Mehnat resurslarining shakllanishi va ulardan foydalanish muammolari

16.Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikda xodimlar mehnatdan foydalanish holatini tahlili.

Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, uning qonuniy-me'yoriy asoslarini mustahkamlashga qaratilgan iqtisodiy islohatlar dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Ushbu masala O`zbekiston hukumatining iqtisodiyot sohasida amalga oshirayotgan islohatlarida eng ustivor, davlat siyosati darajasida ko`tarilgan masalalardan biri bo`lib, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning jadal rivojlanishini har tomonlama qo`llab-quvvatlash, shu asosda aholining bandligi va farovonligini oshirish muammolarini hal etishdan iborat.

Kichik biznesni rivojlantirish asosida bir qator ijtimoiy-iqtisodiy vazifalar hal etilishi nazarda tutiladi.
Birinchidan, jahon tajribasi shuni ko`rsatadiki, kichik biznes ichki bozorni zarur tovar va xizmatlar bilan to`ldiradigan, iqtisodiyotning tarkibiy negizini belgilab beradigan eng muhim sektor hisoblanadi, shuningdek, aholini ish bilan ta'minlashda, uning daromadlarini oshirishda eng asosiy omil va manba bo`lib xizmat qiladi.
Ikkinchidan, hozirgi sharoitda jahon va mintaqaviy bozorlarda raqobat keskinlashib borayotgani hammaga ayon. Aynan kichik biznes o`zining harakatchanligi, kam sarmoya talab qilishi hisobidan ishlab chiqarishni yengilroq va tez modernizatsiya qilish, ishlab chiqarilayotgan mahsulot turlarini yangilash imkoniyatiga ega ekani va shu tariqa bozor kon'yunkturasining o`zgaruvchan talablariga yaxshi moslasha olishi bilan e'tiborlidir.
Uchinchidan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik o`sishi bilan mamlakat tayanchi va suyanchi bo`lgan mulkdorlar o`rta sinfini shakllantirish vazifasi bevosita hal etiladi. Umuman aytganda, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik bugungi kunda aholi bandligini ta'minlaydigan va uning asosiy daromad manbai bo`lgan muhim bug`in hisoblanmoqda.
Shu jihatdan, respublikamizning bozor iqtisodiyotiga o`tishi sharoitida iqtisodiyotning ijtimoiy yo`naltirilishini kuchaytirish, ishlab chiqarishni iste'molchilar talablari asosida amalga oshirish va tashkil etish hamda fuqarolarni tadbirkorlik bilan shug`ullanishlariga keng yo`l ochib berish, ularning mavjud imkoniyatlardan to`la foydalanishi, yuqori samara, tashabbus va tashkilotchilik asosida tadbirkorlik faoliyatini olib borishlariga katta e'tibor qaratilayapti.
Tadbirkorlarimiz oldilariga qo`ygan yuksak maqsadlariga erishishda bir qator muammolarga duch kelmoqdaki, bu - qonuniyatlari darajasida to`la anglamaslik, biznesni tashkil etish, rejalashtirish, moliyalashtirish, soliqqa tortish va boshqarishda kerakli bilim hamda ko`nikmaga ega emasliklarida namoyon bo`lmoqda. Bu esa albatta, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning mamlakatimizda sust rivojlanishini asosiy sabablaridan biridir.
Korxonaning samaradorligini baholashda mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan mehnat resurslariga nisbati tavsiflaydigan mehnat unumdorligi kabi ko'rsatkichni unutmasligimiz kerak. Agar kompaniyaning rahbari ishlab chiqarish xarajatlarini minimallashtirishga harakat qilsa, yaxshi menejer investitsion resurslar bo'linmasiga, shu jumladan xodimlarning ish haqiga sarflangan mablag'lar bo'yicha maksimal daromad olishni qidiradi.
Mehnat samaradorligini tahlil qilish siz ishlab chiqarish uchun mehnat xarajatlarining darajasini va dinamikasini baholashga, xodimlardan foydalanishni kengaytirish uchun kamchiliklarni va ehtimoliy zaxiralarni aniqlaydi hamda korxonaning ishchilaridan foydalanish samaradorligini oshirish istiqbollarini belgilaydi. Xodimlarning ish faoliyatini o'lchash uchun korxonalar maxsus ko'rsatkichlardan foydalanadilar.
