Mehnat potensiali «Mehnat potensnali» tushunchasi va uning nazariyasi

MEHNAT POTENSIALI
1. «Mehnat potensnali» tushunchasi va uning nazariyasi
«Mehnat potensnali» tushunchasi ilmiy adabiyotda nisbatan yakinda - 1980-yillarda muomalaga kiritildi. Mehnat potensnali - bu muayyan bir jamiyatda mexdat faolligiga ega ax,oli demografik, ijtimoiy va ma’naviy xususiyatlarining jamlanmasi bulib, ana shu potensialning ushbu jamiyatda mavjud bulgan mexdat munosabatlariga jalb kilinganligini yoki jalb ki- linishn mumkinligini anglatadi. Mexdat potensnali ishlab chikarishning inson omili shakli xdsoblana- di, ya’ni mexdat potensialida fakat ish bilan bandlar xisobga olinadi. Jamiyatning mexnat potensnali tarkibiga uzaro boglik; bulgan uch kichik tizim kiradi (6.1-raem). Ular kuyidagilardan iborat:
1. Demografik kichik tizim. Uning tarkibiga kuyidagilar kiradi:
- barcha ijtimoiy munosabatlarning jismoniy eltuvchilari sifatidagi inson avlodlarining muttasil yangilanib turishini ta’minlaydigan demografik jarayonlar; - aholi turli toifa va yoshlari guruxlari salomatligining baxolani- shi;
- mexdat faolligiga ega ax,olining yosh guruxdari mikdori umumiy chega- ralari manbalaridan biri sifatidagi migratsiya okimlari.
Demografik kichik tizim mexdat potensnali mikdor unsurining asosini tashkil etadi. Ax,olining kengaytirilgan tarzda shakllanishi sharoitlarida mexdat potensnali muttasil kupayib va yosharib boradi, axolining oddiy yoki kiskartirilgan tarzda shakllanishida esa u mikdor jixatidan kamayib, karishga utadi.
2. Ijtimoiy-щtisodiy kichik tizim. Mazkur kichik tizim ax,oli mexdat potensialining sifat unsuridir. Unda markaziy urinnni xujalik yuritish usuli, bandlik shakllari, moddiy ragbatlantirish tizimlari bilan boglik aholining mexdat faolligi masalasi egallaydi. Bozor iktisodiyoti sharoitlarida xodimlarning ish joyining yukotishi, uzgartirishi yoki kayta ma- lakalashtirilishi okibatlarini bartaraf etish uchun samarali ijtimoiy kafolatlar va kullab-kuvvatlash tizimi yaratilishi lozim.
3. Ijtimoiy-psixopogik kichik tizim. U mexdat faoliyatining sub’ekti sifatidagi shaxeni shakllantirishda paydo buladigan muammolarni hal kilishga yunaltirilgan. Ushbu kichik tizim shaxe tarbiyalanishi, ta’lim oli- shi, kasbiy tayyorlanishi natijasida shakllantiriladigan mexnat kobiliya- tining shakllanishi uchun zarur.
Jamiyatning mexdat potensnali tushunchasini avlod mexdat potensia- li tushunchasidan farklash kerak. Avlodning mexnat potensialы - bu axoli mexdat faolligining jamlanma iktisodiy-demografik kursatkichi sanala- di. U muayyan bir avlodning iktisodiy faol yoki ish bilan band bulgan toi- falarini kamrab oladi. SHu bilan birga mexnat resurslari bilan axolining mexdat potensnali xam farklanadi.
«Mexnat resurslari» tushunchasi fakat ishlab chikarishda ish bilan bandlarga nisbatan kullanilishi mumkin. Axolining mexnat po- tensiali esa fakat ishlab chikarishda muntazam foydalaniladigan axolini , shuningdek, uning yashirin imkoniyatlarini xam kamrab oladi. Bundan kelib chikkan xolda, axolining mexnat potensialini kiska kdlib, xodimlar- YU1ng foydalaniladigan mexdati va foydalanilmaydigan mexnati zaxdrasi- nnng jamlanmasi sifatida ta’riflash mumkin.
Mexdat potensialining tarkibiy kismlari kuyidagilarni xam kamrab oladi: - kulay mexnat munosabatlari; - yangi goyalar va usullarni ilgari surish va taxdil etishga kdsirlik; - mexnat bozorida mexdat resurslariga talabning mavjudligi; - uz mexnat funksiyalarini bajarish uchun zarur bulgan nazariy bilim va amaliy kunikmalarga ega bulish. Xar bir shaxsning meunat potensiali tarkibiga esa kuyidagilar kiradi (6.2-rasm): 1. Salomatlik. Ish bilan band shaxe uchun salomatlik deganda, uning mexnatga kodirligi, kasallanishi sababli ishga chikmaslik xolatlari bul- masligi tushuniladi. Korxona uchun xodimlarning salomatligi ish vakti yukotilishi mikdoriga, shuningdek, uz xodimlari salomatligini ta’min- lash uchun kushimcha xarajatlar darajasiga ta’sir kursatadi. Umuman olgan- da, jamiyat uchun salomatlik axolining urtacha umr kechirishi va davlatning soglikni saklash tizimiga xarajatlariga boglikdir.
