Meiji transformatsiyalari

Davlat mafkurasining shakllanishi
Asta-sekin imperator farmonlari yanada yakkalanib, faqat eng muhim siyosiy, harbiy va ma'naviy muammolarga taalluqli bo‘la boshladi. Ularning bir qismi, xuddi klassik matnlar kabi, umumiy o‘rganilishi kerak bo‘lgan va muqaddas retseptlar sifatida qaralgan.
Farmonlar mazmunining o‘zgarishi imperator qiyofasini shakllantirishning rasmiy siyosatidagi o‘zgarishlardan dalolat berdi. Hukmronligining boshida u birinchi navbatda davlat arbobi sifatida faoliyat yuritgan, lekin asta-sekin urg‘u imperator hokimiyatining ilohiy mohiyatini ta‘kidlashga o‘ta boshladi. Odamlar imperatorga samoviy odam sifatida qarashni, uning fuqarolarini kuzatib, ularni himoya qilishni boshladilar.
Kokutay mafkurasining yangilangan davlat doktrinasi kokutay (mumkin tarjimasi - "davlat organizmi") kontseptsiyasiga asoslangan edi - imperatorni (sinto dinining oliy ruhoniysi va muqaddas rahbar) birlashtirgan davlat hamjamiyatining o‘ziga xos yapon kontseptsiyasi mavjud edi. Yapon xalqi va yapon orollarining o‘zlari (xudolarning yaratilishi - Izanagi va Izanami demiurgi) yagona organik bir butun deyiladi. Bunday dunyoqarashning shakllanishiga yaponlarning etnik bir xilligi, mamlakatning ikki asrdan ko‘proq vaqt davomida tashqi dunyodan to‘liq izolyatsiya qilinganligi va insular pozitsiyasi omili yordam berdi. Bunday sharoitda yaponlar tabiiy ravishda o‘zlarini yagona organizm, davlat-etnik va ma'naviy-diniy bir butun sifatida anglab yetdilar. Yaponiyada uzoq vaqtdan beri hamma narsa tabiat va an'analar qonunlariga muvofiq o‘zaro bog‘liq bo‘lgan murakkab organizm sifatidagi davlat tushunchasi mavjud. Boshqacha qilib aytganda, kokutay tushunchasida Yaponiya tabiati, aholisi va xudolari bir-biri bilan chambarchas bog‘liq edi. Kokitay kontseptsiyasi Yaponiya davlati va xalqining o‘ziga xos xususiyatini ta’kidladi, bu mamlakat va imperator uyining "ilohiy kelib chiqishi" bilan izohlandi.
1868-yil aprelda “marosim va boshqaruvning birligi” (saisay itchi) tamoyili e’lon qilindi va qonunlashtirildi. Ushbu siyosiy harakat qirollik va ruhoniylik funksiyalarining birligi haqidagi qadimgi musakral kontseptsiyaga qaytishni ko‘rsatdi. Bu Yaponiya davlatchiligi paydo bo‘lganidan beri imperator farmonlarida kokutayning asosiy tamoyili sifatida bir necha bor eslatib o‘tilgan va miloddan avvalgi 660-yilda taxtga o‘tirgan afsonaviy imperator Jimmu nomi bilan bog‘langan va Yaponiya imperator sulolasining ajdodi hisoblangan. Aynan saichi itchi orqali yapon xalqida imperatorni "tirik xudo" deb tasavvur qilish paydo bo‘ldi. Albatta, Meydzi davrida davlat va dinning mutlaq birligiga allaqachon erishib bo‘lmas edi, lekin rasmiy mafkurada bu tamoyil davlat organizmi (kokutay) faoliyatining ajralmas qismi sifatida e'tirof etilgan.
Imperator Meydzi diniy maqomi boʻyicha Amaterasu maʼbudasi va Toyyuke xudosiga teng keladigan “tirik xudo” deb eʼlon qilindi. Sintoizmning oliy ruhoniysi sifatida imperatorning rolini oshirish uchun ko‘pincha davlat xatti-harakatlari xarakteriga ega bo‘lgan yangi diniy marosimlar yaratildi.
