Mazmun : Kirisiw Tiykarǵı bólim

4. Tárbıyalanıwshılardı doslıq, ortaqlıq ruwxında tárbiyalaw jollari
Ozbek xalqiniń ozine say turmıs tarsi, tariyxı, mádeniyatı, tárbiya salasında asırǵan tájiriybesi xalıq awizeki dóretiwshilikoti janrlerinde oz ańlatpasın tapqan.
Naqıl hám maqallar, kúlkili waqıya haqqıntag`i qısqa gúrrińler, qosiqlar hám tabısıwlar, ertek hám dásanlarda ilgeri surilgan etika, miynet, dosliq, adamgershilik idealari, minnet hám hújdan, kásip-óner máseleleri Orta Aziya xalıqları ushın ulıwma jo`nelis hám oxshashlikka iye, Sebebi, olardıń materiallıq turmısına Has shárt- sharayatları jaqın, derlik birdey bolg`annliginden, tariyxıy rawajlanıw dawamında uzaq waqıt materiallıq hám ruwhiy turmıs boyınsha social baylanıslar sebepli shatishib, oxshab ketken bolıp tabıladı. Taǵı sonı takidlash kerek, Oraylıq Aziya tariyxıy bir shańaraq Turan, Movaraunnahr jol menende qáliplesken hám xalıqlar, elatlar, milletler bir region wákili retinde qáliplesken. Bul, álbette, olar turmıs tárizi, etika -odobi, úrp-ádet hám ananalatinde ulıwmalıqqa sebep bolg`ann. Bul hal tekǵana turmıs tarsi xalıq awizeki do`retiwshilig`inde da sawlelengen bolıp tabıladı. Soǵan kora olar mazmunında ajıralmaslıq hám oxshashliknin` boliwi tábiyiy bolıp tabıladı. Ásirese, ertekler az mazmunı hám ol jaǵdayda ilgeri surilgan tárbiyalıq idealari tárepinen bir-birine júdá jaqın turadı.
Xalıq awizeki dóretiwshilikoti tárbiyanıń túrli táreplerin sáwlelendirip, xalıqtıń turmıslıq baqlawların, materiallıq hám ruwhiy rawajlanıwda asırǵan tájiriybelerin ańlatadı. Sol sebepli xalıqtıń ozi birinshi tárbiyashi bolıp tabıladı. Mısalı : adamlardıń ozara mámile hám munasábetlerdi baqlaw tiykarında xalıq olar ortasindegi munasábetler bárháma idealar hám sezimlerge tıykarlanıwın anıqlap, “Dos ashitib aytadı, dushpan kuldirib”, “Dossiz basım, duzsız oshim” sıyaqlı naqıllar jaratqan bolsa, adamdıń bir-birine tasirini, átirap tag`i kisiler xulqi basqalar ushın úlgi kúshine egaligi hám ornak boliwi múmkinligin ańlatpalap, “Jaqsına jaqın yursang yetarsan murodga, jamanǵa jaqın yursang qolarsan uyatga”, “Qazanǵa jaqın yursang qarası yuqar, jamanǵa jaqın ju`rsen` bálesi juqar” sıyaqlı juwmaqlar shıǵarǵan hám jetkinshekke sezimiy tasir etiw faktorı retinde paydalanıp kelgen. Olardıń bazilari insanlar arasında hikmetli soz retinde orin alǵan. “Ákeler sozi -aqılń kozi”, “Jaqsı ańız-tamırı aql” ha`m basqalar.
