Ámeliy sabaq-1: Shańaraqta tárbiya tiykarları

Ámeliy sabaq-1: Shańaraqta tárbiya tiykarları
Joba :
1. Shańaraq jámiyet social basqarıw princpi.
2. Hár bir shańaraqtıń mútajlikleri.
3. Shańaraqtıń refreativ funksiyasi.
Paydalanilǵan ádebiyatlar

1. 
   A. Avloniy. “Turkiy guliston yohud axloq”. T., “O’qituvchi”. 1994
   
2. 
   Jamoa. Oila pedagogikasi. T., “Aloqachi”, 2007
   
3. 
   M. Imamova. Oilada bolalarning ma`naviy axloqiy tarbiyasi — T. “O’qituvchi”. 1999
   

1-tapsırma:
“Sinkveyn” (5 qatar) texnikası
Shańaraqta ata-ananıń ornı.
Sinkveyn sxeması:
1-qatar-túsinik;
2-qatar-túsinikti xarakteristikalaytuǵın 2 sapa;
3-qatar-bul túsinik wazıypaları tuwrısındaǵı 3 feyil;
4-qatar-bul túsinik áhmiyeti haqqında 4 sózden ibarat sóz birikpesi;
5-qatar-bul túsinik sinonimi.


Shańaraq










2-Tapsırma
“Qarama-qarsı metodı”

Temaǵa baylanıslı sózler	Temaǵa baylanıslı bolmaǵan sózler

Shańaraq jámiyet social basqarıw princpısınıń baslanǵısh buwının bolıp, insan shaxsın
qáliplestiriw shańaraqtan baslanadı. Shańaraq-quramalı social gruppa. Ol biologiyalıq,
social, etikalıq, ideologiyalıq hám psixik munasábetlerdiń birlesuvi nátiyjesinde
payda boladı, usınıń sebepinen shańaraqlar birlesip, jámiyeti quraydı.
«Shańaraq-adamlardıń qan-aǵayınlıq, múlk hám máp ulıwmalıǵı hám talapehtiyojlarini birgelikte qandırıwǵa tiykarlanǵan, maqseti birden-bir bo‗lgan
kompleks. Yaǵnıy mikroijtimoiy strukturadir»,- dep aytıp otedi ózbekstanlıq alım
O‗lmasov.
Jámiyettegi ózgerisler shańaraqqa tásirin kórsetkeni sıyaqlı, shańaraqtaǵı ózgerisler
da jámiyetke az tásirin kórsetedi. Shańaraq mámlekettiń, jámiettiiń tiykarǵı
súyenishi eken, onıń bekkemligi, tınısh -totuvligi, párawanlıǵı hám
turaqlılıǵınnan jámiyet máp do r bolıp tabıladı. Shańaraqta ruwxıy hám fizikalıq jetik
áwladtı qáliplestiriw, jaslardı shańaraqlıq turmıs qurıwǵa tayarlaw, zamanagóy
kásip-óner sırları menen qurallandırıw kerek.
Shańaraq-jámiettiiń baslanǵısh social buwını bolıp tabıladı. Ol ózinde shańaraq aǵzalarınıń
mútajlikleri, qızıǵıwshılıqları, meyilleri, tárbiyası hám basqa social iskerlik túrlerin
sáwlelendiredi. Ata-analardıń bala shaxsına ilimiy dúńyaǵa kózqaras tiykarları, ruwxıyaxloqiy, nafosat, miynet hám basqa social faktorlardı qáliplestiriw maqsetinde
sistemalı tásir kórsetiw procesine shańaraqqa tiyisli tárbiya dep ataladı.
Shańaraqlar respublikamız qala hám awıllarınıń birden-bir sociallıq-ekonomikalıq
ulıwmalıǵı tiykarında rawajlanadı. Usı waqıtta shańaraqqa tiyisli turmıs hám shańaraqqa tiyisli tárbiya
óziniń milliy qásiyetlerine de iye esaplanadı. Pedagogikalıq diagnostikada shańaraq
tárbiyası óz milliy hám demo grafik qásiyetleri menen bir-birinen parıqlanishini
esapqa alıw zárúr. Shańaraqqa tiyisli tárbiyada shańaraqtıń materiallıq párawanlıǵı, materiallıqma'naviy dárejesi, arqayınlıǵı, shańaraq aǵzalarınıń sanı, quramı bólek áhmiyet
kásip etedi.
Oqıw mákanlarında beriletuǵın tálim-tárbiya dárejesi menen oqıwshı -student
shaxsınıń shańaraqqa tiyisli turmıs tárizi arasındaǵı baylanıslılıqtıń pedagogikalıq tárepten
támiyinlengenligi hám de tálim alıwshılardıń jetiskenlikleri, olarda jeke
sapalardıń quram tawıp barıwın jedellestiredi.
Jaslardıń xulqida ushraytuǵın kemshilikler: jalǵan sóylewshilik, agressivlik,
huqıqbuzarlik hám ayıpkerliktiń aldın alıwda oqıw mákanlarında
beriletuǵın tálim-tárbiyanıń tásirin asırıw jolların izertlewde shańaraq
diagnostikasınıń zárúrli áhmiyeti bar.
Házirgi waqıtta pedagoglardıń ruwxıy dúnyasın bayıtıw, olardıń hár

