Mehnat bozori tarkibiy qismining elementlaria

(2001-2010 y.)
3. Uchinchi bosqich
(2010-2020 й.й.
4. keyingi bosqich
(2020 yildan so’ng. bu vaqtda maqsadga erishiladi)

Mehnat bozorini shakllanishiga ta’sir ko’rsatadigan omillar quyidagilar:

• 
  iqtisodiy,
  
• 
  ijtimoiy,
  
• 
  demografik,
  
• 
  tabiiy-iqlimiy
  
• 
  huquqiy
  

Mehnat bozorini shakllantirish tamoillari
Ishchi kuchi erkin taklifi
Ish haqi hamda boshqa qonuniy daromadlar chegarasini erkin belgilanganligi
Yonlanma hodimning ish beruvchilardan huquqiy va ijtimoiy himoyalanganligi
ish beruvchining ishchi kuchiga mustaqil talabi

29. Mehnat bozori deganda ishchi kuchi takror yuzaga kelishining barcha bosqichlarida: uning yetishtirilishi (ijtimoiy-demografik jihat, ya’ni ishchi kuchi paydo bo’lishi), ayriboshlnishi (sotib olish – sotish harakati amalga oshirilishi), taqsimlanishi (ishchi kuchining ijtimoiy, kasbiy va hududiy ko’chishi orqali taqsimlanishi) va mehnat sohasida foydalanilishi bosqichlarida hodim bilan ish beruvchi o’rtasida kechadigan ijtimoiy munosafatlar tizimi tushunilishi kerak

30.

41.Mehnat resurslarini shakllanishida demografik jarayonlarning o‘rni inson kapitalini o‘rni va uning tarkibi. Inson kapitalini takomillashtirish.

Mehnat resurslari - mamlakat aholisining mehnatga layoqatli yoshdagi qismi, iqtisodiy resurslarning tarkibiy unsuri; 16 yoshdan 55 yoshgacha boʻlgan ayollar, 60 yoshgacha boʻlgan erkaklar Mehnat resurslariga kiritiladi.