Naqıllar ásirler dawamında awizdan-awizga otib, sol xalıqtıń dúnyaǵa kóz qarasın, turmıs waqıyalarına muosabatini, etika hám ádep qaǵıydaları vanormalarini, psixik jaǵdayı vahissiyotini ańlatpalap, olar áyyemgi zamanlardan berli, eń jaqsı ruwhiy miyraslar retinde áwladdan -áwladqa otib barǵan. XI asrnin ullı oyshıllarınan bolg`ann Mahmud Qoshgariy, Atoyi, Sakkokiy, Lutfiylar da naqıllarǵa bólek itibar beriwgen. Alisher Navaiydıń “Xamsa”, “Mahbub ul- qulub, “Xazoyinul- bilim”, “ Nazmul-jawhar”, “Til-ut-tayr” ásirlerdinde de hikmetler hám naqıllardan keń paydalanǵan. Naqıllardıń tárbiyalıq ideasi hám tasir kúshine Bobur, Muhammad Sawaplı, Uvaysiy, Ornıqlıiy, Ayralıq, Zavqiy, Avaz Otarlar da bólek itibar beriwgen. Naqıllarda xalıqtıń etikaqa tiyisli talapları, etikalıq qaǵıyda hám normalar hákis etip, olardı isletiw menen úlken áwlad jaslardı sol qıylı pazıyletli boliwga hám oz xulqi, mu`nasabetlerinde adamgershilik, dosliq, ortaqliq, sheriklik, biradarlıq, kishipeyillik, miynetsevar boliwga davat etiwshi idealarni ilgeri suradi.
Buǵan baylanıslı ertekler de bay múmkinshiliklerge iye. Balalar folklori janrlerinden biri bolg`an erteklerde xalıq tariyxı, kórkem jılnaması, oylawı hám oyshıllıǵı ozine Has kórkem ańlatpasın tapqan. Sonday eken, ertekler tárbiya haqqındag`i xalıq oyshıllıǵınıń tiykarǵı dáreklerinen biri bolib, balalar jaxsı kórip tıńlaytuǵın, ruwhiy hám etikalıq azıq alatuǵın, jaqsı islikke organadinen qural bolıp tabıladı. Balalar ushın erteklerdiń tiykarǵı qaharmanı retinde túrli haywan hám jonivorlar: túye hám botaloq, balıq yamasa xoroz, qara qus búrkit hám suńqar, semurg yamasa jilan, at yamasa qozi qatnasadı. hám olardıń tili menen adamlardıń kemshiligi, kemshilikleri úsinen kuladi, dosliq, saqıylıq, oz minnetine sadıqlıq úlgisin ańlatadı. Xalıq erteklerinde xalıqtıń árman - tilekleri haqqıntag`i balalarǵa gúrriń etiledi hám olardıń royobga shıǵıwına ishontiriladi. Ertekler teması ideat túrme-túr bolib, otag`i tiykarǵı idea adamlardıń ozara munasábetleri, minnet, hújdan, saqıylıq, dosliq, ádep sıyaqlı páziyletlerdi targib etiw hám tıńlawshın sonday boliwga úndew bolıp tabıladı.
Insan táǵdirinde folklor háyyiwlerden baslanadı. Analardıńlardıń besik janındag`i so`zleri neshoglik sesler uyǵınlıǵıdor, jaǵımlı, álpayım, ráhát beriwshi bolsa, odan payda kóriwshi bolg`ann balanıń kewili de sonshalıq yumshab, muzıkaǵa, shıyrın muomilaga, mayin kuyga, miyir-shápáátga, wapa hám sadıqlıqǵa beyim bolib osadi.
Ertekler bolsa, balalar turmısına besik dáwirinen keyin, olarda oylawı hám sóylew qáliplesiwi menen kirip keledi. Balalıqtıń pák qız álemi erteklerden baslanadı. Uzaq babalarımız tárepinen jaratılǵan bunday tilsimli álemdiń ólmesligi, hámme waqıt júdá gózzal hám jaǵımlılıǵı olarda ullı idealarnin` sáwlelengenliginde bolıp tabıladı. Bul idealar bolsa hámme waqıt kisilerdi, ásirese, jetkinshekniruwhiy kámal taptırıwda belgileytuǵın rol oynaydi.