tárepleme bilimli, uqıplı bolıwların támiyinlew máselesi mektepti,
bog'chani reformalaw talapları taypasına kiredi.
Pedagogika hám psixologiya pánlerinde ata-analar menen jumıs aparıwǵa tiyisli túrli
qıylı jantasıwlar bar. Bulardan K. Leongard, Myunstenberg, DemboRubinshteyn, E. Klimov, I. Grebennikov, A. Q. Jaqtılandırǵanov, M. Quranov, O.
Musurmonova, L. Mahmudovalar tárepinen jas hám pedagogikalıq psixologiyaga
tiykarlanǵan halda jaratılǵan bilimlendiriw-informaciyalı jantasıwlar bolıp tabıladı. Bul
jantasıwlar -dıń mazmunı hám mánisinen kelip shıqqan halda ata-analarǵa
úzliksiz hám málim sistema tiykarında járdem beriw maqsetinde shańaraq ushın ǵalabalıq
tálim programmaları da islep shıǵılǵan. Bul programmalar tiykarında shańaraqtıń jaslar
tárbiyası daǵı rolin aktivlestiriwge muvaffaq bólinip atır.
Ekenin aytıw kerek, anıq adreske qaratılǵan hár qanday iskerlik óz nátiyjesin beredi,
sol sebepli arnawlı bir social -pedagogikalıq járdemge muqtoj shańaraqlardı social
pedagogikalıq kesellikti anıqlaw tiykarında aniklab, olarǵa real járdem kórsetiw, yaǵnıy shańaraqta
valeologik sog'lorti turmıs tárizin qáliplestiriw hám balalarǵa tuwrı tárbiya
Beriw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Shańaraq tárbiyasında áyne shańaraq diagnostikası zárúrli
áhmiyetke iye boladı.
Hár bir shańaraqtıń mútajliklerin inabatqa alǵan halda olarǵa social -pedagogikalıq
járdem beriwde arnawlı ámeliy jumıslar (spes-praktikumlar) zárúrli áhmiyetke
iye.
Shańaraqta saw turmıs tárizin turaqlılastırıw boyınsha ámeliy jumıs
tómendegishe ámelge asıriladı :
- maqsetti belgilew, yaǵnıy shańaraqtaǵı erisilgen tabıslardı aniklab,
olarǵa súyengen halda ata-analardıń taǵı qanday múmkinshiliklerge iye
ekeniiklarini hám de qanday járdemge mútáj ekenligin belgilew;
- háreketler algoritmı, yaǵnıy ata-analar arasında shańaraq kesellikti anıqlawın ornatıwǵa tiyisli
anketalar tarqatıw, olarǵa juwaplar alıw, analiz etiw, olardıń xarakteristikaına kóre,
ata-analardı kishi gruppalarǵa ajıratıw hám kesellikti anıqlaw nátiyjeleri menen tanıstırıw sıyaqlı
iskerlik bolıp tabıladı;
- diagnostika tiykarında pedagogikalıq konsiliumlarni shólkemlestiriw, psixologiyalıq
xızmetti ámelge asırıw jobaların dúziw jumısları ámelge asıriladı.
Bul shańaraqqa tiyisli tárbiyanıń ayriqshalıǵı sonda, ol balalarǵa ata-ana, qanqardoshlik, áwlad -ájdad páziyletlerin uzatadı, onıń dawam etiw waqtinı saqlaydı,
perzentti shaxs retinde qáliplestiredi, turmısqa tayarlaydı.
«Shańaraqqa tiyisli tárbiya mudami óziniń quramalı hám kóp qırlılıǵı, ájayıp hám
serjiloligi menen ajralıp turadı» (42, 54),- dep aytıp otedi A. Jaqtılandırǵanov. Hár bir
shańaraq ayriqsha bir álem, álem ishindegi hám usınıń menen birge olamga sig'magan
álem, ol tárbiya jumısında ayriqsha, tákirarlanmas ayrıqshalıqlardı ózinde kórinetuǵın
etedi. Áne sol sebepli de shańaraqqa tiyisli tárbiyanıń hámmege maqul túsetuǵın
jol-jobaları joq.
Ózbek xalqiniń milliy qásiyetleri: ádep-ikramlılıq, ózinen-ózi ańǵarıw, milliy
sezim, milliy mádeniyat, milliy kiyinish hám júriw-turıwda óz hákisin tabadıki,
ózbek shańaraǵınıń dúzilisi hám shaxslararo munasábetin úyreniwde bulardıń
chetlab Ótiw múmkin emes. Ózbek shańaraqları dúzilisine tómendegi sapalar xos bolıp tabıladı: kóp balalılıq ;
shańaraqta otaning bas tárbiyashi retinde kórinetuǵın bolıwı ; aǵayınshılıq, bir
neshe áwladlaming birgelikte jasawı.
Shańaraqshunos ilimpazlar : D. Abdullayeva, N. Ismoilova, F. Dosullayevlar
tárepinen shańaraqtıń tiykarǵı funkciyalari túrlishe klassificatsiya etilgen. Bul