Demografik vaziyat ma’lum davrdagi ma’lum hududning demografik holati bo‘lib, u aholining soni, tarkibi va demografik jarayonlari asosida yuzaga keladi. Aholi soni-ma’lum hudud yoki aholi guruhidagi insonlarning miqdoriy ifodasidir. Aholi geografiyasi va demografik tadqiqotlarda aholi soni eng asosiy ko‘rsatkichdir. Yuqorida qayd etilganidek aholi soni dinamikasidagi o‘zgarishlarni tahlil etganda uning absolyut va nisbiy ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. Aholi sonining juda yuqori sur’at bilan ko‘payib, yoki kamayib ketishi demografik vaziyatni keskin o‘zgarishiga olib keladi. Demografik vaziyatning shakllanishida aholining sosial, yosh jinsiy va oilaviy tarkibi, muhim omil hisoblanadi. Jinsiy mutanosiblik, aholi tarkibida reproduktiv yoshdagi aholi, yoshlar salmog‘ining yuqoriligi nikoh va tug‘ilish jarayonlariga ijobiy ta’sir etib, aholi sonining muntazam ko‘payib borishini ta’minlaydi. Aksincha, aholi tarkibida qariyalar salmog‘ining yuqoriligi demografik vaziyatga o‘ziga hos ta’sir etadi. Bunday vaziatda aholi tabiiy o‘sishi kamayib, mehnat resurslari shakllanishi sustlashadi va h.k. Demografik vaziyatni yuzaga kelishida demografik jarayonlar alohida ahamiyatga egadir. Demografik jarayonlar-insonlarning hayotida ularning avlodlarini almashuvi bilan bog‘liq bo‘lgan voqealarning kechishidir. Asosiy – demografik jarayonlarga tug‘ilish, o‘lim, nikoh va ajralish (nikohning bekor etilishi yoki tugatilishi) kiradi. Demografik jarayonlar o‘z mohiyatiga ko‘ra ikki xil xusuiyatga egadirlar. Birinchisi, tug‘ilish va nikoh bo‘lib, bu jarayonlar avlodlar almashinuvida, inson naslini davom etishida, aholi soninig ko‘payib borishini ta’minlovchi-ijobiy xususiyatga ega bo‘lgan to‘ldiruvchi omillardir. O‘lim va ajralish esa aksincha, aholi sonini qisqarishiga olib keluvchi, avlodlar almashinuviga salbiy ta’sir etuvchi-kamaytiruvchi omillar hisoblanadi. Demografik jarayonlar ta’sirida aholida har kuni, har soatda turli demografik hodisalar sodir bo‘ladi: ko‘plab chaqaloqlar tug‘iladi, aholining ma’lum qismi hayotdan ko‘z yumadi, qator nikohlar qayd etilib, yangi oilalar tashkil topadi, ba’zi nikohlar esa buziladi, ajraladilar, aholini bir qismi ko‘chib ketsa, yana bir qismi esa ko‘chib keladi. Shunday qilib, demografik tarkib yildan-yilga o‘zgarib turadi. Bunday jarayonlar bir qaraganda, oddiy, bo‘lishi muqarrar jarayonlardek ko‘rinadi. Lekin mazkur jarayonlarning sodir bo‘lishi juda ko‘p sosial-iqtisodiy omillar bilan bog‘liqdir. Ana shu omillarni demografik jarayonlarga ta’siri, ta’sir mexanizmi vaqtlar davomida jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida o‘zgarib turadi. Natijada demografik jarayonlar ham miqdor ham sifat jihatidan har bir davrda, ijtimoiy-iqtisodiy formasiyada turlicha kechadi. Shu bois demografik jarayonlarni o‘rganishda avvalo: 1) alohida demografik jarayonlar, umuman aholi takror barpo bo‘lishi xususiyatlarini o‘zgarishida qanday qonuniyatlar mavjud; 2) alohida davrlar formasiyalar demografik jarayonlarining shakllanishida, aholi takror barpo bo‘lishiining sifatiy xususiyatlarida qanday omillar asos bo‘lgan? kabi savollarga javob berish lozimdir. Mazkur savollarning javobi esa demografik tahlil yordamida aniqlanadi.
Inson kapitalini tashkil etish xodimlarning mavjudligi sababli paydo bo'ladi. U bilimlar, iste'dodlar, qobiliyatlar va xodimlarning vakolatlari hisobiga shakllanadi. Bu jarayon uzoq muddatli va bir necha bosqichlarni o'tkazadi. Dastlab, kelajakda inson kapitalini shakllantiradigan nomzodlarni tanlash va tanlash, keyin munosabatlar mavjud. Kelgusida ish beruvchilarning manfaatlarini ko'zlab ishchilar faol va samarali ishlarga undashadi. Hamkorlik jarayonida inson kapitaliga investitsiyalar xodimlarni rivojlantirish va o'qitish orqali amalga oshiriladi. Va nihoyat, termoysiya paydo bo'ladi va (yoki) so'rilishi.
Inson kapitalini shakllantirish va rivojlantirishga bog'liq
Mamlakatning rivojlanishi va iqtisodiy farovonligi, fuqarolarning imkoniyatlari (intellektual, jismoniy va ma'naviy) sog'lomlashtirishni ta'minlash, davlatning ustuvor yo'nalishi bog'liq. Bu vazifa inson kapitalini rivojlantirish maqsadida erishilgan bo'lib, muqarrar ravishda butun jamiyatning potentsialining ko'payishiga olib keladi, shuningdek, mamlakatning resurslarining resursining ko'payishiga olib keladi. Jamiyatning yuqori imkoniyatlari iqtisodiy o'sish dinamikasiga bog'liq. Shunday qilib, inson kapitalining rivojlanishi zamonaviylikning asosiy vazifalaridan biridir. Buni hal qilish uchun nima kerak?
Birinchidan, jamiyatning har bir a'zosining qobiliyatlarini rivojlantirish uchun kompaniyaning xodimi umuman yashash sharoitlarini yaxshilashsiz deyarli erishib bo'lmaydigan sharoit yaratishi kerak.
Ikkinchi navbatda nafaqat inson kapitali, balki iqtisodiyotning ushbu sohalarini ijtimoiy jihatdan ta'minlaydigan.
Inson resurslarini takomillashtirish muammosini hal qilishda ishlaydigan mutaxassislar - sotsiologlar, iqtisodchilar va psixologlar. Ularning vazifalari uch bosqichda inson kapitalini rivojlantirishning rivojlanayotgan masalalarini o'z ichiga oladi:

alohida shaxsni (mikro daraja) rivojlantirish;

umuman olganda davlatni rivojlantirish (makro darajasi);
korxonalarni rivojlantirish, tijorat kompaniyalari (Mezo-darajali).
Davlat darajasida inson kapitali barcha jamiyat a'zolarining sa'y-harakatlariga kiradi, milliy boylik va meros. Har bir mintaqaning bir qismi sifatida uning shunga o'xshash resursi shakllanadi va keyin mamlakat miqyosida umumlashtiriladi.