundayinstitutlar, xohijtimoiy, xohsiyosiybo’lsin, ijtimoiyguruhlargasiyosatsohasidao’zmanfaatlarinitartibliqondirishimkoniniberadi. Ularmunosabatlarnibarqarorlashtirib, individlarvaguruhlaryurish-turishinitartibgasolib, ularningharakatlarinimuvofiqlashtiradivaintegratsiyalashuvinita’minlaydi. Ijtimoiyinstitutlar, avvalo, muassasalartizimibo’lib, ulardaijtimoiyguruha’zolaritomonidantayinlanganyokisaylanganmuayyanshaxslarjamiyatvaindividualmanfaatlarniqondirish, shuningdekguruhningboshqaa’zolariyurish-turishinitartibgasolishmaqsadidaumumiyboshqaruvfunktsiyalarinibajarishvakolatinioladilar. Fuqarolaryig’inlaribundayinstitutvazifasinio’taydi.
2015 yilning 1 yanvarholatigako’rarespublikahududida 9 787 tafuqarolaryig’inifaoliyatko’rsatmoqda, jumladan, 189 tashaharfuqarolaryig’ini, 1295 taqishloq, 157 taovulva 8 146 tamahallafuqarolaryig’inlaridir. O’rtahisobdaharbirfuqarolaryig’ini 3 minggayaqinkishiniqamraboladi. Bugungikundafuqarolaryig’iniraisilavozimida 1255 nafarayolfaoliyatyuritib, umumiyraislarsonining 12,8% nitashkiletadi. Aksariyatfuqarolaryig’iniraislari (54,6 %) oliyma’lumotgaegabo’lib, hududlarmiqyosidaengyuqoriko’rsatkichQashqadaryoviloyatida - 72,3%, Qoraqalpog’istonRespublikasida - 77,1%, Toshkentshahrida –77% nitashkiletadi.
Hozirgikundaharbirfuqarolaryig’inidagishtatlavozimidafuqarolaryig’iniraisi, diniyma’rifatvama’naviy-ahloqiytarbiyamasalalaribo’yichamaslahatchi, ma’sulkotibva “Mahallaposboni” jamoattuzilmasirahbari – jami 40 minggayaqinkishifaoliyatko’rsatmoqda. Undantashqari, fuqarolaro’zinio’ziboshqarishorganlarifaoliyatidajamoatchilikasosidafuqarolaryig’ininingobro’livahurmatgasazovora’zolario’rtasidansaylanganmaslahatchilarfaoliyatyuritadi, ularfaoliyatiningasosiyyo’nalishlaribo’yichasaylangankomissiyalargarahbarlikqiladi. Ularningsoni 100 mingkishigayaqin.
O’zbekistondao’zinio’ziboshqarishorganlariniqo’llab-quvvatlashdaRespublika “Mahalla” xayriyajamoatfondiningrolikatta. Respublika “Mahalla” xayriyajamoatfondi 1992 yildatashkiletilganbo’lib, fuqarolaro’zinio’ziboshqarishorganlarinimustahkamlashda, ularningqonunchilikdabelgilanganhuquqvavakolatlarinisamaralitatbiqetishda, jamoatchiliknazoratiniamalgaoshirishdagio’rniniyuksaltirishgako’maklashadiganetakchijamoattashkilotihisoblanadi. Ushbujamoatfondifuqarolarningo’zinio’ziboshqarishorganlarifaoliyatinimuvofiqlashtirishbo’yichaRespublikakengashiishchiorganimaqomigaega. O’znavbatida “Mahalla” xayriyajamoatfondininghududiybo’linmalarimaqomigako’rafuqarolarningo’zinio’ziboshqarishorganlarifaoliyatinimuvofiqlashtirishbo’yichahududiykengashlarishchiorganlarihisoblanadi. Fuqarolarningo’zinio’ziboshqarishorganlarixodimlarifaoliyatimamlakataholisitomonidankengmiqyosdaqo’llab- quvvatlanishgavaHukumatningyuksake’tirofigasazovorbo’lmoqda. 2010-2013 yillardavomidafuqarolaro’zinio’ziboshqarishorganlarining 150 nafargayaqinxodimiturlidavlatmukofotlarigasazovorbo’lgan. 2014 yildafuqarolarningo’zinio’ziboshqarishorganlari 27 nafarxodimidavlatmukofotlaribilantaqdirlandi. 2014 yil 21 dekabrdabo’libo’tgansaylovlardafuqarolarningo’zinio’ziboshqarishorganlarining 692 nafarxodimlarixalqdeputatlaritumanvashaharKengashlarideputatligiga, 29 nafariviloyatKengashideputatligigava 3 nafariOliyMajlisSenatia’zoligigasaylanganlar. Bufuqarolarningo’zinio’ziboshqarishorganlaridabugungikundahurmatvaehtiromgaloyiqinsonlarfaoliyatyuritishayotganiniko’rsatadi.