2. Faollik. Inson uzining mexnat potensialini tula namoyon eta olishi uchun muayyan darajada faol bulishi talab etiladi. Faollik, eng avvalo, yan- giliklarga intilishda, uz vazifasiga ijodiy yondashishda, mexnat unumdorli- gini oshirishga, umuman, uz mexnat faoliyatiga munosabatida namoyon buladi. 3.Ijodiy potensial.Uik;tisodiyotni rivojlantirishning eng muxim omillaridan biri xisoblanadi. Korxonada mexnat unumdorligini oshirish xisobiga maxsulot xajmi va sifatini oshirish kup jixatdan xodimlar uz ijodiy kobiliyatlarini namoyon etishlari uchun kulay shart-sharoitlar yara- tilishiga boglik;.
4. Ta’lim darajasi. X,ozirgi davrda ta’limga investitsiyalar eng samarali sarmoya xisoblanadi. Mexnat potensiali xam ana shu ta’lim darajasi bilan belgilanadi. Uning samaradorligi bilimdan o kilo na foydalanilgan xolda yuksak natijalarga erishilishida uz ifodasini topadi.
5. Kompetentlik. U ta’lim darajasi kabi mexnat potensialining muxim tarkibiy kismlaridan biridir. Kompetentlik deyilganda, birinchi navbatda, xodimning malakasi tushuniladi. Zamonaviy ishlab chikarishda yukori malakali mexnatga talab juda katta. Xodimlar malakasining pastligi texnikaviy tarakkiyot uchun salbiy omil bulib kolmasdan, aloxida xodimlar, shuningdek, umuman mamlakat iktisodiyoti uchun kungilsiz okibatlarga olib keladigan ishlab chikarishdagi turli noxush vaziyatlarga olib kelishi mumkin.
6. Tartiblilik. Tartiblilik deyilganda, xodimning ish vaktidan oki- lona foydalanishi, uning intizomliligi kabi boshka xususiyatlari nazarda tutiladi.
7. Assertivlik. Assertivlik yoki shaxsiy fazilatlar jamlanmasining uygunligi tartiblilik tushunchasi bilan uzviy boglik. Assertivlik deyil- ganda, xodimning vaziyatni tugri bax,olay olishi, uz fikrlarini anik ifoda etishi, shaxsiga va atrofdagilarga x,olis bax,o berishga kodirligi, boshkalar- ning fikriga dikkat bilan munosabatda bulishi, asos bulganda esa uz nuktai nazarini uzgartirishi mumkinligi va boshkalar tushuniladi.
Turli shaxslarning birgalikdagi mexdat faoliyati tufayli paydo buladi- gan ishlab chikaruvchi kuch korxona jamoasining mexdat potensiali asosini tashkil etadi. Bunda mexdat jamoalari korxonaning xududiy joylashishi, kaysi tarmokka mansubligi, ishlab chikarishning kulamlari, xodimlarning yosh-jins tarkibi va bopщalarga boglik ravishda turli potensialga ega buladi. Bundan tashkari xdr bir korxona jamoani shakllantirishning uz xususiyatlariga, mexnat an’analariga, xodimlar urtasidagi uzaro munosabatlarga ega. Korxona mexnat potensialida kuyidagi tarkibiy kismlarni ajratib k)fsatish mumkin:
- korxonaning kadrlar tarkibi (xodimlarning ta’lim potensiali va malaka potensiali); - mexdat jamoasining kasb tarkibi. Muayyan korxonada mexnatning mazmunidagi uzgarishlar, ayniksa, fan-texnika tarakkiyoti ta’siri xamda mexdat operatsiyalarining murakkablashishi natijasida yangi kasblar paydo bulib, ayrim kasblar yukolib bormokda.
- tashkiliy. U mexdatni tashkil etishda va mexdat madaniyatida uz ifoda- sini topadi. Ishlab chikish jarayonlarining puxta tashkil etilishi xodimlarning uz mexdat faoliyatidan konikishini xdm ta’minlaydi.