Kiotodan yangi poytaxt Tokioga (1869 yilda Edo nomidan o‘zgartirilgan) ko‘chib o‘tgan imperator Isega –sintoizm ibodatxinasiga ziyorat qildi. Imperator Meiji, an'anaga ko‘ra, diniy marosimda xudolar va odamlarga murojaat qilib, o‘zining mashhur qasamyodini aytdi. Yangi davlat bayramlarining muhim qismi imperator, uning ajdodlari, ilohiy kelib chiqishi - afsonaviy imperator Jimmu vafot etgan kun, avvalgi imperatorning vafoti kuni (Komei), tirik imperatorning tug‘ilgan kuni bilan bog'liq edi. , imperator yangi yil ziyofatini uyushtirgan kun, imperiya tashkil topgan kun, ma'buda Amaterasuga minnatdorchilik bildirish . Ular eksklyuzivlik g'oyasini, yapon xalqining ilohiyligini aniq belgilab oldilar. Bunga yangi davlat ramzlari – madhiya va bayroqning kiritilishi ham yordam berdi. "Kimi-ga yo" ("Sen butun dunyosan") madhiyasining so'zlari 10-asr she'riy antologiyasidan olingan. "Eski va yangi Yamato qo'shiqlari to'plami". Meydzi restavratsiyasidan so'ng kiritilgan "hi-no maru" bayrog'ining (oq fonda qizil doira) ramziyligi Yaponiyaning qadim zamonlardan beri "quyosh ko‘taruvchi mamlakat" deb atalishi bilan bog'liq. Shunga o'xshash tasvir birinchi marta imperator Godaigo davrida (XIV asr) paydo bo'lgan
Mamlakatning ilmiy-texnik salohiyatining yuksalishiga yordam bermoqda. Bu, birinchi navbatda, 1975-1993-yillarda ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarida xarajatlarning sezilarli darajada oshishiga sabab boʻldi. Qariyb 6 barobarga oshish kuzatildi va bu yoʻnalishda Yaponiya AQSHdan tashqari barcha rivojlangan mamlakatlardan oldinda edi. Bu sohada 70-yillarning boshlarida Yaponiya va Amerika Qo‘shma Shtatlar o'rtasidagi tafovut 8 baravar bo‘lgan bo‘lsa, 90-yillarning boshlarida bu koʻrsatkich 25 foizga qisqardi. Natijada, Yaponiya sanoatining qiyofasi sezilarli darajada o‘zgardi. 1970-yillarning oʻrtalarida bu asosan ilmiy darajasi oʻrtacha boʻlgan tarmoqlar (avtomobilsozlik, maishiy elektronika, kemasozlik, poʻlat ishlab chiqarish) hisobiga shakllangan boʻlsa, 1980-yillarning oxiri va 1990-yillarning boshlarida asosan fan koʻp talab qiladigan tarmoqlar (sig‘imli, yuqori texnologiyali ishlab chiqarish)ga to‘g‘ri keldi.
1990-yillarning boshlarida Yaponiyada dunyoda ishlab chiqarilgan robotlarning taxminan 2/3 qismi, raqamli boshqaruv (CNC) va "sof keramika" mahsulotlariga ega dastgohlarning yarmiga yaqini ishlab chiqarilar edi. Katta integral mikrosxemalar ishlab chiqarishning 3/4 qismini, mikroprotsessorlarning ayrim turlarini ishlab chiqarishning 60%dan 90% gachani tashkil etardi. CNC dastgohlari, robotlar va moslashuvchan ishlab chiqarish tizimlari kabi ilg‘or sanoat uskunalarini qo‘llash bo‘yicha Yaponiya hatto AQShdan ham ancha oldinga chiqib oldi.