orında shańaraq funksiyaların sanap ótiw menen jetkiliklilanmay, bálki olardı bir
tárepden adamlardıń materiallıq, xojalıq -xojalıq hám ekinshi tárepden,
emosional jáne social-psixologiyalıq mútajliklerin qandiruvchi funksiyalarǵa
parıqlaw zárúrli.
Jámiettiiń tiykarǵı buwını bolǵan -shańaraqlardıń wazıypaları hár túrli.
Hár bir shańaraq social sistema retinde jámiyet aldında tómendegi tiykarǵı funksiyalardı
atqaradı : ekonomikalıq, reproduktivlik, tárbiyalıq, rekreativ, kommunikativ, regulativ
(basqarıw ).
Shańaraqtıń ekonomikalıq funksiyası onıń tiykarǵı tárbiyalıq funksiya -si bolıp tabıladı.
Balalardıń intellektual, fizikalıq, etikalıq estetik tárbiyasına shańaraqta tiykar solinadi. Shańaraq
insan dep atalıwshı bınanıń tek tiykarın qoyıw menen sheklenmay, bálki
onıń sońǵı gerbishi qóyılǵanǵa shekem juwapker bolıp tabıladı. Jámiettiiń kámal puqarasın
qáliplestiriw, tárbiyalaw házirgi zaman shańaraǵınıń zárúrli funksiyası dárejesine
kiredi. Sebebi shaxstıń sociallashuvi barinen burın shańaraqta ámelge asadı.
Shańaraqtıń kommunikativ funksiyası shańaraq aǵzalarınıń óz-ara baylanıs hám
óz-ara túsiniwge bolǵan zárúriyatın qandırıwǵa xızmet etedi.
Shańaraqtıń rekreativ funksiyası. Neke-shańaraq munasábetleri júzege kelgen
dáslepki, baslanıwiy zamanlardan berli oǵan xarakterli bolǵan ayrıqshalıqlardan
bin, shańaraq aǵzalarınıń etikalıq -psixologiyalıq qorǵawlanıwın támiyinlew, jas
balalarǵa hám miynetke jaramsız kisiler yamasa ǵarrı aǵayınlarǵa materiallıqma'naviy hám fizikalıq járdem kórsetiw sıyaqlılardan ibarat bolıp kelgen.
Bul jaǵday oiianing rekreativ funksiyasın quraydı. Oiianing rekreativ
funksiyası - óz-ara fizikalıq, materiallıq, ruwxıy hám psixologiyalıq járdem kórsetiw
funksiyalarınan biri esaplanadı.
Shańaraqtıń zárúrli bolǵan funksiyalarınan taǵı biri - bul onıń reproduktivlik
(jámiettiiń biologiyalıq úzliksizligin támiyinlew, balalardı dúnyaǵa keltiriw)
funksiyası bolıp tabıladı. Bul funksiyanıń tiykarǵı mánisi insan naslin dawam ettiriwden
ibarat esaplanadi. Shańaraqtıń wazıypası tek ǵana jańa áwladtı dúnyaǵa keltiripgine
qalmastan, insaniyat payda bolǵan dáwirden baslap jasap kiyatırǵan ilimiy
hám materiallıq jetiskenlikleri menen tanıstırǵan halda, olaraing salamatlıǵın saqlap
turıwdan da ibarat esaplanadi. Tábiyaatan berilgen áwlad qaldırıw instinkti insanda
perzent kóriwge olardı ósiriwge hám tárbiyalawǵa bolǵan mútajlikke aylanadı.
Bul mútajliklerdi qandirmasdan turıp, kisi, ádetde, ózin baxıtlı sezim eta
almaydı.
Málim bir dáwirde ilimpazlar insan kámalıge genetika, ortalıqtıń tásirin
biykarlap, tek tárbiyanı tán aldılar. Lekin Beruniy óz zamanlasları —
ullı oyshıllar Farobiy, ibn Sinolar sıyaqlı insan kámalıde hár
úshewsin de zárúrli dep esaplaydı. Abu Rayhon Beruniy názerinde insan
kámalǵa jetiwiniń eń zárúrli faktorları ılım-bilimli bolıw hám joqarı
etikalılıq bolıp tabıladı. Beruniy ilimiy biliwge tiyisli, tálim metodları haqqındaǵı qarawları
menen tálim teoriyasında ayriqsha mektep jarattı.
Beruniy óz didaktik qarawlarında tábiyaat, jámiyet hádiyselerine, turmıs
waqıyalarına qalıs ataq beriw — insan tábiyaatın bildiriwshi faktor
ekenligin aytıp, kisilerdi waqıyalarǵa ǵárezsiz hám sanalı munasábette
bolıwǵa odaydı. Alımdıń atap ótiwishe, sezim óz qozǵawtıwshı aǵzaları
arqalı júzege keledi. Qozǵawtıwshılar bir normada bolsa, jaǵımlı hám
zıyansiz, egerde normadan artıq bolsa, dardli hám ólimli boladı.
Jazıwdı dáslepki waqıtlarda grafik táreptengine kuzatsa, keyinirek orfografik
tárepten de gúzete baslaydı.