Xodimning mexdat potensiali «inson kapitali» va «inson tarakkiyoti» tushunchalari bilan uzviy boglikdir. Iktisodiyot yuritishning barcha shakl va kurinishlarida ijtimoiy-ikti- sodiy tarakkiyotga erishishning bosh omili mexnat xisoblanadi. SHu bois, bugungi kunda mazkur omilga muxim iktisodiy potensial sifatida karala- di. Lekin u barcha davrlarda xam potensial axamiyat kasb etavermagan. X,ozir- gacha mexnat omiliga oid bir kancha karashlar ilgari surilgan bulib, ularda mexnatga nisbatan «ishchi kuchi», «mexnat resurslari», «inson omili», «inson kapitali» va «mexnat potensiali» kabi tushunchalar talkin etilgan. Ilmiy-iktisodiy muomalada dastlab «ishchi kuchi» atamasi vujudga kelgan bulib, bu kategoriyaning iktisodiyot faniga kiritilishi mumtoz iktisodiy maktab ta’limotchilari bilan boglik. Dastlab mazkur kategoriya fakatgina manufaktura ishlab chikarishda ishtirok etayotgan ishchilarga nisbatan kul- lanilgan bulsa, xozirda mamlakatning barcha ishlab chikarish kuchlari, ya’ni ish bilan bandlar va ishlash istagini bildirgan ishsizlarni uz ichiga oladi. «Mexnat resurslari» atamasi 1922 yilda rossiyalik olim S. Strumi- lin tomonidan kiritilgan bulib, uning «Bizning mexdat resurslarimiz va istikbollarimiz» deb nomlangan ilmiy ishida ilk bora ilmiy-iktisodiy jixatdan asoslab berilgan. Muallif mazkur tushunchani markazlashgan re- jali iktisodiyot yuritish tizimi nuktai nazaridan talkin etgan bulib, unga mexdat resurslariga rejalashtiriluvchi sust (passiv) ishchi kuchi majmuasi sifatida karagan. Uning fikricha, mexnat resurslari mamlakatning jami ishchi kuchidan yoki 16-49 yoshdagi axolidan iborat. Bozor munosabatlariga asoslangan iktisodiyot tizimida xam mexnat resurslari mamlakat ishchi ku- chining jamini ifoda etib, «ishchi kuchi» kategoriyasidan farkdi ravishda uz ichiga ishga layokatli axolining nofaol (passiv) kismini xam oladi. Bugungi ilmiy-iktisodiy nuktai nazarlarda mexdat resurslariga, asosan, mikdor (son) jixatdan yondashiladi. Inson omili va kapitali kategoriyalari uzida, asosan, kishining shaxeiy sifatlari, xususiyatlari, korxona ishlab chikarishidagi urni nuktai nazaridan urganilib, fanda ijtimoiy-iktisodiy axamiyatiga nisbatan mikrodara- jali deb karaladi.
Ushbu tushunchalarni bir-biridan farklash, aloxdda ajratish va «mexnat potensiali» kategoriyasining asl mazmun-moxiyatini tadkik etish zarurati bu boradagi ilmiy-nazariy munozaralarni keltirib chikarmokda. «Mexnat potensiali» atamasi ilk bor rus iktisodiy adabiyotlariga utgan aerning 70-yillarida kiritilgan bulib, 80-yillardan boshlab ilmiy muomalada keng kullanila boshlandi.
«Potensial» atamasi lotincha «potentia» suzidan olingan bulib, lutaviy jixatdan «imkoniyat, saloxiyat, kuvvat» degan ma’nolarni anglatadi.
Mexdat potensiali jamiyatda mexdat imkoniyati, kuvvati, ish bilan boglik kuchlarning mavjudligi, degan ma’noni bildiradi. Mexdat potensiali- ning ta’rifi uning shakllanishi, uni sifatiy, mikdoriy bax,olash va sama- rali foydalanishni ifodalovchi omillar birikmasidan iborat. X,ozirgacha mazkur kategoriya olimlar tomonidan turlicha talkin kilinib, ular bu tushunchaga turli nuktai nazardan yondashganlar.
Ba’zi olimlar mexdat potensiali bilan mexdat resurslarini uzaro tenglashtirib, bu tushunchalar bir xil ma’noni anglatadi, deya ta’kidlashadi. Boshka tadkikotchilarning kayd etishicha, bu kategoriyalar bir-biridan fark kdladn, bunda mexnat potensiali mexdat resurslari va ishchi kuchiga nisbatan kengrok tushuncha xdsoblanadi.
