Mehnat potensiali «Mehnat potensnali» tushunchasi va uning nazariyasi

2. Mehnat potensialini belgilovchi kursatkichlar tizimi
Agar «mexnat resurslari» va «ishchi kuchi» tushunchalari uzida fakatgina mikdoriy xususiyatlarni mujassam etsa, bulardan farkdi ravishda, mexnat potensiali xam mitsdor, xam sifat kursatkichlari^i uz ichiga oladi. Ayrim iktisodchilar potensialning mikdor kursatkichlari bevosita re- surslar mikdoriga teng deb karab, unga mexnat yoshidagi ishga layokatli axoli, ishlayotgan usmirlar va pensionerlarni kiritadilar. Potensialning mikdor kursatkichlari fakat resurslarning faol kismi bilangina cheklanib kolmaydi. Mazkur mikdorga kuyidagi toifa axoli kat- lamini xam kiritish mumkin: - mexdatga layokatli axolining nofaol kismi; - ishlash imkoniyati va istagiga ega barcha gurux nogironlari; - mexdatga layokatli yoshdagi imtiyozli pensionerlar; - ishlash xoxishini bildirgan usmirlar va yoshga doyr pensionerlar. Ushbu axoli katlamlariga etarli mikdordagi ish xaki va kulay mexnat sharoitlari bilan ta’minlangan ish joylarini taklif etish yoki kasanachi- lik, uyda utirgan xolda pullik ishlar va xizmatlarni bajarish, maishiy xizmat kursatish (kichik shaxobchalarda) kabi faoliyatlarga jalb kilish yuli bilan ularni jamiyatning faol va tulakonli a’zosiga aylantirish mumkin. Ularning ushbu faoliyatlari esa mamlakatda yalpi milliy maxsulot yaratish, ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish, moddiy resurs va zaxiralardan, ishlab chikarish kuvvatlaridan foydalanish samaradorligini oshirish xamda iktisodiy tarakkiyotga erishishga bevosita ijobiy ta’sir kursatadi. SHu sa- babli yukorida sanab utilgan axoli toifalarini mexnat potensialining ku- shimcha (zaxira) mikdori sifatida e’tirof etish maksadga muvofikdir. Bundan tanщari, potensialning faol mikdoriga mamlakatimiz xududida mexnat faoliyatini amalga oshirayotgan norezidentlar (immigrantlar)ni xam kiritish mumkin. Immigrantlarni potensial tarkibiga kiritishimizning sababi shundaki, ular xam mamlakat ishlab chikarishida (moddiy va nomoddiy soxalarda) ishtirok etadi, iktisodiyot tarmo klarida uz ishchi kuchini namoyon kiladi, akliy va jismoniy saloxiyatini safarbar etadi. garchi norezidentlar uz mexdat faoliyati natijasidan olgan daromadlarining asosiy kismini uzlari olsalar-da, mamlakat xududida uz extiyojlarini kondirish bilan boglik xarajatlarni (ozik-ovkat, dam olish, uy-joy ijarasi, kommunal, transport, uy-ruzgor anjomlari), daromad soligi va boshka ijtimoiy tulovlarni amalga oshiradilar. Bu esa byudjet tushumlarida va nakd pul aylanmasida uzaksini topadi. Birok; Uzbekiston iktisodiyotining bugungi kungi xrlatida mazkur toifa axdining ishtiroki u kadar sezilarli bulmasa-da, mamlakatda faoliyat k5fsatayotgan chet mamlakat elchixona va vakolatxonalari, xalkaro tashkilotlarning xududiy, mintakaviy bulimlari, kushma korxonalar, xo- rij firmalari, dilerlik kompaniyalari, chet el korxonasi (tashkiloti) filial va shu’balari xdmda xdmkorlik tashkilotlarida norezidentlar mexnat va tadbirkorlik faoliyatlarini amalga oshirmokdalar. Demak, bugungi kunda mamlakatda immigrantlar xizmati, asosan, xorijiy ulush yoki tegishlilikka ega bulgan korxona va tashkilotlarda kuzatilmokda. SHuningdek, ularning mustakil tarzda mamlakat mexdat bozorida paydo bulishi va uz ishchi kuchini namoyon etishi kam uchraydigan xddisadir. Iktisodiyoti jadal rivojlangan, sanoat va ishlab chikarish keng tarakkiy etgan, iktisodiy usish sur’ati talabiga nisbatan kam mexnat potensialiga ega bulgan mamlakatlarda (AKSH, Kanada, Rossiya, Germaniya, Avstriya, Fransiya, Koreya) immigrantlar aloxida axdmiyatga ega. Mazkur davlatlarning iktisodiy imkoniyatlaridan salmokli darajada foydalanish uchun milliy ishchi kuchining uzi etarli bulmaydi, natijada, kushimcha ishchi kuchiga talab paydo buladi. Bu talab esa uz-uzidan mux,ojirlar mexdati orkali kondiri- ladi. Demak, bir suz bilan aytganda, mexdat potensialida immigrantlar xam uz urni va axdmiyatiga ega.