2. Bala tárbiyasında máhelle, mektep hám shańaraq sherikligi
Bárkámal shaxs tárbiyasın shólkemlestiriw barlıq dáwirlerde de social
jámiettiiń zárúrli talabı hám tiykarǵı maqseti bolıp kelgen. Tuwrısıda, házirgi
kúnde tálim reformaları sharayatında da bárkámal shaxs tárbiyası zárúrli
áhmiyetke iye bolıp atır.
Mámleketimizde sociallıq-ekonomikalıq tarawlarda qurılısshılıq jumısları ámelge
asırılıp atırǵan házirgi kúnde miynet tárbiyasında jaslardı social -paydalı
miynetke tayarlaw jumisına úlken itibar berilip atır. Sebebi miynet keleshek
áwladtı intellektual, ahloqiy hám estetik tárepten tárbiyalaydı, olardıń dúnyaǵa kóz qarasın
hám de bekkem shıdamlılıq sapaların qáliplestiredi. Shıdamlılıqlik sapalardı tárbiyalaw,
olarǵa miynet kónlikpelerin sıńırıw oǵada quramalı process esaplanadı.
Oqıwshılar miynet tárbiyasın shólkemlestiriwde mekteptiń roli qanshellilik úlken
áhmiyetke iye bolmaydıin, shańaraq, máhelle sherikligisiz bul jumıstı tabıslı
hal etip bolmaydı. Zero, shańaraq birinshi tárbiya óshog'i, birinshi muǵallım,
balanıń miynetke uqıpın, qábiletin, social qızıǵıwshılıǵın oyatatuǵın
dáslepki tárbiya mákanı bolsa, máhelle onı rawajlanıwı, ranaq tabıwı ushın
ortalıq esaplandı.
Balaǵa miynet tárbiyasın beriwde saw shańaraqqa tiyisli ortalıq, ata-analardıń
jeke úlgisi, miynetke munasábetleri, miynet ahliga bolǵan miyir
aqıbetleri, tınısh -totuv máhelle, mehriban qońsılaslar da zárúrli bolıp tabıladı. Balada
miynet iskerligine qızıǵıwshılıq hám mútájlik talay waqtınan burın qáliplesedi. Áke yamasa ana
perzentiniń xarakter-ózgeshelikin, qızıǵıwshılıǵın esapqa alıp, jaslıgınan miynet
tárbiyasın berip baradı. Balalardı óz-ózine xizmet etiwge ádetlantirishda
háreketlerdi túsindiriw hám kórsetiwden kóbirek paydalanıw kerek. Kishi
jasındanoq hár bir bala miynette qatnasıw etse, óz-ózine xızmet qilsa, yaǵnıy
kiyinish, awqatlangandan keyin jıynaw, shań súrtiw, ayaq kiyimlerdi
taxlash, gullerge suw quyılıw hám basqa onsha qıyın bolmaǵan yamasa ózgeshelikine
sáykes keletuǵın islerdi úzliksiz atqarsa, miynet balaǵa tárbiyalıq tásir etedi.
Bulardıń barlıǵına shańaraqta tiykar salınǵan bolsa, máhelle iskerliginde
qáliplesedi.
Mektepge shekem tálim mákemelerinde ótkeriletuǵın túrli shınıǵıwlar arqalı
balalar óz aldına maqset qoyıw, jumıs procesin joybarlaw, materialdan
aqılǵa say paydalanıw, jumıstıń maqsetine muwapıq usıllardı qóllaw mamanlıǵın
o'stiradilar. 6 -7- jas daǵı balalarǵa salıstırǵanda shaqqanlıq, háreketler degi anıqlıq
hám tezlik, materialdı maslaw, quramalı jaǵdaydan ǵárezsiz chiqa alıw
kónlikpesi rawajlanadı. Bulardıń barlıǵı kelesinde ulıwma bilim beriw mekteplerinde
dóretiwshilik iskerlik tiykarların rawajlandırıw ushın jańa múmkinshilikler ashıp beredi.
Sonıń menen birge, ulıwma bilim beriw pánleri qatarı miynet tálimi sabaqlarında bul process
tıǵız baylanıslılıǵı hám úzliksizligi támiyinlengen halda dawam etip, ósip kiyatırǵan jas
áwladtı intellektual hám fizikalıq miynet túrleri, processleri hám de kásipler menen
tanıstırıw, olarda dáslepki miynet kónlikpe hám ilmiy tájriybelerin, miynetke
qızıǵıwshılıq, miynetsevarlikni qáliplestiriw, olardı miynet hám kásiplerdi qádirlewge,
áhmiyetin túsiniwge úyretiw hám de kásip tańlawǵa tayarlaw arqalı
kásibishe tayarlıqlardı ámelge asırıwdan ibarat esaplanadi. Oqıwshılar óz
qábileti hám qızıǵıwshılıqı tiykarında kásip tańlap, tálimdiń keyingi basqıshlarında
oqıwdı dawam ettirib, keleshekte jámiyet mápi ushın payda keltiretuǵın
shaxs bolıp jetiwedi.
―Fonologiyaning til dawıslar sistemasın úyreniwde ilimiy tárepten jantasıwı
