Mehnat ta’limi kasb tanlashga yo’llashning didaktik sistemalari

2.Ta`lim va tarbiyani kasb bilan qo’shib olib borish haqidagi ilgor fikirlar.

Mehnat ta`limi o’qituvchilarini tayorlash pedagogika institutlarida amalga oshiriladi. Mehnat ta`limi o’qituvchilarini tayorlash ukuv rejasida umumiy ta`lim fanlari va maxsus fanlar tsiklini o’qitish nazarda tutilgan. Maxsus fanlar tsiklini umumtexnik, texnik va pedagogik fanlarga ajratish mumkin.

Mehnat ta`limi o’qituvchilarining psixologik-pedagogik jixatdan tayorgarligi psixologiya, pedagogika, Mehnat ta`limi va kasbga yo’llash metodikasi, chizmachilik va rasm o’qitish metodikasi, maktab gigienasi kabi fanlarni urganishda amalga oshadi.
Mehnat ta`limi o’qituvchisini tayorlashda «Mehnat ta`limini o’qitish uslubiyoti» ixtisoslashtiruvchi fanlardan biri bulib xisoblanadi. Bu fan boshka fanlarni takrorlamaydi, ular bilan yakin boglanishda buladi. Bulajak o’qituvchi «Mehnat ta`limini o’qitish uslub«Mehnat ta`limini o’qitish uslubiyoti» kursini urganar ekan, maktablarda mehnat ta`limining (kasb tarbiyasi, politexnik ta`lim, kasbga yo’llash va x.) maqsad va vazifalarini, shu predmet buyicha ukuv jarayonining tashkiliy printsiplarini va uning mazmunini anglab, maktab ustaxonalarida ta`lim-tarbiya jarayonini muvaffakiyatli olib borishda yordam beradigan metodik vositalar sistemasini egallashi kerak. «Mehnatta`limini o’qitish uslubiyoti» kursining aloxida roli shunda, ukuvchilarni kasbga tayorlash jarayonida ularda kasbga tugri munasabat tarkib topishi uchun ob`ektiv kulay sharioitlar vujudga keladi. Bulajak o’qituvchiga ana shu sharoitlardan kanday kilib tula foydalanishni kursatish kursining vazifalaridan biri.
«Mehnat ta`limini o’qitish uslubiyoti» pedagogika faninig bir tarmogi sifatida uz ob`ektivlari, vazifalari va tadkikot metodlariga ega. Mehnatb ta`limi jarayoni, shu jarayonning barcha jixatlari: ukuv materialining mazmuni, o’qitish metodlari, ukuvchilarning bilish faoliyati, o’qitish natijalari, pedagogik texnologiyalardan foydalanish va boshkalar urganish ob`ektivi xisoblanadi.

Bu jarayonning barcha tamonini urganish ukuvchilarning yosh xususiyatlarini xisobga olgan xolda amalga oshirilishi kerak. Pedagogika fanining tarmogi sifatida Mehnat ta`limi metodikasi oldiga kuyidagi asosiy tadkikat vazifalari kuyiladi.

