Mehnat shartnomasini o’zgartirish tartibi va usullari

Ishga qabul qilishda dastlabki sinov.
Mehnat shartnomasi dastlabki sinov sharti bilan tuzilishi mumkin. Sinov to`g’risidagi kelishuv mehnat shartnomasining qo`shimcha sharti hisoblanadi. Binobarin, shartnoma taraflari mehnat shartnomasiga sinov to`g’risidagi shartni o`zlari maqsadga muvofiq deb hisoblagan vaqtda kiritish imkoniyatiga ega bo`ladilar. Mehnat shartnomasi taraflarning tengligi qoidasiga asoslanib, Mehnat kodeksi birinchi marta sinovdan ko`zda tutilgan maqsad xodimning topshirilayotgan ishga muvofikligini tekshirib ko`rishgina (ilgaridagi singari) emas, balki xodim tomonidan ushbu ishni davom ettirish maqsadga muvofikligi haqida bir qarorga kelish ham ekanini ko`zda tutadi. Bugungi kunda xodim ham sinov davrida ushbu ish o`ziga to`g’ri kelmasligi haqidagi xulosa chiqarishi va o`z tashabbusi bilan mehnat shartnomasini osonlikcha bekor qilishi mumkin. Yangi kodeks sinov muddatini huquqiy tartibga solishning yuqorida qayd etilgan kamchiliklarini bartaraf etdi. MKning 85- moddasiga ko`ra birinchi qismiga muvofik dastlabki sinov muddati uch oydan oshmasligi kerak. Sinov muddatining uch oy doirasidagi aniq muddati xodim bilan ish beruvchi o`rtasidagi kelishvga ko`ra belgilanadi. Binobarin, agar taraflar ishga sinov bilan qabul qilish to`g’risida ahdlashsalar, unday holda mehnat shartnomasida sinovning aniq muddati ko`rsatilishi kerak.
Vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik davri va xodim uzrli sabablarga ko`ra ishda bo`lmagan boshqa davrlar sinov muddatiga kiritilmaydi (harbiy yiginlarda bo`lish, donorlik funktsiyasini bajarish, tibbiy-mehnat ekspert komissiyasi ishida katnashish, surishtiruv organiga, tergovchiga, prokurorga yoki sudga guvox, jabrlanuvchi, ekspert, mutaxassis, tarjimon sifatida chakirilish, sud majlislarida halk maslaxatchisi, jamoat ayblovchisi va jamoat ximoyachisi, jamoat birlashmasi va mehnat jamoasining vaqili sifatida katnashish, ukuv ta`tilida bo`lish, ish haqi saqlanmagan holda ta`tilda bo`lish va boshqalar). Ko`rsatib o`tilgan holarda sinov muddati tanaffusdan keyin ham davom etadi, biroq sinovning tanaffusgacha va tanaffusdan keyingi umumiy davom etishi mehnat shartnomasida nazarda tutilgan muddatdan oshmasligi zarur. Masalan, korxonaga 20 mayda bir oy sinov muddati bilan ishga qabul qilingan va ushbu davrda 10 kun kasal bo`lgan xodimning sinov muddati 20 iyunda emas, balki 30 iyunda tamom bo`ladi.
Amaldagi qonun hujjatlari faqat mehnat shartnomasi tuzish chog’idagina dastlabki sinov belgilashni nazarda tutadi. Binobarin, mehnat shartnomasi o`zgarganda (boshqa ishga o`tkazilganda, ish joyi o`zgarganda, mehnat sharoitlari o`zgarganda) va boshka vaziyatlarda (ishga qabul qilishdan tashqari) sinov belgilash, hatto xodimning roziligi bo`lgan taqdirda ham, mumkin emas, chunki bu qonunga nisbatan xodimning ahvolini yomonlashtiradi va MKning 5- moddasi kuchiga ko`ra haqiqiy emas deb hisoblanishi zarur. Hozirgi vaqtda:
1) xomilador ayollarni, uch yoshgacha to`lmagan bolasi bor ayollarni;
2) korxona uchun belgilangan kvota hisobidan ishga yuborilgan shaxslarni ishga qabul qilishda sinov belgilanmaydi.
Yangi kodeks dastlabki sinov davrida xodimlarga mehnat to`g’risidagi qonun xujjatlarigina emas, korxonada o`rnatilgan mehnat shartlari ham to`liq tatbiq etilishini nazarda tutadi. Dastlabki sinov davrida xodimning mehnat stajiga, shu jumladan, ta`til olish huquqini beruvchi mehnat stajiga kiritiladi.
Dastlabki sinov muddati tugagunga kadar har bir taraf ikkinchi tarafni uch kun oldin yozma ravishda ogohlantirib, mehnat shartnomasini bekor qilishga haqli ekanligini nazarda tutadi.
Mehnat kodeksi xodimning sinov davrida mehnat shartnomasini to`htatish huquqini so`zsiz tan olishga e`tiborini qaratishi zarur. Xodim nega qaysi sababga ko`ra mazkur ish uni qoniqtirmaganligini tushuntirmasligi mumkin. Sinov davrida mehnat shartnomasini to`htatishga qaror qilgan xodimning yagona burchi bu haqda ish beruvchini uch kun oldin yozma ravishda ogohlantirishdan iborat. Ish beruvchi bunday arizani qabul qilishni rad etishi mumkin emas.
MKning 87-moddasiga muvofiq, sinov natijasi qoniqarsiz bo`lgan taqdirdagina, ya`ni xodim tuzilgan mehnat shartnomasiga muvofik bajarayotgan ishni eplay olmaganini tasdiqlovchi dalilllar mavjud bo`lgan taqdirdagina ish beruvchining tashabbusi bilan mehnat shartnomasining bekor qilinishi mumkin. Xodimning ishlab berish normalarini yoki ishlar hajmini bajarmasligi, ishda brakka yo`l qo`yilishi, ish sifatining pastligi va boshqalar ishni uddalay olmayotganligi dalili bo`lishi mumkin. Mehnat nizosi kelib chiqqan taqdirda, ish beruvchi topshirilgan ishni xodim haqiqatda uddalay olmayotganini ishonchli isbot qila olmasa, mehnat shartnomasini ushbu asos bo`yicha tuhtatilishi g’ayriqonuniy deb hisoblanishi zarur. Dastlabki sinov qonikarsiz natija bergan holda mehnat nizolari kelib chiqmasligi uchun ish beruvchi xodimni mehnat shartnomasi to`htatilishi haqida uch kun oldin ogohlantirganligi to`g’risidagi dalilni oldindan uylab qo`yishi zarur. Shu asos bo`yicha ish beruvchining mehnat shartnomasini to`htatish niyati haqida ogohlantirilgan sana ko`rsatilgan yozma bildirishnomaga xodim tomonidan imzo chekilishi mana shunday ogoxlantirishning tasdig’i bo`lishi mumkin. Agar xodim imzo chekishdan bosh tortsa, tegishli dalolatnoma tuzilishi darkor.
Qonunda belgilangan yoki taraflarning kelishuviga ko`ra belgilangan ogoxlantirish muddati tugagunga qadar ish beruvchining roziligisiz xodim ishni tashlab ketishi mumkin emas. Ko`rsatib o`tilgan muddat tugagunga qadar xodimning o`z bilganicha ishni tashlab ketishi mehnat intizomini buzish deb hisoblanishi kerak.