sóylewiy processlerdi sintaktik nizamlıqlar kózqarasınan úyreniwi maqsetke
muwapıq boladı. Bul fonologiyaning da strukturalıq bólegin quraydı. Sózdiń
fonetikalıq forması tek aytılıw processindegine ayqın kózge taslanadı dep
kórsetedi.
Miynetke tiyisli shınıǵıwlarda balalar qaǵaz hám karton, túrli hám tábiy
materiallar, talshıqlı hám gezleme, ılay hám plastilin menen islew bólimlerinde kóplegen
ájayıp túrli rayon oyınshıqlar, qutlıqlaw xatlar, ertek qaharmanların qurıwyasashni úyrensalar, orta hám joqarı (5-9 -klass) klaslarda aǵashqa, metallǵa,
gezlemege qayta islew texnologiyaları tiykarında úy-ruwzıger buyımların
yasaydilar, mebellerdi remontlaydilar, hár qıylı kiyim-keshek, buyımlar bichib,
tikadilar, kishi kólem degi buyımlardı to'qiydilar,
túrli rayon suvenerlar yasaydilar, aspazshılıq tiykarları bóliminde milliy hám
jáhán tamaqların texnologiya tiykarında pısırıwdı, salat tayarlawdı hám de
dasturxanǵa tartıw, bayram keshelerge dasturxan dúzewdi, awıl xojalıq
tiykarları baǵdarı boyınsha ósimlik hám úy haywanların baǵıw
jolların úyreniw menen olardıń umummehnat kónlikpelerin rawajlandırıwda
ruwxıy -ahloqiy, intellektual, fizikalıq, estetik, ekologiyalıq, patriotlıq,
adamgershilik hám isbilermenlik sapaları qáliplesedi.
Biraq tiykarǵı waqtın shańaraq hám máhellede ótkeziwi hesh kimge sır emes albette.
Sonday eken, shańaraq, máhelle hám mektep sherikliktegi iskerligi házirgi kúnde
bárkámal áwlad tárbiyanıń hasası bolıp esaplanıp atır. Sol kózqarastan,
búgingi kúnde MTT shańaraq, mektep hám máhelle sherikliginde balalardı kámal
insan etip tárbiyalawda nátiyjeli hám sistemalı jumıslar aparıw zárúr.
Umıtpawımız kerek, shańaraq jámiyet bólegi, tárbiya hám tálimdiń dáslepki
qádemi shańaraqtan baslanadı.
Sonday eken, perzenttiń keleshegi, onıń gúlleniwi, ózi tańlaǵan kásip-ónerdi
iyelewine bolǵan qızıǵıwshılıqı shańaraqta qáliplesedi, rawajlanadı. Joqarıda
bildirilgen oy-órisler tiykarında sonı salıstırıwiy tárzde aytajaqmizki, shańaraq
ana topıraq, perzent nál bolsa, tálim mákanı hám máhelle onıń azıq
dáregi bolıp tabıladı.
3. Mektepge shekem tálim shólkeminde balalar tárbiyasında shıǵısona
ádetler.
Mektepge shekem tálim bala saw, hár tárepleme kámal tawıp qáliplesiwdi
támiyinleydi, ol jaǵdayda oqıwǵa umtılıw xissini oyatadı, onı úzliksiz tálim alıwǵa
tayarladı. Mektepge shekem tálim bala 6 -7 ge etgunicha mámleket hám mámleketlik emes mektepge shekem
tárbiya balalar mákemelerinde hám de shańaraqlarda ámelge asıriladı. Mektepge shekem
tálim maqseti hám wazıypaların ámelge asıriwde máhelleler, jámiyetlik hám hayriya
shólkemleri, xalıq aralıq fondlar aktiv qatnas etedi.
Keyingi jigirma jıl ishinde mámleketimiz alıp baratırǵan odilona siyasat
nátiyjesinde mámleketimiz turmısında úlken ózgerisler júz berdi. Tálimdi
modernizaciyalaw mámleket tálim siyasatınıń jetekshi ideyası hám tiykarǵı waziypasına
aylandı. Ósip kiyatırǵan jetkinshekti turmısqa házirgi dáwir talaplarına juwap bere
alatuǵın etip tárbiyalaw mámleket tálim sistemasın modernizaciyalaw zárúrshiligin
keltirip shıǵardı. ―Tálimdi modernizaciyalaw - tálim sistemasınıń barlıq
buwınları hám tálim iskerliginiń barlıq tarawların milliy tálimdiń eń jaqsı
dástúrlerineni saqlaǵan hám boyitgan halda búgingi kún talapları dárejesine
kóteriwge qaratılǵan kompleks ilajlar bolıp tabıladı, - deydi professor
R. A. Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózlerva. Keyingi jigirma jıl ishinde mámleketimiz alıp baratırǵan odilona siyasat
nátiyjesinde mámleketimiz turmısında úlken ózgerisler júz berdi. Tálimdi
