Ámeliy shınıǵıw. №1 Materiallar qarsılıgı páni haqqında ulıwma túsinikler, qabıl etilgen tiykag’i princip hám boljawlar

Ámeliy shınıǵıw. №1 Materiallar qarsılıgı páni haqqında ulıwma túsinikler, qabıl etilgen tiykag’i princip hám boljawlar.
Ámelde, quramalı forma konstruktsiyalar menen islewge tug'ri keledi, lekin olardı ayrıqsha ápiwayı elementlerden - bruslar, plastinkalar, kobiklar hám dızbeklerden shólkemlesken dep esaplaw múmkin. 1. Brus yamasa sterjen ko’ndelen’ o’lshemleri uzınlıqlarınan kishi bolg’an element esaplanadi (1. 1-súwret. a). Brus – ko’ndelen’ kesiminiń eki o’lshemleri úshinshi ulchami (uzınlıǵı ) ga salıstırǵanda talay yukori tártip degi úlken dene. Bruslar tugri hám qıysıq oqli boladı. Ko’ndelen’ kesimler ogirlik oraylarınıń brus uzınlıǵı buylab geometriyalıq ornı brus og’in payda etedi. Eger brus soziliw yamasa sig’iliwg’a islese - sterjen, buraliwg’a islese - val, iymeyiwge islese - balka dep ataladı. Sterjenlerdi sharnirlar járdeminde tutastirib dúzilgen forması geometriyalıq uzgarmas sistema ferma dep júritiledi. Fermanı payda qiliwshi sterjenler tek soziliw – sig’iliwg’a isleydi. Bruslardi taza qilip tutastirip dúzilgen forması geometriyalıq o’zgermes sistema -rama dep ataladı. 2. Plastinka hám kobiklardin’ qalin’lig’i basqa o’lshemlerinen júdá kishi. Plastinka - eki tegis sirt penen shegaralanǵan dene bolip, tegis sirtlar arasındaǵı aralıq, yaǵnıy dene qalin’lig’i, basqa eki o’lshemlerine salıstırǵanda ju’da’ kishi bolıp tabıladı(1. 1-súwret. v). Kobik - eki qıysıq sirt menen shegaralanǵan dene bolip, onıń qalin’lig’i, yaǵnıy sirtlar arasındaǵı aralıq qalg’an eki olshemine salıstırǵanda kishi bolıp tabıladı(1. 1-súwret. b). Dızbekler bolsa úshew o’lshemleri birdey bolg’an deneler esaplanadi (1. 1-súwret.g).

1.1-su’wret
Mashina hám qurılıs bólimlerin kóterip turıw ushın xızmet etetuǵın estiqshalar tayanish dep ataladı. Tayanish úsh qıylı boladı (1. 2-súwret):
- sharnirli qozg'aliwshi tayanish (1. 2-súwret, a, b);
- sharnirli qozg'almas tayanish (1. 2-súwret, v, g);
- qistirip tirelgen tayanish (1. 2-súwret, d, e, z).

1.2-suwret
Sırtqı kúsh tasirinde deneler óz geometriyalıq formasın malum dárejede ózgertiredi. Denelerdiń óz geometriyalıq formasın ózgertiwi deformatsiya dep ataladı.
Eger denelerde sirtqi kúsh tasirinen payda bolǵan deformatsiya kúsh alınǵannan keyin jogalip ketse, bunday deformatsiya elastik deformaciya dep ataladı. Eger deneden sırtqı kúsh alınǵanda deformatsiya jogalmasa, bunday deformatsiya qaldıq yamasa plastik deformatsiya dep ataladı.
Deformatsiyalar tiykarınan eki qıylı - ápiwayı hám quramalı deformatsiyalarga bólinedi. Ápiwayı deformasiyalar : 1) Sozılıw hám qısılıw ; 2) Jılısıw ; 3) Buraliw; 4) iymeyiw;