1.Mehnat ta`limi vazifalarini asoslash, ularning tarbiyaviy va ta`limiy axamiyatini ochib berish.
2.Ukuv materiali mazmunini asoslash.
3.Ta`lim jarayonini tashkil etish.
4.Sinfdan va maktabdan tashkari ishlar mazmuni va metodikasini asoslash. Yukoridagi kursatilgan barcha vazifalarni xal kilishda Mehnat ta`limi metodikasi kuyidagi asosiy ilmiy tadkikot metodlariga asoslanadi.
1.Kuzatish
2.Eksperiment
3.Ilgor pedagogik tajribani urganish va umumlashtirish.
4.Nazariy tadkikotlar.
Pedagogika fani usib kelaetgan esh avlodni usish xamda xoetga taerlash konuniyatlarini urgatadi va urganadi.Tarbiya joroenida shunchalik muxim va kup kirraligidan pedagogika fanidan ayrim fanlar ajiralib chikdi. Bu fizika o’qitish metodikasi, matematika o’qitish metodikasi, Mehnat ta`limi o’qitish matodikasi kabi fanlardi.
Mehnat metodikasi xam uz navbatida ayrim kismlardan iboratdir.
Xozirgi davrda boshlangish ta`lim metodikasi 1-4 sinf, 5-9 sinflarda ukuv ustoxonasida kullaniladigan metodika. Kishlok xujalik eridagi tajriba – amaliy xamda mayishiy xizmat kursatish metodikalari mavjud.
Maktab ukuv ustaxonolarida Mehnat ta`limi metodikasi uz oldiga ukuvchilarni texnika asoslari bilan tanishtirish, urgatish orkali ularda bilim va malakalarni texnologik sistema ravishda oshirishni uz oldiga vazifa kilib kuydi.
Bizga ma`lumki, bilim va kunukma bir biri bilan chambarchas boglikdir. Maktabni bitirib chikuvchi esh avlod texnik bilimlar malaka va kunukmalar bilan kurollangan bulishi kerak.
Ukuvchilarda Mehnat kilishga muxabbat, Mehnat kilish birinchi ixtiej ekanligini tarbiyalash Mehnat ta`lim darslarida amalga oshiriladi.
Kasbiy tayyorgarlikni ajirolmos kismi ukuv ustoxonasida olib boriladigan Mehnat ta`lim darslaridir. Mehnat ta`lim darslaridan ukuvchilar egochsozlik, metalga ishlov berish xamda stanoklarda ishlov berish buyicha ma`lumatga ega buladilar. Ishlov beruvchi asboblar bilan tanishadilar va shu asboblar bilan ish operatsiyalarini bajaradilar.
Texnika tarraxieti elektrlashtirish, mexanizatsiyalash va ish jaraenini avtomatlashtirish yuzasidan bilimga ega buladilar.
Sanoatning rivojlanishi va Xalq xujaligining barcha soxalaridagi texnika taraxieti malakali ishchi kadrlar tayyorlash xamda ularning profesional maxoratlarining oshirishiga borgan sari yukori talablar kuyilmokda.
O’rganilayotgan kasblarni chukur va puxta egallab olishlari ishlab chikarish malakasini yanada mukammallashtirilishi va Mehnat unumdorligini oshirishlari uchun ular xozirgi zamon texnikasi va texnologiyasi asoslarini bilishlari shart. Bularni kim urgatadi.?
Xalq maorifi ishiga doimo g’amxo’rlik kilib, uning taraqqiyotiga keng yo’l ochib bermokda. Ilgor kishilar kup zamonlardan beri Mehnat tarbiyasi va ta`limini unumli Mehnat bilan birlashtirish xakidagi goyalarni baen etib kelganlar.
Ingliz – sotsial utopisti Toas Mar birinchi bulib bu fikirni ilgari surgan edi. 15 asr Ital`yan sotsial utopisti Foma Kompanella bolalarga Mehnat asosida ta`lim berishni juda ken suratda tasvirlab bergan edi. Komponella Kuesh shaxrida ( gorod Solntse) xamma bolalarga bir xalda malumot berilgan. Bololar turtta fanni urganishi bilan bir kator keng tarkolgon xunar kasbva sa`noat bilan tanishadilar. Mashxur frantsuz mutafakkiri Jan-Jal` Russa Mehnat tarbiyasi goyasini mufasal ishlab chikdi.
Keyingi paytlarda pedagogik adabiyotda «Zamanoviy pedagogik texnologiya», «Ilgor pedagogik texnologiya», «Yangi pedagogik texnologiya» degan tushinchalar kup ishlatilmokda. Xar bir mualif bu tushunchaga turlisha mazmun beradi.
Pedagogik texnologiya pedagogik jarayonga texnologik goyaning kirib kelishidir. Texnologiya xar bir jarayonni anik rejalashni va shu reja asosida ishlab natijaga erishishni talab kiladi.
Pedagogik texnologik ta`lim va tarbiya jarayonini anik rejalashtirishni, utishni va kafolatlangan okirgi natijaga erishishni talab etadi.
Pedagogik texnologiya ta`lim jarayonida ukuvchilarning rivojlanishini talab etadi. Pedagogik texnologiya ukuvchilarni fikrlashga urgatishni, mustaxil o’qishga urgatishni ogzaki va yozma nutxni rivojlantirishni, bilim olishda faollik kursatishni talab etadi.
Pedagogika tarixida kuydagi ta`lim texnologiyalari mavjud buldi. 1.sxolostik ta`lim texnologiyasi – bu evropada 17-asrgacha, Urta Osiyoda 20-asrgacha davom etdi. Unda ta`lim 1 o’qituvchi tamonidan olib borilgan, kam bilim berilgan, o’qitish kurik yodlash asosida bulgan. 2)Sinf dars sistemasi tipida o’qitish- bu 17=asrda chex pedagogi Yan Amos Kamenskiy «Buyuk didaktika» asarini yozib sinf dars sistemasini asosladi. Kurgazmali o’qitishni tashkil etdi, usha davrdan shu kungacha tutintirish, izoxlash asosida o’qitib kelinmokda. 3)Pedagogik texnologiya asosida o’qitish- bu izlanishni , fikrlashni, tushinishni va amalda kullashni talab etadi. Pedagogik texnologiyani amalga oshirish uchun kuyidagi talablarni bajarish kerak.
1.Pedagogik texnologiyani amalga oshirishda ta`lim jarayonida ukuvchilarni o’qitish bilan birga o’qishga urgatish zarur.
2.Ukuvchilarning bilimlarni egallashini bevosita ta`lim jarayoniga kuchirish.
3.Ta`lim jarayonida mazkur darsga muljallangan tulik uzlashtirishga erishish.
4.Ta`lim jarayonida ukuvchilarni tulik faollashtirish.
5.Ta`limni shunday uyushtirish zarurki dars oxirida rejalashtirilgan maxsadga erishish ta`minlansin.
6.Ta`limda interaktiv metodlardan foydalanishni ta`minlash.
7.Ta`limni rejalashtirish va utkazishda moslanuvchan kayta aloxani ta`minlash.