modernizaciyalaw mámleket tálim siyasatınıń jetekshi ideyası hám tiykarǵı waziypasına
aylandı. Ósip kiyatırǵan jetkinshekti turmısqa házirgi dáwir talaplarına juwap bere
alatuǵın etip tárbiyalaw mámleket tálim sistemasın modernizaciyalaw zárúrshiligin
keltirip shıǵardı. ―Tálimdi modernizaciyalaw - tálim sistemasınıń barlıq
bo‗g‗inlari hám tálim iskerliginiń barlıq tarawların milliy tálimdiń eń jaqsı
dástúrlerineni saqlaǵan hám boyitgan halda búgingi kún talapları dárejesine
kóteriwge qaratılǵan kompleks ilajlar bolıp tabıladı, - deydi professor
R. A. Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózlerva.
Shańaraqtıń bekkem hám turaqlı bo‗lishi shańaraq aǵzaları salamatlıǵına, otaonalikka psixologiyalıq tayınlıǵına tikkeley bog‗liq bo‗lgani ushın da
mámleketimizde buǵan baylanıslı qatar unamlı ilajlar ámelge asırılıp atır.
Shaxs ruwxıylıqı, onıń hár tárepleme dúnyaǵa kóz qarası tiykarınan shańaraqta
qáliplesedi. O‗zbek xalqi ozal-ozaldan o‗zining balajonligi shańaraqparvarligi menen
ajralıp turadı. Xalqımız bala tárbiyasında tekǵana miyir ko‗rsatadi, bálki
jaslıgınan balanı milliy tárbiya, ádep-etika, joqarı ruwxıylıq tiykarında
tárbiyalawǵa ıntıladı. Shańaraqta, ásirese áyelde ılım, etika, tárbiya kúshli bo‗lsa,
bul pazıyletler elu jurt, millet hám jetkinshekte tereń tamır otadi.
Perzentti hár bir ata-ana jayge atatekine múnásip millet etip
tárbiyalawǵa ıntıladı. Babalarımız ármanı El basshısımız jetekshiliklerinde júdá
úlken qıyınshılıqlı miynetler ornına ámelge asdı. Mámleketimiz,
el basshısımız izzeti, ǵamqorlıǵına juwapan, hár bir nurı -kózdiń qarashıǵımız bolǵan
ul-qızlarımızdı jaqsılıq, shıǵısona ádep-etika, páklik, oriyat, ádalattı turmıs
kriteryası etip alǵan, milletimiz keleshegi balalarımızdı ongu oylawı, jismonan
hám aqlan, ruhan tándar hám mánisi boyınsha jetik etip tárbiyalaw da qarız da farz bolıp tabıladı. Bul
bolsa jámiyet, shańaraq aldındaǵı ata-analıq múqaddes wazıypamız, minnetimiz bolıp tabıladı.
Konstituciyamızdıń 14-bapı shańaraqqa bag‗ishlangan hám bunda ata-ananıń
perzent aldındaǵı minneti, perzenti voyaga yetgach, onıń ata-anası aldındaǵı
minnetleri haqqında jazıp qo‗yilgan. Xalqımızda “ Qus uyasida ko‗rganini etedi”, “Almanıń tiyine alma túsedi”, “Onasini kórip qızın al”, “Neni ekseń, sonı o'rasan” sıyaqlı naqıllar arqalı perzent ata-ananıń ulgisi hám oǵan
qanday tárbiya berilgen bolsa, tap sol tárzde juwap qaytıwlıǵı aytılǵan.
Perzent tárbiyasında hayaldıń aqıllılıǵı úlken áhmiyetke iye.
Hár bir hayal óz hatti-háreketi, qulıq-odobini, muomilasini qadaǵalaw hám analiz qılıw
qábiletine ıyelewi kerek. Tokı perzentler “Meniń onam dúnyadaǵı eń jaqsı áyel" - dep az anası menen maqtana alsın.
Shańaraqta otaning abıraysı, áwele, onı áyeli qanshellilik húrmet etiwine baylanıslı,
sebebi erini húrmet etpegen ana balaların atasına húrmet ruwxında tárbiyalay
almaydı. Áyyemginen analardıńlar óz balalarında ákelerge húrmet, muhabbat, maqtanıshdan
tısqarı, otadan cho'chib turıw sezimin da oyatıwǵa bólek itibar
beriwgen. Sol sebepli de balalarǵa : " Otang bilip qolmasin", " Otang bilse
ne etemiz" formasındaǵı jantasıwlardı sıńırıwǵan.
Ózbek xalqiniń mıń jıllar dawamında qan-qanına sińip ketken qádiriyatlar,
aǵayınlıq sezimlerin júzege shıǵarıw, áke-babalardıń ruwxıy
miyrasların úyreniw, hár qanday qıyınshılıqlardı taqat menen jeńiw,
babalar násiyxatların júrekke sıńırıw arqalı eń jaqsı pazıyletler, adamiylik
páziyletlerin júzege shıǵarılǵan. Bunday momomeros qádiriyatlar tiykarında