Ish ishlatish ko'rsatkichlari
Iqtisodiy tahlilga ko'ra, mehnat resurslaridan qanchalik samarali foydalanishni ko'rsatadigan asosiy ko'rsatkichlar mahsulot ishlab chiqarish va mehnat intensivligidir.
Chiqish - mehnatning mahsuldorligini tavsiflaydi va ishlab chiqarilgan mahsulotning birligiga yoki bir ishchi uchun qancha mahsulot yoki xizmat (jismoniy yoki qiymat jihatidan) ishlab chiqarilishini ko'rsatadi. Ba'zi hollarda, chiqish standart soatlarda hisoblab chiqish mumkin. Ushbu ko'rsatkichni hisoblashda korxona ishlamasligi vaqtini hisobga olmaydi.
Zamonaviy kichik biznes, xususan, xizmat ko'rsatish sohasi uchun ishlab chiqarish hajmini 1 rub. Ish haqi yoki 1 rub. Ish haqi fondi. Korxonada turli xil malakaga ega bo'lgan ko'plab xodimlar mavjud bo'lsa, xuddi shu turdagi ishlarni amalga oshiradi va mehnatga haq to'lash tarif stavkasi bo'yicha amalga oshiriladi, natijada ishlab chiqarish samaradorligini mahsulot ishlab chiqarish va ish haqi nisbati bilan o'lchash mumkin.
korxona mahsulotining bir qismini ishlab chiqarish uchun qancha vaqt sarflanishini bildiradi. Korxonaning barcha mahsulotlari va xizmatlari uchun xarakatlanadi. Agar korxonada mehnat unumdorligini tahlil qilish mehnat xarajatlari tarkibini o'rganishni o'z ichiga olsa, ko'rsatkichlar qo'llaniladi:
Texnologik mehnat intensivligi - buyumlar ishchilarining mehnatidan va pulli vaqtdan foydalanish samaradorligini aks ettiradi.
Ishlab chiqarishni saqlashning murakkabligi - qo'llab-quvvatlovchi xodimlarning mehnat xarajatlarini o'z ichiga oladi.
Ishlab chiqarish murakkabligi . Bu barcha xodimlarning, shu jumladan, yordamchi xodimlarning mehnatini hisobga oladi.
Mehnat zo'ravonligini boshqarish - menejerlar, mutaxassislar, xodimlarning samaradorligi.
Jami mehnat zo'ravonligi - bu mahsulotni ishlab chiqaruvchi korxonaning barcha toifadagi xodimlarining mehnatga sarf-xarajatlarini aks ettiruvchi ko'rsatkich.
Belgilangan vazifalarga qarab, ishlab chiqarishda me'yoriy mehnat kiritish, haqiqiy mehnat intensivligi va rejalashtirilgan mehnat zichligi kabi ko'rsatkichlardan foydalanish mumkin.
Ishning holatini tahlil qilish va baholash
Korxonada mehnat unumdorligini tahlil qilish bir necha bosqichlarni o'z ichiga oladi. Birinchidan, ma'lumotlar yig'iladi va barcha zarur ko'rsatkichlar aniqlanadi. Ma'lumot yig'ish uchun vaqt jadvallarini , kadrlar tayyorlash, kadrlarni yozish, mehnat reja, biznes-rejalar, statistik va soliq hisobotlarini qo'llang. Mehnat unumdorligi dinamikasini yanada to'liq tahlil qilish uchun tahlil qilinadigan davrdan oldingi bir necha yillar uchun ma'lumotlarni tanlang.
Barcha ko'rsatkichlarni hisoblab chiqqandan so'ng jadvallar tuziladi vagrafikalar tuziladi. Ularning asosida mehnat unumdorligining bevosita tahlili oldingi ko'rsatkichlarni hozirgi ko'rsatkichlar bilan taqqoslash yo'li bilan amalga oshiriladi. Normativ va rejalashtirilgan ko'rsatkichlarga nisbatan samaradorlikning o'sishini yoki pasayishini aniqlang.
Ayrim iqtisodiy ko'rsatkichlarning mehnat unumdorligiga ta'sirini aniqlash uchun korrelyatsiya modeli tuzilib, unda elektr quvvatiga nisbati, kadrlar tayyorlash darajasi, ishchilarning o'rtacha soni, rahbar xodimlar, ish haqi va mehnatga qaytishning boshqa omillari kabi omillarni kiritish mumkin.
Hisob-kitoblarga asosan, ishchi-xodimlardan foydalanishdagi kamchiliklar va foydalanilmagan mehnat zaxiralari aniqlandi. Xodimlarni ishlatish samaradorligini oshirish orqali ishlarning holatini yaxshilash, xarajatlarni qisqartirish va ishlab chiqarishni ko'paytirish rejasi ishlab chiqilgan. Mehnat unumdorligini tahlil qilish barcha xulosalar va tavsiyalar bilan hisobot tuzish bilan yakunlanadi.