Shuningdek, Yaponiya jahon avtomobilsozlik sanoati, maishiy elektr jihozlari va elektronika ishlab chiqarishdagi yetakchi o‘rinlarini saqlab qoldi. Shu bilan birga, 1970-yillarning ikkinchi yarmida boshlangan “mahsulotlarni ommaviy elektronlashtirish” (ya’ni mikroelektron qurilmalar bilan jihozlash) asosida ushbu mahsulotlarning texnik xususiyatlari, qulayligi va tejamkorligi sezilarli darajada yaxshilandi. 90-yillarning boshlarida Yaponiyaning jahon avtomobil ishlab chiqarishdagi ulushi qariyb 30% ni, rangli televizorlar ishlab chiqarishda (Yapon kompaniyalarining xorijiy filiallarida ishlab chiqarishni hisobga olgan holda) 60%ni, videoregistratorlar 30% dan 90%gacha, stereo uskunalar - taxminan 50%, magnitafonlar taxminan 30%ni tashkil etdi.
Yaponiya iqtisodiyoti boshqa sohalarda katta o‘zgarishlarsiz, birinchi navbatda, transport va kommunikatsiyalarni yetarli darajada rivojlantirmasdan turib, sanoatning yuksak yutuqlarini amalga oshirishi imkonsiz edi.
Barcha turdagi transport vositalari texnik bazasi sezilarli darajada yaxshilandi. Avtomobil transporti birinchi o‘ringa chiqdi. 80-yillarning oxirida yuk tashishning 50% dan ortig‘ini va yo‘lovchi tashishning 60% ga yaqinini avtomobil transporti tashkil etdi. Yo‘l tarmog‘i sezilarli darajada rivojlandi. 80-yillarda Yaponiyadagi 500 mingdan ortiq aholiga ega barcha shaharlar umumiy uzunligi 4 ming kilometrdan ortiq boʻlgan tezyurar poyezdlar tarmogʻi bilan bogʻlandi. 1980-yillarning oxiriga kelib, mamlakatda avtoturargohlar soni 1971 yilga nisbatan qariyb 5 baravar ko‘paydi va taxminan 60 million avtomobilni (30 milliondan ortiq avtomobil) tashkil etdi.
Ammo, bu atrof-muhit holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatmadi, chunki bir vaqtning o‘zida yapon avtomobillarining texnik xususiyatlari sezilarli darajada yaxshilandi (o‘ziga xos yoqilg‘i sarfi, atrof-muhitga chiqariladigan chiqindilar kamaydi va hokazo). Bundan tashqari, shunga o‘xshash sa’y-harakatlar sanoat, energetika va boshqa sohalarda ham amalga oshirilganligi tufayli, 1980-yillarning oxiriga kelib, Yaponiyada atrof-muhit holati sezilarli darajada yaxshilandi va ifloslanish darajasi bo‘yicha sanoatlashgan mamlakatlar orasida oxirgi o‘rinlardan birini egalladi. 1980-yillarda oʻrtacha tezligi 200 km/soat boʻlgan tezyurar poyezlar temir yoʻl-tarmoqlarini qurish yakunlandi. Xuddi shu yillarda to‘rtta asosiy orollar - Xokkaydo, Xonsyu, Sikoku va Kyushu temiryo‘l ko‘prigi va tunnellari bilan bog‘langan. Temir yo‘llarni boshqarish tizimida elektron hisoblash va axborot texnologiyalari joriy etildi.
1980-yillarning oxiriga kelib Yaponiya aloqa sohasi rivojlanishi boʻyicha dunyoda AQSHdan keyin ikkinchi oʻrinni egalladi. 70-yillarning o‘rtalariga qadar Yaponiyada tanlov imkoniyati unchalik xilma-xil emas edi, deyarli barcha ma’lumotlar pochta, telegraf va telefon tarmoqlari kanallari orqali uzatilar edi. Biroq, 70-yillarning ikkinchi yarmida elektron aloqaning yangi turlari paydo bo‘ldi va tez rivojlandi, masalan: kabel televideniyasi, faksimil va boshqa aloqa turlari. Axborot va elektron hisoblash sohasidagi rivojlanish, shu bilan birga texnologiya, bu yangi aloqa turlarining paydo bo‘lishi juda katta ahamiyatga ega edi.