tárbiyalanǵan perzentler óz omiri dawamında ushraytuǵın qıyınshılıqlardı
ańsatǵana jeńip oǵada aladı.
Balalıqtan tártip-ıntızamǵa úyrengen insan omiriniń aqırıǵa shekem oǵan qatań
ámel etedi. Bul bolsa onıń jámiyette múnásip orın iyelewine, kisiler ortasında
húrmet-itibar erisiwine, kúndelik jumıs hám jumısların tolıq -to'kis orınlawına
járdem beredi. Bunda da shańaraqta ata-ana jeke ibrat bóle aladı.
Ata-ana balanıń yarım baxti. Bala mudami olarǵa eliklew etip jasaydı. Ata-ana
tatıw bolıp turmıs keshirsalar, óz dos -qádirdanları menen ızzep-húrmette
bolsalar, olardan órnek alǵan bala da átirapdaǵılar menen xoshmuomilada,
ashıq betlik menen muomilada boladı, insandı turmıstıń eń joqarı
qádiriyatı dep biladi. Bul keleshekte onıń shańaraqqa tiyisli baxtiga tiykar bolıp xızmet
etedi.
Shańaraqqa tiyisli tártip balada puxtalıqtı tárbiyalawda eń jaqsı tárbiyashi bolıp tabıladı. Otaonalarning ekonomikalıq tárbiya daǵı jeke ibratı balalarda miynetsevarlik,
puxtalıq, uyushqoqlikni tárbiyalawda úlken áhmiyetke iye. Perzentler
kámalı ata-ana qolında, áke shańaraqta ústin, ǵamxor, mehriban tárbiyashı, biraq
perzentin bag'riga basıp qayır-saqawat -mehri, końil nurı menen joqarılıqqa
jetekleytuǵın múqaddes zot bolıw analardıńlarǵa xos bolıp tabıladı. Onıń ushın bolsa hár bir
áyelden aqıl, ılım, bilim, miynetsevarlik, isbilermenlik, uqıplılıq, ziyreklik,
taqat-shıdamlılıq, bekkem shıdamlılıq hám turmıs tájiriybesinen zárúrli saboq shıǵara alıw
qábiletin talap etedi.
Balanıń tábiyaatı hám ruwxıylıqı ata-analar ortasındaǵı munasábetler tiykarında
qáliplesedi. Er hayalına qanday munasábette bolsa, o'g;il bala hayallarǵa
sonday munasábette boladı hám kerisinshe qız bala óz onasining hattiharakatlarini tákirarlaydı.
Tariyxga názer taslasak, ullı túp babaımız Ámir Temurdı dúnyaǵa keltirip,
sol dárejege jetkezgen Teginabegimning, babamızdı suyukli aqlıǵı Mırza
Ullıbekning ullı shaxs bolıp shakillanishiga Bibixonimning úlesi qanshelli
úlken ekenligin jaqsı bilamiz. Yamasa ózbek ádebiyatında baxıt hám shadlıq
kuychisi retinde belgili Hamid Alımjanin' sol dárejege jetiwiwinde
buvisining tárbiyası, sóylep bergen ertek hám ańızları zárúrli áhmiyetke iye
bolǵanlıǵı barlıqǵa ayan bolıp tabıladı. Sonday eken, shańaraqlarımız bekkem bolıwı ushın
múmkinshilik dárejesinde ǵarrı ata-analar menen birge jasawǵa, olarǵa miyir kórsetip,
miyir alıwǵa umtılıw zárúr. " Qarisi bar úydiń parisi bar" degen gáp biykarǵa
aytılmaǵan. Juwmaq etip, " Jaqsı shańaraq barlıq jaqsılıqlarǵa onadir" - deymiz.
Baylanıs quralların baylanıs processinde bir tiri jonzotdan basqasına
jetkiziletuǵın informaciyanı kodlastırıw, uzatıw, qayta islew hám ashıp beriw
quralları retinde tariyplew múmkin.
Baylanıs qurallarına tómendegiler kiredi:
1. Til - baylanısıw ushın qollanılatuǵın sózler, ańlatpalar hám olardı baylanısde
qóllaw ushın mánisli sóz dizbegilerge birlestiriw qaǵıydaları sisteması, sonıń menen birge, túrli
kórinis hám sırtqı kórinisler degi (tekstler, sızılmalar, pát), informaciya jazıw, jetkiziw hám
saqlawdıń texnikalıq quralları (radio hám videotexnika, jazıwdıń mexanik, magnitlı,
lazerli hám basqa formaları ) dagi belgiler sistemaları hám jazıwdan ibarat.
2. Sesler uyǵınlıǵı, emotsional kórsetilgenlik- birdey sóz dizbegine túrlishe mánis beriwge
ılayıq.
3. Sáwbetlestiń mimikasi, gewde jaǵdayı, názeri sóz dizbegi mánisin
kúsheytiwi, tolıqtırıwı yamasa biykarlaw etiwi múmkin.
4. Ím-ishara -belgiler baylanıs quralı retinde ulıwma qabıl etilgen, yaǵnıy,
belgilengen mániske ıyelewi yamasa ekspressiv, yaǵnıy, sóylewdiń ańlatpaliligini