«Mex,nat potensiali» mavzusi xdligacha munozarali masala bulib kel- mokdaki, bugungi kunda u xdkdagi ilmiy-iktisodiy yondashuvlarni uch yuna- lishga ajratish mumkin. Birinchi yunalish vakillari «mexnat potensiali» kategoriyasiga «resurs» jixatdan yondashib, asosan, uning mikdoriy kursatkichlariga aloxida axami- yat beradilar. Mazkur yunalish vakillarining fikricha, mexnat potensiali jamiyatni rivojlantirish uchun zarur bulgan turli xildagi ish bilan boglik resurslar majmuidir. Mazkur kategoriyani tadkщ etar ekan, rossiyalik olim N. A. Gorelov uni «mexnat resurslari» va «ishchi kuchi» tushunchalari bilan bevosita teng- lashtiradi. U bunga mikdor jixatdan yondashib, mexnat potensiali mexnat yoshidagi ishga layokatli axoli sonidan iborat, degan fikrni ilgari suradi. Aynan shunga uxshash fikrni G. G. Sergeeva va J1. S. CHijovalarning iktisodiy karashlarida xam kurish mumkin. Ular tomonidan chop etilgan «Mamla- kat mexnat potensiali» asarida mazkur kategoriyani jamiyat egalik kiladi- gan mexnat resurslaridir, deya talkin etadilar. Birok ular, N. A. Gorelovdan farkli ravishda, ushbu kategoriyani talkin etishda uning sifat jixatlariga xam e’tibor karatadilar. YA’ni, ularning fikricha, ishga layokatli axolining mikdor na sifat jixatlarining uzaro uygunligi mexnat potensialining real mazmunini belgilab beradi. Rossiyalik iktisodchi olim N. A. Volgin xam unga resurs sifatida yondashib, «Mexnat potensiali - bir-birlari bilan uzaro boglik kupgina ele- mentlardan tashkil topgan mexnat resurslari yigindisidir. U yoki bu ele- mentni ushbu majmuaga kiritishga asos bulib xizmat kiluvchi asosiy belgi jonli shaxe, organizm egalik kiladigan ishga bulgan jismoniy va ma’naviy kobiliyatdir», degan fikrni ilgari surgan. R. P. Ruzavina, R. P. Kolosova, A. A. Kumыkova va JL E. Kunelskiylarning fikricha, mexnat potensiali ishchi kuchi kategoriyasini ravshanlashtiruvchi yunalishlardan biridir. Mazkur olimlar potensialni resurslarga nisbatan kengrok tushuncha deb karab, mexdat potensialining tarkibiga ijtimoiy ishlab chikarishda katnashishga layokatli barcha fukarolarni, shuningdek, ish bilan band bulgan ishchilar bilan bir katorda, ba’zi sabablarga kura ish bilan band bulmagan kishilarni xam kiritadilar. V. G. Vrublevskiy potensialga nisbatan uziga xos nuktai nazarni ilgari surib, uning shakllanishida ish sharoitlariga xam aloxida urgu beradi. SHunga kura, u mexnat potensiali jami ishchi kuchi va sharoitlarning birli- gidan tashkil topadi, deya ta’kidlaydi. Ukrainalik iktisodchi olim N. V. Korovyakovskaya xam potensialni re- sursga tenglashtirib, mexnat potensiali ishga layokatli yoshdagi axolidan xamda pensiya yoshiga etgan bulishiga karamasdan, uzining xizmatga bulgan kobiliyatini saklab dolgan kishilar birikmasidan tashkil topadi, degan xu- losaga keladi. JI. S. Degtyar esa resurslar va potensial urtasida x,ech kanday far k yuk, deb xdsoblaydi. Uning bildirishicha, xar ikkala kategoriya xam bir xil maz- munga ega va uzaro teng axdmiyatlidir. Demak, potensialga resurs sifatida yondashadigan olimlar, asosan, mikdor kursatkichlariga birinchi darajali e’tibor berib, ular potensialni ta’riflashda ishga layokatli kishilar, mexdat resurslari, ish bilan band- lar, ishsizlar xdmda ishlash imkoniyatiga ega bulgan pensionerlar kabi axoli katlamlari bilan cheklanganlar. Bunda ular ax,olining shaxsiy sifat va kasb-malaka omillarini inobatga olmaganlar. Ikkinchi yunalish tarafdorlari mexdat potensialiga «omil» sifatida yondashib, potensialning tarkibini aniklashda shaxsiy va insoniy omillar (sifat) nuktai nazaridan yondashadilar. Uz karashlarda ular sifat kursatkichlariga aloxdda axdmiyat beradilar. M. I. Skarjinskiy potensialga shaxsiy omil xdrakatining iktisodiy shakllaridan biri sifatida karashni taklif kiladi. Uning fikricha, mazkur kategoriya uch bosdichli xarakatdan utadi: mexnat resurslari, ishlab chikarish sharoitlari (ishchi kuchi) va mexdat potensiali. Olimning ta’riflashicha, mexdat saloxdyati jamiyatni xdrakatga keltirishning real va potensial im- koniyatidir. «Potensial» tushunchasini ta’riflashda Ural davlat iktisodiyot uni- versitetining professori N. I. SHatalova omilga aloxdda urgu berar ekan, mexnat potensiali inson omilining anik tarzda namoyon bulishidir, degan kiska ta’rifni keltiradi. SHunga uxshash nuktai nazarni I. A. Kokorevning iktisodiy karashlari- da xdm uchratish mumkin. U xdm potensialning mazmun-moxiyatini yoritishda omilga aloxdda e’tibor karatib, mexnat potensiali inson omilining ishga oid shaxsiy sifatlar yigindisidir, degan fikrni ilgari suradi. M. I. Dolishniy, S. N. Zlupko, V. Dobrik, T. M. Paliya, T. SHuls va bosh- kalardan iborat iktisodchilar guruxd potensialga omilni shakllantiruv- chi kategoriya sifatida karaydilar. M. I. Dolishniy mexdat potensialini bax,olash uchun uning tarkibini aniklaydigan kuyidagi formulani taklif etadi:
MP = JMpr + JMrr + JMz,
bu erda, MP - mexnat potensiali; JMpr - jonli mexdatning potensial resurslari; JMrr - jonli mexnatning real resurslari; JMz - jonli mexdat zaxirasi.