Yaponiya iqtisodiyotining turli tarmoqlar rivojiga ta’siri
Sanoatda yangi aloqa va axborot uzatish tizimlaridan foydalanish ishlab chiqarishda boshqaruv samaradorligini keskin oshirib, bozordagi o'zgarishlarni yaxshiroq hisobga olish va ularga tezroq javob berish imkonini yaratdi. Ulgurji va chakana savdo sohasida asosan, ombor zaxiralarini avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari yaratildi; xizmat ko'rsatish sohasida - mehmonxona xonalari va aviachiptalarga buyurtma berishning avtomatlashtirilgan tizimlari; transportda, tovarlarni yetkazib berishni avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari tashkil etildi.
Bank sohasida depozitlar bo‘yicha operatsiyalar avtomatlashtirildi, aholi bilan elektron kredit kartalari orqali avtomatik hisob-kitob qilish tizimi joriy etildi, o‘zaro hisob-kitoblar va moliyaviy ma’lumotlar almashinuvining banklararo elektron tarmog‘i yaratildi. Ikki tomonlama elektron aloqa asosida mijozlar uchun yangi turdagi axborot-maslahat xizmatlari tashkil etildi.
Yaponiya qishloq xo‘jaligida vaziyat biroz qarama-qarshiliklar bilan rivojlandi. 1980-yillarda qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishini texnik jihozlash darajasi sezilarli darajada oshdi. Oʻn yillikning oxiriga kelib yirik chorvachilik va parrandachilik fermalari deyarli toʻliq mexanizatsiyalashtirildi, shuningdek, umuman olganda, sholi yetishtirishni kompleks mexanizatsiyalash tugallandi (yer haydash va koʻchat ekishdan tortib, gʻalla yigʻish va quritishgacha bo‘lgan barcha jarayonlarda). 1970-yillarning oxirlariga kelib, qishloq xo'jaligida mikroprotsessorlar bilan jihozlangan uskunalar paydo bo'la boshladi. Issiqxona xo'jaliklarida havo haroratini boshqarish, chorva mollarini boqishning optimal rejimini ishlab chiqish, tuproqlarni tahlil qilish va o‘g‘itlarni qo‘llash normalarini aniqlash uchun kompyuterlardan foydalanila boshlandi.
Biroq qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligi bo‘yicha Yaponiya AQSH va rivojlangan Yevropa davlatlaridan ancha orqada qolmoqda. Buning asosiy sababi urushdan keyingi agrar islohot davridan saqlanib qolgan mayda fermer xo‘jaliklarining ustunligidir. 1990-yillarning boshlariga kelib qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanuvchilar soni 4 million kishiga qisqardi. (70-yillarning o‘rtalarida 8 mln.ga yaqin edi), dehqon xo‘jaliklarining tarkibi deyarli o'zgarishlarga duch keldi: fermer xo'jaliklarining uchdan ikki qismi hali ham mavjud emas edi, 1 gektar yerga ega bo‘lish Yaponiya miqyosida ko‘p kuzatilar edi, 3 gektardan ortiq yer egalari esa nisbatan kamroq edi. Ularning umumiy miqdori bor yo‘g‘i 4%ni tashkil etdi. Shu bilan birga, qishloq xo'jaligidan olingan foydaning dehqon oilalari umumiy daromadidagi ulushi yillar davomida sezilarli darajada kamayib bordi: 1980-yillarning oxirida bu ko‘rsatkich 20% dan kam edi. Dehqon xo'jaliklarining atigi 15%ga yaqini faqat qishloq xo'jaligi bilan shug‘ullanar edi, qolganlari uni boshqa faoliyat turlari bilan birlashtirgandi. Aksar oilalarda dehqonchilik nafaqat daromad manbai, balki tabiat bilan muloqot qilishdan zavqlanadigan sevimli mashg‘ulotga aylandi. Kichik fermer xo‘jaliklarida ishlab chiqarish xarajatlari yuqori bo‘lganligi sababli ularning mahsulotlari ichki va jahon bozorlarida raqobatbardosh emas edi. Shu sababli, protektsionistik chora-tadbirlarga qaramay, Yaponiya dunyodagi eng yirik oziq-ovqat importchisi hisoblanadi. 