Texnologiya ta’liming maqsadi o`quvchilarga faqat tegishli bilimlar, ko`nikma va malakalar berishdangina emas, balki ularda mehnatga, ijtimoiy va shaxsiy mulkka, kollektivga va uning alohida a’zolariga ijobiy munosabatni, umumiy foyda uchun ishlashga tayyorlikni tarbiyalashdan ham iboratdir.

Mehnatning tarbiyaviy rolining asosi uning g’oyaviy-siyosiy yo`nalishidadir. O`quvchilarga mehnat jarayonida g’oyaviy-siyosiy yo`nalishda tarbiya berish kelajakda shaxsning ma’naviy sifatlarini shakllantirish jarayonining bir qismi hisoblanadi.
I.A.Karimov mehnat unumdorligini oshirishga katta ahamiyat bergan, —ilg’or texnikadan foydalanuvchi uyushgan ishchilar mehnatining yuqori unumdorligi ekanini uqtirgan edi. Mehnatga ijodiy munosabatni tarbiyalash mexnat tarbiyasining vazifasi va bosh yo`lidir. Ma’lumki, mehnatning jamiyat uchun foydali ekanini anglash, mehnat topshiriqlarini majburan emas, balki ixtiyoriy, qiziqish bilan mehnatning ilg’or metodlarini va yangi texnik vositalarni egallab olishga intilgan holda bajarish bilan xarakterlanadi. Maktab ustaxonalarida o`quvchilar bilan ishlash jarayoni ularda izchil va planli ravishda mehnatga ijodiy munosabatni shakllantirish zarur. Mehnat topshiriqlarini bajarishda shaxsning javobgarliq vijdonlilik kabi xislatlarini mehnat intizomiga qat’iy amal qilgan holda kollektiv bo`lib mehnat qilish malakasini, ijtimoiy mulkka g’amxo`rlik munosabatini tarbiyalash ham o`quvchilarda mehnatga ijodiy munosabatni shakllantirish bilan uzviy bog’liq
Texnologiya ta’limi jarayonida shaxsning yuqorida ko`rsatilgan xususiyatlarini o`quvchilarda qanday shakllantirishni ko`rib chiqamiz.
Kollektivizm mehnatsevarliq topshirilgan ishga javobgarlik hissini tarbiyalash. O`rtoqlarcha hamkorlik va o`zaro yordamga asoslangan mehnat jarayonida jamiyat kishisi shakllanadi. Shuning uchun maktab ustaxonalaridagi mashg’ulotlar propessi o`quvchilar kollektiv bo`lib ishlaydigan, yaqin va uzoq vazifalarning umumiyligi bilan birlashadigan yo`sinda tashkil qilinadi.

Mehnat topshiriqlarini bajarish jarayonida ular ba’zi ishlarni birgalikda, bir-birlariga yordam berib, fikrlar almashib, maslahatlashib bajarishlariga to`g’ri keladi. Bu imkoniyatlardan o`qituvchi o`quvchilarni tarbiyalashda keng foydalanishi kerak.