SHuningdek, M. I. Dolishniy talkinida mexnat potensiali kuyidagi sa- bablar birikmasidan iboratdir: demografik, tibbiy-biologik, ta’lim va kasb-malaka kzfsatkichlari. V. S. Bulanovning ta’kidlashicha, potensial uzida aloxida insonning, shuningdek, jamiyatdagi turli ishchilar guruxining barcha mexdat imkoniyat- larini mujassam etadi. Xizmatning kulami, tarkibi va mikdorini aniklov- chi resurslardan farkli ravishda, potensial uning sifati va saloxiyatli im- koniyatlarini tavsiflaydi. G. E. Slezinger mexnat potensialini ishlab chikarish omilining shaxeiy xu- j susiyatlari yigindisidir, deb xdeoblaydi. B. M. Genkinning fikricha, mexnat : potensiali insonning iktisodiy faoliyatda ishtirok etish imkoniyatidir. ! JI. A. Kostinning fikriga kura, mexdat potensiali insonning ishga la- ' yokatini aniklovchi turli sifat kursatkichlari yigindisidan iborat: birin- chidan, ishchining sogligi, mexnatga yarokliligi, chidamliligi, jismoniy va ; ruxiy saloxiyati; ikkinchidan, tugma kobiliyatlar, insonning umumiy va max- sus bilimlari, mexnat kunikmalari va tajribalari; uchinchidan, ishchilar- ning mas’uliyat, manfaat va talab-extiyojlari darajasi. Uchinchi yunalish namoyandalari esa mexnat potensialini xam mikdor, xam sifat jixatdan urganib, mazkur kategoriyani ta’riflashda xar ikkala kur- satkichni teng kuyadilar. Ularning nazarida, mikdor va sifat kursatkichlari- ning uzaro uygunligi potensial, demakdir. Rus olimlari V. Kostakov va A. Popovlar uning mikdor va sifat omil- larining mushtarakligiga e’tiborni karatib, «mexnat potensiali» tushun- chasini - mamlakat mexnat resurslarining sifat va mikdor jixatlarining uzaro uygunligidir, deb ta’riflaydilar. YAna bir rossiyalik tadkikotchi A. YA. Kibanov shu kategoriya yuzasidan uz fikr-muloxazalarini bayon etar ekan, mexnat potensialiga jamiyatning moddiy ne’matlar yaratuvchi kuchi sifatida karaydi va unga kuyidagicha ta’rif beradi: «Potensial uzida mexnat resurslari ishga bulgan kobiliyatlarining sifat va mikdor xususiyatlari umumlashmasini ifoda etadi. Birok bunda “potensial” va “resurs” tushunchalarini uzaro karama-karshi kuyish kerak emas, chunki potensial jamiyat, jamoa va shaxe tomonidan yaratilgan, kelgu- sida amal kilish va tarakkiy etish imkoniyatini ta’minlovchi sifatlarni ifoda etib, moxdyat jixatdan “resurs” tushunchasiga mos keladi». I. S. Maslova uz iktisodiy karashlarida potensialga kuyidagicha ta’rif beradi: «Mexnat potensiali - ishlab chikaruvchi kuchlar va ishlab chikarish munosabatlari rivojlanishining muayyan darajasida ijtimoiy foydali faoliyatda ishirok etishiga kura, ishga layokatli axoli, turli xizmatchilar guruxi yoki aloxida inson barcha mexdat imkoniyatlarining sifat va mikdor xususiyatlari birligidir».