Mikdoriy kursatkichning tub uzagi, ya’ni yadrosini inson tashkil etib, shaxeiy insoniy omillarning uzaro uygunligi natijasida mexdat potensiali vujudga keladi. Inson ijtimoiy-iktisodiy mazmunga ega bulgan faoliyatda mashgul bulishi natijasida ish bilan band kishiga aylanadi. Ish bilan band bulganlarga; a) yollanib ishlayotgan, shu jumladan, tulik bulmagan ish vakti mobaynida yoki uyda ish xaki olib ishlayotganlar, shuningdek, xak tulanadigan bopщa ish, vaktinchalik ishga ega bulgan fukarolar; b) kasallik, ta’til, kayta tayyorgarlik, malaka oshiriщ, ishlab chikarishning tuxtab turishi tufayli, shuningdek, konun xujjatlariga muvofik vaktinchalik ishda bulmagan xodim uchun ish joyi saklanib koladigan boshka xollarda ish joyida vaktinchalik bulmagan fukarolar; v) uzini mustakil ravishda ish bilan ta’minlovchi fukarolar, tadbirkorlar, kooperativ a’zolari, fermerlar, shaxeiy yordamchi va dexdon xujalikla- rida mexnat bilan band bulganlar, bevosita koramol bokuvchilar, chorvachi- lik va boshka kishlox xujaligi max,sulotlari etishtiruvchi va sotuvchilar, kursatib utilgan fukarolar toifalarining ishlab chikarishda katnashadigan oila a’zolari; g) Kurolli Kuchlarda, Milliy xavfeizlik xdmda Ichki ishlar organlari tuzilmalari va kushinlarida xizmatni utayotganlar; d) konun xujjatlariga muvofik faoliyat olib borayotgan jamoat birlash- malari va diniy muassasalarda ishlayotgan fukarolar.
Ish bilan bandlik mavjud potensialdan samarali foydalanish va uni ijtimoiy-iktisodiy foydali mexdatga yunaltirish orkali vujudga keladi. Aks xolda esa isheizlik muammosi paydo buladi. Mazkur karorga kura, ishga joylashtirishga muxtoj ish bilan ta’min- lanmagan ssoli (ishsizlar)ni - konun xujjatlariga muvofik rasman ishsiz sifatida ruyxatdan utkazilgan shaxslar, shuningdek, xdk tulanadigan fao- liyatga yoki daromad keltiruvchi mashgulotga ega bulmagan, mustakil ravishda ish izlovchi va taklif etilsa, ishga joylashishga tayyor bulgan mexdatga ko- biliyatli yoshdagi vaktincha yumush bilan band bulmagan shaxslar tashkil etadi.
Iktisodiyot tarmoklarida ish bilan band bulgan, shuningdek, uzini uzi mustakil ish bilan ta’minlagan shaxslar va ishlash istagini bildirgan ishsiz axoli uzaro uyushib, щtisodiy faol auoli yoki ishchi kuchini tashkil etadi. YA’ni iktisodiy faol axoli (ishchi kuchi) - bu mexdat faoliyatining daromad keltiruvchi konuniy turi bilan shugullanuvchilar, shuningdek, ishga joylashtirishga muhtoj ish bilan ta’minlanmagan axoli. Itstisodiy nofaol щoli esa ishchi kuchi tarkibiga kirmaydigan kuyidagi mexdatga kobiliyatli ax,oli katlamidan iborat:
- ishlab chikarishdan ajralgan x,olda ta’lim olayotgan xdmda ish xdkiga yoki mexdat daromadiga ega bulmagan ukuvchi va talabalar;
- ishlamayotgan III gurux, nogironlari;
- bolalarni parvarish kilish bilan band bulgan ishlamayotgan ayollar; - ixtiyoriy ravishda mexnat bilan band bulmagan shaxslar.
Mamlakatning jami iktisodiy faol, iktisodiy nofaol axolisi xdmda ishlayotgan usmirlar va pensionerlar birikmasidan mexnat resurslari xosil buladi. YA’ni mexnat resurslari - bu mexnatga kobiliyatli yoshdagi axoli xamda konun xujjatlarida belgilangan iktisodiy faollikning kuyi va yukori yosh chegaralariga kirmaydigan ishlayotgan shaxslar. Ular jismoniy va akliy kobiliyatga ega bulib, faoliyat jarayonida moddiy ne’matlar va xizmat- larni yaratadilar. Ular tarkibiga kiritilgan ijtimoiy ishlab chikarishda ishtirok etmayotgan nofaol axoli esa mexnat zaxiralarini tashkil etadi. CHunki vakti kelib ular xam iktisodiy faol axoli tarkibiga kushilishi mumkin.