Forobiy erteklerge baha berer eken, atap aytqanda sonday deydi: “Balalıqtan watan, puqara, dosliq, miynetsevarlik sezimsi qan-qanına dáslepki bar ertekler arqalı sınǵan kisiler, keyinshe, voyaga yetgash, haqıyqattan da ana yurtnin` anıq belsendi puqarası, dos-biradarlıqtıń qadrine yetuvshi, qúdiretli hám bagri keń xalqqa aylanadı. Forobiynin` fukrlarini rawajlantırǵan halda Ibn Sina:
“ Erteklerdiń muǵdarı, mazmunı hám kórkem nafosatine qaray onı jaratqan hám tasip juretuǵın xalıqtıń etikalıq, esetik túsinikleri, dúnyaǵa kóz qarası, til baylıǵı, qısqası ruwhiy túsi hám xarakteri haqqında malum oyda sawlelendiriw payda etiw múmkin. Erteklerdiń tariyxıy, etnografik hám kórkem tárepten tárbiyalıq áhmiyeti harbir dáwir ilimpazları tárepinen uqtirib kelinip atır.
Qashan hám qanday jaratılǵanlgi, qanday sharayatta jasap, aytilib kelinganligine qaramasan, hámme waqıt hám balshıq jerde ertekti dóretiwshilik etken, tilinen qoymay kiyatırǵan xalıqtıń turmısı, gúresleri, umtılıwları, uwayımları, keleshek arzıw-úmitleri, japsaq-ruwxıy azapları, qaygu-hásiretleri, sonıń menen birge, ádep- etikalıq, talim-tárbiya boyınsha qarawları áne sol erteklerde sáwlelendiriledi.
Ertekler temasınıń ideaviy jo`nelisi, talimi, esetik wazıypası menen ajralıp turadı. Ertek qaharmanlarınıń qayri-tábiyiy kúshlerge qarsı shıǵıwı, gayri-tábiyiy hám mojizali qusı alıp keliwi, devlar alıp qashqan qızlardı qutqariliwi, ozga jurt Malikalarine, parizodalarga aslam boliwi, dawasız dártlerge em tabıwı sıyaqlı idealar erteklerdiń teması sheńberin belgileydi.
Ertek termini Mahmud Qoshgariynin` “Toplamu lugoti turk” shıǵarmasında “jetik” formasında ushraydı hám qandayda bir waqıyanı awizeki gúrriń qılıw ma`nisini ańlatadı. Házir fanda ertek termini qabıl etilgen bolsa-de, Surhondaryo, Samarqand, Fargona ozbeklari arasında maqal dep júritiledi. Buxara átirapıntag`i rayonlarda, sonıń menen birge basqa jerlerdegi ozbek hám tájik tillerinde so`ylesiwshi xalıq ortasinde ayaz formasında, Xorezmde varsaqi, Tashkent qalası jáne onıń átirapında shopshak termini isletiledi. Ozbeklar arasında da ayaz, ertek, metal, shopshak terminleri bir qatarda gúrriń, ańız, otirik sıyaqlı atamalar ushraydı.
Erteklerdiń ozine Has ózgesheligi waqıyabandligi menen baylanisli bolib, olarda qıyalıy hám turmıslıq jalalar tiykarında tıńlawshı sezimine tasir etip, ol jaǵdayda kórkem zawıq, qayırqamlıq, qaharmanlar keshinmasine seriklik sezimlarini oyatadi.
Sonday eken, turmıs haqıyqatı menen baylanisli bolib, fantasik hám de turmıslıq uydurmalar tiykarında qurılǵan didaktik idea tasıwshı awizeki gúrrińler ertek dep aytıladı.
Áyyemginen áke-babalarimiz oz arzıw-úmitlerin turmıs haqıyqatları menen uygunlashtirgan halda gozal mojizakor tábiyat kórinisine, ápiwayı hám ota tereń mazmunga iye erteklerdi jaratqanlar. Turmıs haqıyqatı hám adamlardıń sezimi, psixologiyasini ozinde sáwlelendirgen erteklerdiń kórkem kúshi elege shekemge shekem úlkenler hám kishiler ushın birdey qızıqlı, ózine tartatuǵınlı xalıq kitapı retinde tasir etip kelip atır.
Erteklerdiń tárbiyalıq áhmiyeti úlken. Erteklerde waqıyalar tiykarlanıp mojizali tárzde ańlatıladı. Sonlıqtan, mojiza yamasa fantaziya waqıya hám hádiyselerdi turmıs menen boglep haqıyqat, azatlıq, taqrilik, adamiylik sıyaqlı didaktik idealarni tashviq etedi, syujet rawajlanıwına kúsh bagishlaydi. Tıńlawshı itibarini ozine qosıp, ájayıbatlar álemine alıp kiredi. Shıyrın sezimlar dúnyasına garq etedi.