1990-yillarning boshlarida kapitalistik dunyoda bunday importning umumiy hajmining taxminan 14% ni tashkil etdi. Yaponiya, ayniqsa, bug'doy, arpa, soya, makkajo‘xori va shakar importiga qaram. Umuman olganda, 1975-1992 yillar uchun mamlakatning oziq-ovqat bilan o‘zini-o‘zi ta’minlash darajasi 77 foizdan 65 foizga kamaydi. Yaponiya o'zining ishlab chiqarishi orqali guruchga 100%, sut va sut mahsulotlariga 80% dan ortiq, go'shtga 65%, mevaga bo'lgan ehtiyojini taxminan 60% ga qondiradi. Intensiv qayta qurish yo'lida Yaponiya dunyodagi eng yirik sanoat davlati sifatidagi mavqeini nafaqat saqlab qolishga, balki mustahkamlashga ham muvaffaq bo‘ldi. 1975-1989 yillar uchun Rivojlangan kapitalistik mamlakatlarning umumiy sanoat mahsulotida Yaponiyaning ulushi 13%dan 18%ga, umumiy eksportida esa 8% dan 13% gacha oshdi. Mamlakatning iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy qudratining oshishi aholi turmush darajasining sezilarli darajada yaxshilanishiga olib keldi. 1980-yillarning oxirida Yaponiya aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot hajmi bo‘yicha dunyoda yuqori o‘rinlardan birini egalladi (1988 yilda - 23,4 ming dollar, 1992 yilda - 28,2 ming dollar). O'sha yillarda soatbay ish haqi bo'yicha rivojlangan davlatlar orasida Germaniya va AQShni ortda qoldirib, birinchi o‘ringa chiqib oldi.
1980-yillarning oxiri 1990-yillarning boshlarida Yaponiya uy-joy sharoitlari bo‘yicha boshqa rivojlangan mamlakatlardan orqada qolishni sezilarli darajada kamaytirishga muvaffaq bo‘ldi. Shunday qilib, 90-yillarning boshlariga kelib, Yaponiyada o'z uylari ega kishilarining ulushi 60% gacha ko‘tarildi, o‘sha davrda bu nisbat Buyuk Britaniya (67,6%) va AQSh (64,2%)ga qaraganda bir oz past edi. Shu bilan birga, Yaponiyada yashash maydonining o‘rtacha hajmi (taxminan 93 kv.m.) Yevropa darajasiga yaqinlashdi, garchi avvalgisidan pastroq bo'lsa ham (AQShda bu ko‘rsatkich taxminan 160 kv.m edi). Yaponiyada erishilgan yuqori turmush darajasi haqida gapirganda, shuni yodda tutish kerakki, u yerda tovar va xizmatlar narxi boshqa rivojlangan mamlakatlarga qaraganda o'rtacha 1,5-2 baravar, uy-joy narxlari esa ancha yuqori (yer narxlarining juda yuqoriligi tufayli).
Yaponiya iqtisodiy qudratining o‘sishi va jahon kapitalistik iqtisodiyotidagi mavqeining mustahkamlanishi 1980-yillarning oxiriga kelib Yaponiyaning oltin-valyuta zaxiralari bo‘yicha rivojlangan davlatlar orasida birinchi o‘ringa chiqishiga olib keldi.
1989-yil oxirida u qariyb 85 milliard dollarga tushdi.1986-yildan boshlab kapital eksporti bo‘yicha dunyoda 1-o‘rinni egalladi va eng yirik kreditorga aylandi. 1980-yillarning oʻrtalarida xorijiy aktivlar hajmi boʻyicha 3-oʻrinni (AQSh va Buyuk Britaniyadan keyin) egalladi (taxminan 440 milliard dollar). Yaponiya ularni 80-yillarning oxiriga kelib 1 trillion dollarga yetkaza oldi va AQSh darajasiga yetdi.