A. S. Pankratovaning karashlarida xdm mikdoriy, xdm omilli yondashuv- ni kurish mumkin. Birok; bunda u mexdat potensialining xdr ikkala (mikdor va sifat) jixdtlarini uzaro uygunlik orkali kuradi. Uning fikricha, mexdat potensiali - jamiyatning ishlab chikarishni rivojlantirish talab- lariga mos keluvchi shaxsiy omil bilan ta’minlash imkoniyatini mikdoriy ta’riflaydigan tushunchadir. Boshka olimlar dan farkli ularok, A. S. Pankratova potensial - shaxsiy omilning mikdoriy namoyon bulishidir, deb ta’riflaydi. SHuningdek, tadkikotchi mexdat potensialini aniklashda ishga layokatli axdpining soni, ish vakti mikdori (davomiyligi) va unumdorlik kabi kursatkichlarga xdm aloxdda e’tibor karatadi. A. E. Kotlyar mexdat potensiali kategoriyasini tadkik etar ekan, uning mikdor va sifat jixdtlarini kuyidagi tarzda ajratib beradi: mikdor kur- satkichlar uzida ishga layokatli axdpining sonini va unumdorlikning muayyan darajasida ularning ishlagan vaktlari xdjmini aks ettirsa, sifat jixdt- lar esa xizmatga layokatlilarning sogligi, jismoniy kobiliyatlari, ma’lu- moti, malakasi va goyaviy-siyosiy darajasi bilan ifodalanadi. Kategoriyaning mikdor va sifat ta’riflari uzbekistonlik olima D. N. Raxdmova tomonidan xdm keng yoritib berilgan, uning fikricha, mexdat potensiali mikdor kursatkichlari bilan bir katorda sifat tomonlariga xdm ega bulishi kerak. Mazkur ta’limotlar tomonidan ilgari surilgan turli nuktai nazar va karashlarda «mexdat potensiali» tushunchasi turlicha talkin kilinmokda. Bunda unga omil sifatida yondashuvchilar resurs deb karovchilarga nisbatan kengrok fikr bildirmokdalar. Demak, kurib ugilganidek, mexdat potensiali kupchilik olimlar asar- larida tushuncha sifatida karaladi, ba’zi tadkikotchilarning ilmiy ishla- rida esa u ijtimoiy-iktisodiy kategoriya sifatida e’tirof etiladi. Bir kator tadkikotchilar esa uni nisbatan kengrok talkin kilib, mazmun jixdtdan «mexdat resurslari» «ishchi kuchi» kabilardan fark kiluvchi murakkab, kup kirrali ijtimoiy-iktisodiy kategoriya, deb karaydilar. Mazkur tushunchani iktisodiy kategoriya sifatida talkin kiluvchilar mexdat potensialining ijtimoiy shakli sifatida ishchi jamoalar va aloxdda xizmatchilarning shakllanishi, tarakkiy etishi xdmda inson shaxsining imkoniyatlaridan amalda foydalanish borasida yuzaga keladigan ishlab chikarish munosabatla- rini kuradilar. Uzbekistonlik bir gurux, iktisodchi olimlar (R. A. Ubaydullaeva, X. P. Abulkosimov, D. N. Raxdmova, SH. N. Zaynutdinov, SH. R. Xolmuminov, A. A. Abduganiev, A. V. Vax,obov, N. X. Raxdmova) mexdat potensiali jismoniy imkoniyatga, ma’lumot, kasb-xunar, malakaga ega, ishlab chikarishda ishtirok etishga layokatli barcha fukarolarni uz ichiga oladi, degan fikrni ilgari suradilar. Bu ta’rif bilan ular potensial resursga nisbatan keng tushuncha bulib, mikdor kursatkichlari bilan birga ishchining ishlab chikarish faoliyatiga ta’sir kursatuvchi sifat kursatkichlariga xam egadir, deb ta’kidlaydilar. Fikrimizcha, mex,nat potensiali mexnatga bulgan kobiliyatlarning umum- lashmasini (ularning mikdoriy va sifatiy munosabatlarida), aloxida ish- chini va jami xizmatchilarning mexnat faoliyatida katnashish imkoniyatla- rini ifodalaydi. Potensialning resursdan sifat jixatidan farki shundan iboratki, mexnat potensiali jamiyat ixtiyoridagi oddiy ish salmogi (mas- sasi) emas, balki ijtimoiy mexnatning yukori samarasini ta’minlaydigan, mamlakatni ijtimoiy-iktisodiy rivojlantirishning optimal imkoniyati- ni ifodalaydigan, xizmat faoliyatiga muvofik keluvchi sharoitlar birligi- dir. «Mexnat potensiali» iktisodiy kategoriyasining «ishchi kuchi» va «mexnat resurslari» kabi kategoriyalardan fark kiluvchi uziga xos xususiyatlari kuyidagilardan iborat: birinchidan, mexnat potensiali - jamiyat kilayotgan jonli mexnatning mikdoriy va sifatiy anik resurslaridir. SHuningdek, u uzida sifat jixat- larining barchasini gavdalantiradigan ishchi kuchi majmui xamdir; ikkinchidan, mazkur iktisodiy kategoriya yakka ishchi xamda ishchilar jamo- asining mavjud imkoniyatlardan foydalanish darajasini baxolash imkoni- yatini beradi, bu esa amaliyotda inson omilining faolligini oshiradi; uchinchidan, uni taxdil kilish ishlab chikarishning inson va ashyoviy omillar urtasida sifatiy xamda tarkibiy muvofiklik bulishiga yordam beradi. Mazkur fikr-muloxazalarni rivojlantirgan xolda ta’kidlash lozimki, «mexnat potensiali» tushunchasi uzining ijtimoiy-iktisodiy mazmun-moxi- yatiga kura, «mexnat resurslari» va «ishchi kuchi» tushunchalariga nisbatan kengrok ma’no kasb etadi.