Ozbek xalıq arasında ertek sozi dialektik tárepten metal, shopshak, ayaz, otirik, tutal, gúrriń, ańız atamalarında qollanadi. XI asirde jasaǵan lingvisik alım Mahmud Qoshgariynin` “Toplamu lugotit turk” shıǵarmasında ertek- “etuk” formasında qollanilgan. “Ertek” leksimasi búydew, gúrriń qılıw, aytıw sıyaqlı lugaviy mano da kásip etedi. Kórkem ádebiyatqa baylanıslı termin retinde “ertek” leksimasi qabıl etilgen. Alisher Navaiy gazliyotinde ertek “shurshak” jaǵdayında ushraydı. Uygur xalqinde ertek -shushak dep júritiledi. Bulardin` hámmesi zamanlar aslam xalıq arasında jasap kelip atır. Folkloris v. I. Shisherov taripine, “Xalıq ertekleri degende awizeki gúrriń formasıntag`i tań qalǵanday hádiyse yamasa xojalıq, jalaǵa tiykarlanǵan, tárbiyalıq yamasa ovutish maqsetlerinde aytılatuǵın awizeki gúrriń dóretpeleri túsiniledi”.
Turmıs haqıyqatı menen baylanisli bolib, fantasik hám de turmıslıq jalalar tiykarında qurılǵan, didaktik idea tasıwshı awizeki gúrrińler ertek dep ataladı. Ertekler obrazlar talqini, ideaviy mazmunı hám konflikti, syujet hám kompozitsiyasi, fantasic jalanıń orni hám wazıypası, tili hám usılına kora shártli túrde haywanlar haqqıntag`i ertekler, tilsimli ertekler, turmıslıq -xojalıq erteklerge bolinadi.
Haqıyqattan da, ertekler balalarǵa moljallangan dóretiwshilik túri bolib, olardı tuzlishi tárepinen balalardıń jas qásiyetlerine kora tómendegishe klassifikaciyalaw múmkin:
Kishi jas tag`i balalar ertekleri (2 jasan 6 jasqa shekem) Orta jastag`i balalar ertekleri (7 jasan 11 jasqa shekem) Osmir balalar ertekleri (12 jasan 16 jasqa shekem)
Kishi jas tag`i (2 jasan 6 jasqa shekem) balalarǵa aytılatuǵın erteklerdiń waqıyası júdá jón, qatnasıw etiwshi ertek qaharmanları hám personajlardin` da sanı 3-4 danadan aspaydı. Olardıń da kópshiligi balalarǵa tanıs úy haywanları, qusı, qus yamasa ormon haywanları, sonıń menen birge shańaraq azolarine uqsag`an atları tanıs (ata-ana, baba -kempir apa, taqa hám sol sıyaqlı ) kisilerden ibarat. Bunday ertekler atap aytqanda, balalardı ovutish, pikirdi geypara zatqa tartıw, qandayda bir paydalı ádetke u`yretiw, olarǵa natanis haywanlardıń ozini, xarakterin tanısırıw maqsetinde aytıladı. Kóbinese, bul jas tag`i balalarda koproq haywanlar haqqıntag`i erteklerdiń forma hám mazmunına kora sap túri usınıs etiledi. Sap haywanlar haqqıntag`i ertekler salistirǵanda áyyemgi bolib, baslanıwiy jámiettiiń ańshılıqmenen shugullangan basqiwında júzege kelgen dep shama qılıw múmkin. Bul dáwirde haywanlardı baqlaw kúshli bolg`ann hám de aslam dáwir adamları haywanlarǵa salistirǵanda itibarini qosqan. Bazi haywanlardıń hár túrlı dawıs shıǵarıwı, uv tartıp bokirishi, “oyin túsip” sekrewi, belgi- ózgesheligi, hatti-háreketi odmlarnin` dıqqatın ozine tartǵan. Haywanlardı baqlaw bolsa erteklerdiń daslepgi úlgi retinde júzege keliwine sebep bolg`ann. Mısalı, “Túlkiboy”, “Kiyik menen kadi”, “Xoroz menen túlki”, “Úki”, “Qarlig`ash hám jilan”, “Eshkiniń osh alıwı” sıyaqlılar sol tur erteklerge mısal bola aladı. Bul ertekler ásirler dawamında