Мелиоратив гидрогеология

ёг
f
h
X
β
β
−
Δ
=
(11) 
бу ерда,
- сизот сувлари сатҳигача ёғинларнинг инфилтрацияси
ёғинларнинг инфилтрацияси натижасида сизот сувлари 
сатҳини кўтарилиши; 
f
X
−
Δ
ёг
h
)
(
n
m
β
β
−
- грунтнинг тўйиниш камчиллиги. 
Н.Н.Биндиман (1960) атмосфера ёғинларининг инфилтрациясини, ер ости 
суви оқими чиқишини ҳисобга олиб, аниқлашни тавсия қилди. 
,
365
z
h
W
Δ
+
Δ
=
μ
(12) 
бу ерда: 
W- инфилтрация миқдори, м
3
/кун; 
μ
- тўйиниш камчиллиги, ҳажм бирлигида; 
h
Δ
- баҳор даврида сизот сувлари сатҳининг кузатилган
кўтарилиши,
z
Δ
- сув қатлами бўйича ер ости суви оқими чиқиши ҳисобига, сизот 
сувлари сатҳининг пасайган миқдори, м. 
58

---

Δz нинг қийматини сизот сувлари сатҳининг ўзгариши графигидан 
аниқланади.
Δ
h 
z
Δ
В 
I
II III IV V VI VII
VIII
t
0
t
0 
9-расм. Инфильтрацион озуқа олишни график усулида аниқлаш.
«t
0
» вақти ичида сатҳнинг пасайиш чизиғи, сизот сувларининг кўтарилиш 
вақтига тенг, ва уни сатҳ максимум ҳолатига мос келган нуқтагача 
экстраполяция қилинади. Қиймати эса узунликнинг «А, В» қисми билан 
ифодаланади.
Сизот сувлари табиий ўта кучсиз дреналанган туманларда, босимли 
сувлар бўлмаган шароитларда, сизот сувлари инфилтрацион озуқаланишини 
аниқлашда, зовур суви оқимининг ўлчанган қийматидан фойдаланса бўлади.
Суғориш майдонларида инфилтрацион озуқа олиш миқдорини 
қуйидагича аниқлаш мумкин. Бир вақтда суғорилаётган 10-20 гектарли картада 
бир неча гектарли майдонча танланади.
Майдонча камида 6 та кузатув қудуқлари билан жиҳозланади. Сизот 
сувлари сатҳини ўзгаришини ҳар куни ўлчаб бориб суғориш таъсирида 
кўтарилган сувнинг баландлиги ўлчанади. Бу маълумотга эга бўлгандан сўнг ва 
грунтларнинг намлигини кузатиб бориб (тўйиниш камчиллиги) сизот сувлари 
сатҳигача етиб борган инфилтрацион сувнинг қийматини аниқлаш мумкин.
Ер ости сувлари оқимларининг баланс контурига кириши ва чиқиши. 
Суғориш массивларига ер ости сувлари оқимларининг кириши, қатлам 
бўйича ва тик харакат қиладиган оқим кўринишида содир бўлади (10-расм). 
Сизот сувларининг суғориш майдонларидан чиқиши ҳам худди шундай 
йўналган бўлади. Асосий усул А.Дарси томонидан аниқланган
.
;.
i
m
k
q
I
W
K
Q
⋅
⋅
=
⋅
⋅
=
(13) 
боғлиқлик формуласидир. 
Ер ости сувларининг кириши ва чиқишини аниқлаш учун ерларнинг 
геологик тузилиши ва ётқизиқларнинг фильтрацион хусусиятлари хақида 
маълумотлар ва гидроизогипс харитаси бўлиши лозим. Агар массивнинг 
гидрогеологик шароити бир хил бўлса, ҳисоблаш кесимлари гидроизогипс 
59

---

чизиғи бўйлаб суғориш массивининг юқори ва пастки чегарасида 
жойлаштирилади. Агар массив турли хил тузилишга эга бўлса, кирим ва чиқиш 
сарфлари ҳар бир гидрогеологик туман ёки майдонча учун алоҳида 
ҳисобланади.
Сизот сувлари минераллашганлиги кескин ўзгаришларга учраган бўлса, 
гидроизогипсларни сувни солиштирма оғирлигини ўзгарганлигини ҳисобга 
олиб ўтказилади. Бундай хариталарни таҳлил қилиш сизот сувларини кириши 
ва чиқиши (сарфланиши) нисбатлари билан фарқ қиладиган озуқа олиш, 
харакатланиш (транзит) ва сарфланиш вилоятларини ажратишга имкон беради.
Тик сув алмашинув асосий бўлган, икки қатламли ёки кўп қатламли 
бўлган тизимларда, пастдаги босимли сувларидан келадиган сув миқдорини 
ҳисоблаш учун, босимсиз сизот сувлари ва босимли сувлар устидан ўтказилган 
режим кузатувлари натижаларидан фойдаланиш мумкин (10-расм): 
кқ
кқ
∇БСС 
∇ ССС
К
В
Н
h mв
10-расм. Тик сув алмашинув тасвири.
Сизот сувларига босимли сувлардан бўладиган кирим қуйидаги 
формуладан фойдаланиб аниқланади:
,
10000