Mamlakat mexnat potensialini ta’riflashda, unga fakat ish jarayonini amalga oshiruvchi kuch va imkoniyatlarning namoyon bulishi, deb karamaslik kerak. CHunki mexnat potensiali iktisodiyotda band bulgan va xizmat jarayonlarida faol ishtirok etayotgan ishchi kuchi bilan birga axolining mexnatda band bulmagan nofaol (zaxira) kismini xam uz ichiga oladi. «Ishchi kuchi» va «mexnat resurslari» tushunchalari bir xil mazmunga ega emas, resurslarning ishchi kuchiga aylanish jarayoni bir kancha boskichlar- ni bosib utadi. Dastlabki boskichda resurslar ishchi kuchining saloxiyatli kismi bulib, ular mexnat vositalari va kurollari bilan ishlash tajriba- sini orttiradi. Ikkinchi boskichda esa ular ish joylarga taksimlanadi. SHu tarika jismoniy va akdiy kobiliyatlarning faoliyat jarayonida sarflanishi ruy beradi.
Mexdat resurslari bu davrda ishchi kuchiga aylanadi. Uchinchi boskichda ishchi kuchi vakt va kuvvat sarflab, moddiy ne’mat yaratadi xamda max,sulot iste’mol kdymatiga ega buladi. Ishchi kuchi mexdat faoliyatini tuxtatishi bilan yana iktisodiy nofaol axoli tusini oladi, lekin resurs tarkibida koladi. SHu sababli mexdat re- sursi mexdat potensialidan uz xizmati bilan ishlab chikarishda ishtirok etish imkoniyatiga kura farklanadi. Potensialni ilmiy-iktisodiy jixdtdan tadkik etish uning resurs tar- zidagi mazmun-moxdyatini xam sifat, xdm mikdor jixatdan ochib beradi. Mexdat potensialini ijtimoiy-iktisodiy kategoriya sifatida shakllanishi, uning tadkik etilishi va urganilishi bir necha boskichlarni bosib utdi. Ijtimoiy-iktisodiy munosabatlarning rivojlanib borishi natijasida «ishchi kuchi», «mexdat resurslari», «mexdat potensiali» kabi iktisodiy tu- shuncha va kategoriyalarning xam ma’no-mazmuni birmuncha uzgarib bormokda. Bulardan nafakat ilmiy-iktisodiy adabiyotlarda, balki kundalik amaliyotda xam keng foydalanila boshlandi. Uzbekistonda bozor munosabatlarini samarali tatbik etish, ax,olini ish bilan ta’minlash va bu orkali ijtimoiy-iktisodiy tarakkiyotga erishish, eng avvalo, mavjud mexdat potensialidan unumli foydalanishga boglik. Mexdat potensiali esa bugungi innovatsion ikisodiyotni zamonaviylashti- rish jarayonlarida muxim salmokka ega bulib, uning axdmiyatini mikro, mezo va makrodarajalarda kurish mumkin. Mexnat potensialining mikrodarajadagi axamiyati ularning korxona, tashkilot va muassasalar faoliyatidagi urni xdmda ishlab chikarishdagi ishtiroki bilan belgilanadi. Ma’lumki, mexdat potensiali ishlab chikarishning asosiy omili bulib, boshka resurslarga nisbatan uziga xos xusu- siyatlarga ega. CHunki ishlab chikarishni yuzaga keltiruvchi resurslar (er, kapital mablag, ishlab chikarish vositalari, xomashyo) bevosita mexnat omili orkali boshkariladi. SHu bois, kaysi korxonada inson omiliga ustuvor axdmiyat berilib, undan unumli foydalanilsagina, iktisodiy samaradorlikka erishiladi. YAponiya, AKD1, Germaniya, Italiya, Rossiya kabi davlatlarning dunyoga mashxur etakchi kompaniya va firmalari xdm aynan personal xizmati xdmda mexdati orkali yukori daromad va mavkega erishgan. X,ududlar va mintakalar iktisodiyotida mexdat potensialining roli uning mezodarajadagi axdmiyatini kursatadi. Mamlakatning kaysi xududida mexdat