oz mánisin, qımbatın yoqotmay, áwladdan -áwladqa otib kelip atır. Bul sıyaqlı ertekler godaknin` dunyatag`i janzattı sanalı túrde ańlap barıwına járdem beredi. Sebebi bala átirap -ortalıq menen tanısa baslawı dawamında daslep haywanlarǵa júdá qızıqıp, qıyqım názer taslaydı. Korgan haywanları - yu qusın usap korishga ıntıladı. Sebebi balanıń kópshilik oyinshoqlari haywanlar formasından ibarat. Bul jas tag`i balalarǵa ertek waqıyasın dawıs tembine kora sesler uyǵınlıǵı járdeminde, koz, qol, gewde háreketleri arqalı gúrriń etiledi. Sonıń menen birge, ertek aytuvshi balalardıń dıqqatın bir jayǵa toplash, qızıqtırıw hám tıńlawǵa tayarlaw ushın ertek aldı dep atalmish anaruwhiy qálip gáplerinen paydalanıw zárúr.
Oqiw insannıń ómirinde zárúrli áhmiyetke iye. Oqiwni bilmegen adamdıń kozi ázzi kisiden parqı yoq. Oqiw iskerligi baslawish klaslarda barlıq predmet sabaqlarında ámelge asıriladı, lekin oqiwga u`yretiw oqiw sabaqlarınıń tiykarǵı waziypası bolıp tabıladı. Kishi jas tag`i oquvshini oqiwga u`yretiwda olardıń ulıwma rawajlanıwın, psixologiyasini esapqa alıw zárúr. Oqiw materialın kólemin asırıp jiberiw, tinmay bir ırǵaqtaǵı oqiwni shólkemlesiriw balanı oqiw mashgulotinden sharshawına sebep boladi.
Biraq bul jaǵday balalarda hár túrlı dárejede rawajlanǵan boladi. Sol tiykarda onıń shaxsında turaqli etikalıq sezimler qáliplesedi. Etikalıq sezimler shaxsıń watanǵa, miynetke, adamlarǵa, oz shaxsına munasábetin ańlatpalap, onıń qarawları, sanasın, xulqi hám umtılıwları menen baylanisli halda júz boladi.
Baslawish talim dáwiri balalarda joqarı etikalıq sezimlerdi qáliplesiriw ushın qolay dáwir esaplanadı. Bul dáwirde ásirese kishi mektep jasıntag`i balalardıń barlıq psixik procesi tez rawajlanadı. Biraq olar o`zlerinin` sezim – sezimlarini mekeme ete almaydılar hám de olarda turaqli bolmaydi.
Soǵan kora baslawish klass oquvshilarinin` basqa adamlarǵa munasábetinde dosliq, ortaqliq, biradarlıq sıyaqlı sapalar oz hákisin tawıp, olardıń ozara baylanısların, sherikligin munasábetin ańlatadı. Psixologlardin` korsetiwina, balalardıń sezimlari jasınıń asip barıwı menen baylanisli ozgerisler, social ortalıqtıń, oqituwshi hám ata-analar hám basqalardıń maqsetke muwapıq ámelge asırıp atırǵan talim-tárbiyalıq tasirlari asında rawajlanıp baradı.
Etikalıq sezim -sezimlarni rawajlandırıwǵa Abu Ali ibn Sina, Abu Nosir Muhammad al-Forobiy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navaiy, Abdulla Avloniylar da bólek itibar berilgen.
Oquvshilarda dosliq hám ortaqliq sezimin tárbiyalaw boyınsha tómendegi joneltiriwshi maqsetler belgilenedi:
1. Oquvshinde ortaqi, dosi aldıntag`i ozinin` minnetin ańǵarıw sezimin maqsetke muwapıq qáliplesirip barıw ;
2. Ortaqina, dosina salıstırǵanda (ulıwma adamlarǵa salıstırǵanda ) húrmet, miyir-saqawat, qayırqomlıq, keshinmalarine seriklik pazıyletlerin tárbiyalaw ;
3. Bilimsizlik, urısqaqlıq, ádalatsızlik, toshmeyirlik, biyparqlıq, juzegoylik, ózlikparasliqqa salistirǵanda jerkenish hám bunday hatti- háreketler menen keliwa almaslıdı tárbiyalaw.