Dam olish paytlarida ishning bajarilishini kontrol qilishda, yakunlar chiqarishda o`quvchilarning ijobiy harakatlari va qiliqlarini ta’kidlab o`tish kerak.
Shuni esda tutish kerakki, tarbiya natijalari mashg’ulotlarning mazmunigagina bog’liq bo`lmay, balki ularning tashkil qilinishi, o`quvchilar ishlarini kontrol qilishga ham bog’liqdir. Ko`nikmalarning shakllanish bosqichida o`quvchilarni qistash kerak emas, chunki noto`g’ri ish usullari mustahkamlanib qolishi mumkinki, keyin ularni to`g’rilash ancha mushkul.
Talabchanlikni o`quvchilarga ishonish va ularni hurmat qilish bilan birga qo`shib olib qorish—ongli intizomni tarbiyalashning muhim shartlaridan biridir. Bu prinsipni o`z vaqtida
A. S. Makarenko olg’a surgan. O`quvchilarni ongli intizom ruhida tarbiyalash uchun mehnat jarayonida o`quvchilarning o`zaro talabchanliklarini rivojlantirish kerak.
Sharq mutafakkirlarining pedagogik g’oyalar uzoq o`tmishga borib taqaladi. O`rta Osiyodan o`tgan qadimiy buyO’q ipak yo`li Xitoy, Vizantiya, Xindiston shaharlari bilan bog’lanib, madaniyat va sanoatni rivojlantirishga, ilmga bo`lgan qiziqishga alohida e’tibor berishni taqozo etadi.
Bu esa o`z navbatida mehnat qilishga, munosabatni o`zgartirib raqobatga arzugulik qishloq xo`jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishni ko`p tarmoqli hunarmandchilik ishlarini takomillashtirib ma’naviy madaniyatini yO’qsalishiga olib keladi.
Farobiyning insoniy fazilatlar to`g’risidagi ta’limotidan qo`yidagi ma’lum xulosalarga kelish mumkin.
1. Inson o`z mohiyati bilan ijtimoiydir, ya’ni jamiyatda, o`zaro munosabat, o`zaro yordam jarayonida inson bo`lib etishadi. Bu jamiyat insonlarning o`zaro birikuvi yordamida insoning o`z moddiy ehtiyojlarini qondirishga bo`lgan intilishi natijasida vujudga keladi va jamiyatdan tashqarida insondan kollektividan ajralgan holda o`zaro yordamsiz o`z ehtiyojini qondira olmaydi.
2. Inson o`zining barcha tug’ma qobiliyatlarini yO’qsak kamolatga erishishi uchun, mO’qammallikka erishish uchun sarf qiladi va bu yoo`lda o`zini qurshagan tabiat hodisalaridan foydalanadi, ularni o`ziga xos bo`yin singdiradi, buning uchun ilm fanni, turli hunarlarni o`rgatadi.
Farobiy shuning uchun ham ta’lim tarbiya masalalariga juda katta e’tibor berib, insoniy fazilatlarga erishish oliy maqsad bilan kamolotga erishish ta’limda mehnat va aqliy tarbiyaga ega bo`lish muhim o`rin tutadi.
Al-Xorazmiy, Al-Roziylarning pedagogik qarashlarida ham jamiyatning rivojlanishida ta’lim-tarbiya o`rni yosh avlodlarni tarbiyalashda kasb-korlikning , hunarmandchilikning ijobiy ta’siri insonlarning kundalik hayotiy ehtiyojlarini qondirishga xizmat qilishlari zarurligini targ’ibot qilganlar.
IX-XII asr o`rtalarida turli fan sohalarining keng ko`lamda rivojlanishi, insoniyat tarixida buyO’q ensiklopedik hisoblanadigan olimlar bilan bog’liqdir.
Ibn Sinoning ta’lim-tarbiyaga oid fikr mulohazalari uning bizgacha etib kelgan juda ko`p asarlari orasida tarqoq xolda saqlanib qolgan. Ibn Sinoning tavsiya qilgan asarida tarbiya va talim qo`ydagilarni o`z ichiga oladi.
1.Aqliy tarbiya.
2.Jismoniy tarbiya.
3.Estetik tarbiya.
4.Axloqiy tarbiya.
5.Mexnat tarbiyasi(xunar o`rganish).
Ibn Sino shuni aloxida o`qtirgan ediki: Oila azolarining hammasi biror mehnat bilan shug’ullanishi zarur, biror kishi sababsiz bekor yurmasin. Ibn Sinoning barcha jamiyat a’zolarining ishlab chiqarish mehnati bilan shug’ullanish kerakligini talab etadi. Hunarmand dehqonlarining mehnatini ulug’laydi va jamiyatga ham moddiy ham ma’naviy zarar etkazadigan kishilarni qattiq qoralaydi.Ibn Sino fikricha bolaga, ma’lum bir kasb-hunar o`rgatish zarur.