jáne de asırıwı múmkin.
5. Sáwbetlesler baylanısindegi aralıq materiallıq, milliy dástúrlerge,
sáwbetleske bolǵan isenim dárejesine baylanıslı boladı.
Insan óziniń tur ishindegi baylanıs usılları hám quralların tańlaw daǵı
jańa ashılıwchiligi boyınsha jer planetasında bizge málim tiri janzatlardı talay
quwıp ótti.
Baylanıs tómendegi basqıshlarǵa bólinedi:
- baylanıske bo'lga mútajlik (informaciyanı jetkiziw yamasa odan xabarlı bolıw,
sáwbetleske tásir kórsetiw zárúr, hám t.b. ) basqa adamlar menen baylanısqa
kirisiwge odaydı ;
- baylanıs maqsetleri, baylanıs jaǵdayın tuwrı belgilew;
- sáwbetles shaxsın belgilew;
- óz baylanısi mazmunın joybarlaw, adam áyne ne haqqında sóz
júrgiziwin oyda sawlelendiriw etedi (ádetde anglanmagan halda );
- insan ongsiz túrde (geyde sanalı ) paydalanıwı múmkin bolǵan anıq
qurallar, sóylewiy sóz dizbegilerdi tańlaydı, qanday sóylep, ózin qanday tutıwın oylap
qóyadı ;
- sáwbetlestiń juwap reaksiyasın aqıl qılıw hám bahalaw, qayta baylanıs
ornatıw tiykarında baylanıs natiyjeliligin baqlaw ;
- baylanıs baǵdarı, usılı, metodlarına ońlawlar kirgiziw.
Eger baylanıs aktining qandayda bir-bir halqası izdan chiqqudek bolsa, sózleytuǵın
ushırasıw kutgan nátiyjelerine erise almaydı.
Sóylew - bul verbal kommunikatsiya, yaǵnıy, til jardemindegi baylanıs procesi bolıp tabıladı.
Insan sóylewi túrme-túr sırtqı kórinislerge iye. Lekin sóylewdiń qanday formasından
paydalanmaylik, ol sóylewdiń eki tiykarǵı : awızsha yamasa jazba túrlerinen birine tiyisli
boladı.
Dáslepki balalıq dáwirinde sóylewdiń rawajlanıwı eki qıylı jol arqalı ámelge asıriladı :
úlkenler sóylewin túsiniwi hám de balanıń jeke aktiv sóylewi qáliplesiwi arqalı.
Bala menen onaning baylanısi tek ǵana sózler menen emes, bálki mimika, ım-ishara -belgi,
pantomimika, sesler uyǵınlıǵı hám jaǵday sıyaqlılar arqalı ámelge asıriladı. Bular háreketke
signal bolıp xızmet etedi.
3 jasqa tolǵanda bala úlkenler menen sóylew arqalı munasábetlerge be-málel
kirisiwa aladı. Bul jas daǵı balalar hámme kiyimin ózi kiyiwge háreket etedi. Óz
mútajliklerin sózler arqalı bayanlaa aladı. Sóylewdi tolıq iyeleydi. Bala úlkenlerdiń
kórsetpesine qaray minez-qulqların tuwrı jóneltiriwge úyrenedi. Ol
úlkenlerdiń óz-ara baylanısin dıqqat menen tıńlaydı, túsiniwge háreket etedi. 1, 5
jaslı balalar 30 -40 sózden 100 ge shekem bolǵan sózlerdi iyeleydi, tek. 2
jastıń ohirigacha bala 300 dane sózdi úyrenedi. 3 jastıń ohiriga barıp, 500 den
1500 ge shekem sózdi bilip aladı. Lekin bul jas daǵı ayırım balalar sóylewi avtonom
boladı, olar nonni ―nanna“, suwdı ―umma“sıyaqlı sóz dizbegiler menen aytadı. Az-azdan
úlkenler balalar menen tuwrı baylanısde bolsalar, bul avtonom sóylew joǵalıp baradı.
Baylanıstiń tabıslı bolıwında shaxstıń qáliplesken sapaları,
pazıyletleriniń áhmiyeti kútá úlken. Atap aytqanda, shaxsda unamlı pazıyletler jaqsı
qáliplesken bolsa (kishi piyillik, kishipeyillik, adamgershilik, tuwrı sózlilik,
hújdanlıq sıyaqlılar ) baylanıs procesi jaqsı ótedi. Sebebi shaxslar bir-birin tuwrı
túsiniwleri ushın, baylanıs tabıslı bolıwı ushın olar shın júrekten bolıwları
kerek.

1. R.Mavlonova. Tálim sistemasın modernizaciyalash\\Baslanǵısh tálimdi modernizaciyalaw. Ilimiy konfrenciya

   
   

materialları.-T.: 2015.

2. Igor de Rachewiltz va Volker Rybatzki . Xung Chin Introduction to Altaic Philology 2013/ p. 46.

   
   

3. Pedagоgika tarixi (I.Xоshimоv) T., 2001.76-bet.

   
   

4. Bulatov Z, Ustozning shaxsiy va kasbiy fazilatlari ―Xalq ta‘limi‖, 2012. 2- son, 64-67-bet