4. Kishiligindenoq balada insanǵa meyirbanliq, reyim-saqawat, adamgershilik pazıyletlerin tárbiyalepa barıw zárúr bolg`annda bárháma kúshsizge járdem, basqalardıń keshinmalarine muńlaslıq hám hamfikrlilik, saqawat hám qayır-saqawat korsatishga tayınlıqtı qáliplesiriw.
Balalarda dosliq, ortaqliqqa say unamlı sezimlerdi tárbiyalawdı úsin maqset etip belgilew menen onı ámelge asırıw ushın sabaqta qanday wazıypalardı sheshiwge járdem beriwligin anıqlaw zárúr, bunda tómendegiler belgilenedi:
- ten`leslerine salistirǵanda dosliq, ortaqliq munasábetleriniń ma`nisi hám mánisin ańlap alıwın, buǵan tiyisli túsiniklerdi qáliplesiriwdi;
- ten`leslerine salistirǵanda meyirbanliq hám muńlaslıq munasábetlerin oyatiw;
- ozinin` ortaqi, dosi, biradarı aldındag`i minneti neden ibarat ekenligin túsiniw, ulıwma adamlarǵa dosona mámile, reyim-saqawatli, reyimli boliw menen ozini adamgershilikliligin kórsetiwdiń ma`nisini ańǵarıwdı ta`minlew sıyaqlılar.

Juwmaq
O`zbekison Respublikası social rawajlanıwınıń demokratiyalıq, xuquqiy, puqaralıq jámiyeti qurıw jolinden dálil baratırǵan bir dáwirde, talim siseması tarawına kútá úlken itibar berilip atır. Babalarımız ozal-ozaldan insan talim- tárbiyası máselelerine saldamlı itibar berip kelisken jáne bul anana áwladdan - áwladqa koshib, rawajlanıwlasıp, ısıwlasıp barıp atır.
Pitkeriw qaniygelik jumısın orınlaw processinde oquvshilardi dosliq, ortaqliq ruwxında tárbiyalaw procesin ámelge asırıwdıń jol- usılları, quralları menen tanısıp shıqtıq hám tájiriybe-sınaq jumısların alıp bardık. Nátiyjede, tómendegi juwmaqlarǵa keldik:
1. Dosliq, ortaqliq sezimlarini qáliplesiriwde olardıń jas hám individual qásiyetlerin esapqa alıw kerek; bunda balanıń ishki ruwhiy dúnyası, sezimleri, munasábetleri, qatarlasları menen baylanısları tárbiyalıq tasirdan shette qalmawı kerek;
2. Babalarımız miyraslarında etikalıq sezimlarni tárbiyalawǵa úlken itibar qaratıwǵan, sonıń menen birge dosliq, ortaqliq, awızbirshilik sapaları da etikalıq sapalardıń tiykarǵı shárti retinde keltirilgen. Házirde oqımıslılarimiznin` bay miyrasları múmkinshiliklerinen dóretiwshilik paydalanıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
3. O`zbek xalıq awizeki do`retiwshilig`inden, atap aytqanda erteklerdiń múmkinshiliklerinen paydalanıwdı keń jolg`a qoyiw zárúr. Bul orinda oquvshilar turmısında dosliq, ortaqliq, ozara munasábetti tárbiyalaw maqset etip alınsa hám ol jaǵdayda sol tema tag`i erteklerdi onıń quralına aylantırıp odan paydalanılsa nátiyje joqarı boladi.
4. Sabaq processinde oquvshilarni ortaqliq, dosliq ruwxında tárbiyalawda úlken múmkinshilikler bar. Atap aytqanda, oqiw sabaqlarında oquvshilarda dosliq, ortaqliq sezimlarini qáliplesiriwge itibar qaratıw kerek;