Demak, mexnat potensialining mikdoriy kursatkichlarini kuyidagi kurinishda ifodalash mumkin;
F(m)=(mp m2, m 3, m4.......mp) (1)
bu erda: f(M ) - mexnat potensialining mikdor k)fsatkichi;
mch - mexnat yoshi- dagi mexnatga kobiliyatli axoli (faol va nofaol);
m2- ishlayotgan pensionerlar va usmirlar;
m3 - ishlash imkoniyati va istagiga ega bulgan nogironlar; m4- mamlakat xududida mexnat kilayotgan norezidentlar.
Potensial resursning sifat kursatkichlari yigindini aks ettiradi, ya’ni u bir ishchining saloxiyatli imkoniyatlarini ruyobga chikarish shaklida inson omilini faollashtirish va amaliyotda kullashni ta’minlashdan iborat.
Mexdat potensialining sifat kursatkichlariga kuplab omillar ta’sir kursatadi va ular kuyidagicha ifodalanadi:
f(c)= s (s,, S2, S3, S4, S5,S6.........sp), (2)
bu erda: f(c) - mexdat potensialining sifat kursatkichi; s, - jismonny xolat va soglik darajasi; s2 - ta’lim va ma’lumot darajasi; s3 - malakasi va kasbiy maxorati; s4 - tadbirkorlik kobiliyati; s - xayotiy tajriba va kunikmasi; s6 - dunyokarashi va ongi; s7 - odob-axloki va xulk-atvori; cg - ma’naviy etuklign... Mexnat potensialining sifat kursatkichlarini belgilovchi dastlabki omil bulib, inson resurslarining jismoniy ropati va soglik darajasi xdsoblanadi. Xar bir kishi tula-tukis x,ayot kechirish va uzi tanlagan mexnat faoliyati soxasida ishlay olishi uchun muayyan soglik xamda jismoniy rivojlanish darajasiga ega bulishi lozim. Ushbu kursatkich shaxsning jismoniy imkoniyatlari, kuvvati va saloxiyatini belgilaydi. Aynan ushbu imkoniyat- largina ishlab chikarishni tashkil etish, samarali boshkarish va iktisodiyog- ni yuritish uchun asos bulib xizmat kil ad i. Axoli va mexnat potensialining malaka va kasbiy mayorat kursatkichi, bir tomondan, xodimning doimiy ravishda murakkablashib boruvchi ish vazifalarini bajarishga, kasb faoliyati uzgarishiga tayyorligini, ikkinchi tomondan, xizmatga munosabatini, mexnat intizomini, mexnat intensivli- gini shakllantiruvchi omil xisoblanadi. Ushbu kursatkich xodimning yil- lar davomidagi mexnat faoliyati, amaliy tajribalari va nazariy bilimlari asosida shakllanadi. Malaka va maxoratning yukori kursatkichi ishchining uz mutaxassisligini yaxshi egallagani, kasbiy tayyorgarlikka egaligi va zamonaviy talablarga javob bera olish kobiliyatlaridan dalolat beradi. Ushbu omil orkali jamiyatda yangi yutuklarga erishish va yukori marralarni zabt etish mumkin buladi Xodimning tadbirkorlik sobiliyati uning yaratuvchiligi va yangilik- ka intilib ishlashini anglatuvchi kursatkichdir. Ushbu fazilatga ega ish- chilar daromad olish yullari va manbaalarini yaxshi uzlashtirgan bulib, biznes yuritish buyicha etarli bilim soxibidirlar. SHuningdek, tadbirkorlik kobiliyati tashabbuskorlik va yangi goyalarning vujudga kelishini ta’minlaydi. Korxona strategiyasini ishlab chikarish, uning kelgusi re- jalarini belgilash va ishlab chikarishning yangi turlarini joriy etishda ushbu xususiyatga ega kishilar mexnatidan foydalanish uz samarasini beradi.
SHunday kilib, mexnat potensiali - bu jamiyatning mexdat soxasidagi imkoniyat kuvvatlari, demakdir. Mexnat potensiali jismoniy imkoniyat, ma’lumot, kasb-xunar, malakaga ega, ishlab chikarishda ishtirok etishga layokatli bulgan barcha fukarolarni uz ichiga oladi. Mexnat potensiali eng faol, eng bunyodkor omil bulib, u mamlakatning isloxot va tub uzgarishlar yulidan tinimsiz ilgarilab borishini ta’minlaydi.
Jamiyatning iktisodiy va ijtimoiy tarakkiyot darajasi bilan belgilanuvchi mazkur omil, uz navbatida, uni rivojlantirishda xal kiluvchi asos xisoblanadi.