1.4-suwret
Quramalı deformatsiyalar dep, ápiwayı deformatsiyalarning eki hám odan artıq túri birgelikte keliwine aytıladı.
Kúshler sırtqı hám ishki kúshlerge bólinedi. Sırtqı kúshler tóplanǵan hám bólistirilgen (yoyilgan) kúshlerge ajratıladı. Tasir etiw xarakterine kóre statikalıq hám dinamikalıq kúshlerge bólinedi.
Tashki kúshler bárinen burın quyiliw shártine ko’re ko’lemlik hám sirtqi túrlerge bo’linedi. Konstruktsiya bólegine jayilgan eki bir noqatqa quyilgan kúsh formasında tásir etiwshi júklemege sırtqı kúsh dep ataladı. Denenin ólshemlerine salıstırǵanda júdá kishi sırtqa tásir etiwshi kúshlerge tóplanǵan kúshler dep ataladı. Dene sırtı daǵı juzenin’ eki sızıqtıń qandayda bir bólegine tásir etiwshi kúshlerge jayilgan kúshler dep ataladı. Eki denenin bir-birine tiyiwinen payda bolatuǵın baylanısıw kúshine reakciya kúshi dep ataladı. Kolemlik kúshler denenin barlıq tashkil qiliwshi bóleklerine tásir etedi (denenin awirliq kúshi, inertsiya kúshleri, magnit tásiri).

Statikalıq kúsh sonshalıq aste qóyıladıki, konstruksiya noqatları kóshiwde olardıń tezleniwi, sonlıqtan háreket waqtında payda bolatuǵın inersiya kúshlerdi esapqa almasa da boladı yamasa basqasha aytqanda ma`nisi baǵdarı hám qoyılatuǵın jayları ózgermeytuǵın yamasa aste hám azǵantay ózgeretuǵın kúshlerge statikalıq kúsh dep ataladı.

Dinamikalıq kúsh bolsa waqıt aralıǵinda ma`nisi, baǵdarı yamasa qoyılatuǵın jayı tez ózgeriwi menen xarakterlenedi.
Tasir etiw múddetine kóre turaqlı jáne waqtınshalıq nagruzkalarga (kúshlerge) bólinedi.
Konstruktsiya elementlerin esaplaw jumısların ańsatlastırıw maqsetinde material, júk hám detallarning bir-birine tasir kórsetiw xarakterine salıstırǵanda materiallar qarsılıgı páninde bazi gipotezalarga (shekleniwlerge) jol qoyadı. Bunıń nátiyjesinde esaplaw formulaları ápiwayılasadı.
1-gipoteza. Dene materialı pútin (geweksiz) dep esaplanadı.
2-gipoteza. Dene materialı bir jınslı hám izotrop dep esaplanadı.
3-gipoteza. Dene júkleniwinen aldın ol jaǵdayda baslanǵısh zorıǵıw kúshleri bolmaydı dep shama menen oylanadi.
4-gipoteza. Kúshler tasirining ǵárezsizlik Principi.
5-gipoteza. Sen-venan Principi. Denege qoyılǵan kúshdıń tasir noqatınan jeterlishe uzaqta jaylasqan noqatlarda payda bolatuǵın ishki kúshler xarakteri sırtqı kúshdıń tasir xarakterine baylanıslı emes.
Sırtqı kúshler tasirinen brus deformasiyalanadı jáne onıń kesimlerinde ishki kúshler (kesilgen bólek bólekshelerningbir-birine kórsetken tasir kúshleri) payda boladı, bular, kóbinese, zorıǵıw kúshleri de dep ataladı. Bóleksheler teń salmaqlılıqın saqlawshı reaksiya kúshleri ishki kúshler yamasa zorıǵıw kúshleri dep ataladı. Ishki zorıǵıw kúshleri qıyalda kesiw usılı menen anıqlanadı. Kesimler metodınıń mánisi sonnan ibarat, dene pikinen tegislik menen 2 bólekke kesiledi. Olardan qálegen bólegi tastap jiberiledi hám ornına qaldırilgan bólegine kesiwge shekem tasir etken ishki kúshler quyıladı. Qaldırilgan bólim sırtqı hám kesimge quyilgan ishki kúshler tasiri astında teń salmaqlılıqta turǵan ǵárezsiz dene dep qaraladı.
Eger brustin’ qaldırilgan bólegine tasir etken hámme kúshler bir tegislikte bolsa, statikanıń tómendegi teń salmaqlılıq teńlemelerinen paydalanıw múmkin

. uoki

Q a d a g’ a l a w s o r a w l a r i:
1. Qanday deformasiya elastik hám qanday deformasiya plastik dep ataladı?
2. Qanday eki qıylı deformasiyanı bilesiz?
3. Brus hám sterjen ne?
4. Qanday kesim kese-kesim dep ataladı?
5. Kesimniń ma’lim noqatındaǵı kernew ne?