potensiali yukori kursatkichga ega bulsa, u erda ishlab chikarish va sanoat tarmoklari, ijtimoiy-iktisodiy infratuzilma, kommunikatsiya ri- vojlanadi. SHuningdek, mazkur mintakalarda yaratilgan yalpi xududiy maxru- lot (YAXM) xajmi mamlakat yalpi ichki max,sulotida (YAIM) yukori ulushga ega buladi. Bundan tashkari, urbanizatsiya darajasi xam aynan mexdat potensiale omili bilan chambarchas boglikdir. CHunki aynan axoli va ishchi kuchining xududiy xarakatlanishi urbanizatsiyani keltirib chikaradi. Demak, bu kursat- kichlar xududning mamlakat iktisodistidagi urnini xam belgilab beradi. Mexnat potensialining makroaxamiyati uning mamlakat yalpi iktisodiyot id agi urni va asosiy boylik sifatida e’tirof etilishi bilan asoslanadi. Jamiyatdagi barcha ijtimoiy-iktisodiy munosabatlarning asosini mexnat tashkil etadi. Aynan u orkaligina mamlakatda moddiy va nomoddiy ne’mat- lar, milliy, madaniy, ma’naviy boyliklar yaratiladi. Mazkur mexnatning sub’ekti esa bevosita inson, ya’ni mexnat potensialidir. SHu bois milliy iktisodiyot fanida milliy boylikka kuyidagicha ta’rif berilgan: milliy boylik - jamiyat ixtiyoridagi mexnat bilan yaratilgan va jamgarilgan moddiy ne’matlar mujassamidir. Milliy boylik tarkibiga boshka resurslar bilan birga mexnat potensiali, ishlovchi axolining zamon talabiga javob beradigan ishlab chikarish tajribasi, ilmiy-texnika xamda tadbirkorlik buyicha innovatsion bilim va kunikmalari xam kiradi. Demak, mexnat potensialiga nafakat ishlab chikarish omili sifatida, balki, birinchi navbatda, mamlakat kudrati (milliy boyligi) sifatida karash maksadga muvofikdir. Mamlakatning iktisodiy kudrati va saloxiyatini belgilashda mexdat potensialining axamiyati tabiiy, moddiy va ishlab chikarish resurslariga nisbatan yukorirokdir. CHunki tabiiy va moddiy resurslardan foydalanish, safarbar etish va bopщarishni aynan u amalga oshiradi. Demak, mamlakat mexnat potensialining uzi milliy boylik sanalishi bilan birga, ushbu boy- likning bopщaruvchisi va foydalanuvchisi xamdir. Agar biror davlatda tabiiy resurslar etarli bulsa-yu, birok ularnn boshkaradigan zamonaviy bilimlar bilan kurollangan mexnat potensiali bulmasa, ya’ni mexnat resurslari potensial darajaga etmagan yoki ularning kasbiy maxoratlari, tajribalari va sifat kursatkichlari past bulsa, u xolda iktisodiy usish kuzatilmaydi. Aksincha, tabiiy resurslari etarli bulmagan, birok «rakamli iktisodiyot»ga tayangan yukori saloxiyatli mexdat potensialiga ega davlat undan unumli foydalanish, samarali safarbar etish orkali uz xududida iktisodiy tarakkiyotni ta’minlashi mumkin. Jumladan, tabiiy boylik zaxiralari juda kam bulgan yoki ularga deyarli ega bulmagan YAponiya, Germaniya, Fransiya, Italiya, SHveysariya, Finlyandiya, SHvetsiya, Daniya, Koreya, Singapur, Malayziya kabi mamlakatlar bugungi kunda dunyoning eng rivojlangan davlatlari sirasiga kiradi. Mazkur davlatlar uzlarida mavjud mexnat potensialidan samarali foydalanish va safarbar etish xi- sobiga xamda bu borada tugri olib borilgan kuchli siyosat natijasida yukori tarakkiyotga erishgan.
Demak, mexdat potensialining barcha darajadagi axdmiyati uni tadkik etishning x,am ilmiy, xam iktisodiy dolzarbligini belgilab beradi.