Ámeliy shınıǵwlar ushın metodikalıq usınıslar

«Bibliografiyatanıwshılıq» páni boyınsha ámeliy shınıǵwlar ushın metodikalıq usınıslar

Tema :Bibliografiyalıq qollanbalardıń járdemshi kórsetkishlerin dúziw

Tiykarǵi túsinikler –bibliografiyalıq kórsetkishler, bibliografiyalıq qollanbanı dúziw baǵdarlaması.
Bibliografiyalıq kórsetkishler
Bibliografiyalıq kórsetkishler quramalı dúziliske hóm maǵlıwmat izlew apparatına iye bolǵan bibliografiyalıq qollanba. Ol tar, anıq temani, máseleni yáki keń, toliǵiraq mashqalani bilim tarawina baǵishlanǵan hújjetlerdi, basqa materiallar haqqındaǵı maǵlıwmattı aship beredi. Kórsetkishler bir qansha bólimlerden ibarat boladi. Bólimlerdegi bibliografiyalıq jaziwlar belgili bir belgilengen tártipte jaylastiriladi. Kórsetkishler ózine tán maǵliwmat izlew apparatina iye: kiris sózi, sóz basi, mazmuni hám járdemshi apparatlar. Bibliografiyalıq kórsetkishtiń formasi baspa kataloglar, baspaxanalardıń jıllıq tematikalıq rejeleri, baspaxana katalogları, bibliografiyalıq byulletenler, Kitap palatasiniń jilnamalari, bibliografiyalıq kórsetkishler. Olar ushin 3 quramli element xarakterli: bibliografiyaliq maǵlıwmat, avtor shiǵarmalarınıń hám shıǵarmaları basılımlarınıń sıpatlawları,ómiri hám dóretpesine tiyisli ádebiyatlar dizimi. Kórsetkishtiń jáne bir túri jurnallar hám kórkem shiǵarmalar atlariniń kórsetkishleri.
Bibliografiyalıq qollanbalar jámiyetlik áhmiyetine kóre basqa ónimlerden ajiralip turadi hám olarǵa qaraǵanda keń qamtiwli úlken kólemge iye. Usiǵan kóre arnawlı hám mámleket bibliografiyasiniń túrleri tayarlandı. Mámleketlik bibliografiyalıq kórsetkishler mámleket esabin alip baradi. Arnawli bibliografiyalıq qollanbalar ilimiy-járdemshi, kásiplik-óndiriske tiyisli, usiniw xarakterinde boladi. Baspaxanashiliq hám kitap sawdasi bibliografiyalıq qollanbaları baspadan shiǵatuǵin jańa ádebiyatlar yáki basip shiǵarilǵan shiǵarmalar hám kitap sawdasi dizimlerinde bar bolǵan ádebiyatlar haqqindaǵi málimlemeden ibarat boladi. Berilip atirǵan materiallardiń mazmunina kóre bibliografiyalıq qollanbalar tómendegi túrlerge ajiratiladi: universal, kóp tarmaqli, tematikali, shaxsqa tiyisli mámlekettaniwshiliq, úlketaniw.
Universal qollanbalar bilimniń hám ámeliy jumistiń hámme tarawlarina hám ilim tarmaqlarina tiyisli kóp tarmaqli bir neshe bilim tarawlari boyinsha, tarmaq qollanbalar bilimniń bir tarawina, tematikali qollanbalar aniq bir temaǵa, máselege hám mashqalaǵa tiyisli materiallardi, shaxsqa tiyisli qollanbalar bir shaxstiń ómiri hám dóretpesine tiyisli barliq ádebiyatlardi, mámlekettaniwshılıqqa tiyisli qollanbalar bir yaki bir neshe mámleket haqqindaǵi materiallardi, úlketaniw xarakterindegi qollanbalar bolsa mámleket ishindegi bir orin haqqindaǵi ádebiyatlardi óz ishine aladi. Qollanbalar túrine, maqsetine kóre ayirim ózgesheliklerge iye boladi. Birinshi ózgesheligi xronologiyaliq aniq bir shegaraǵa iye. Qollanbaniń maqsetinen kelip shiqqan jaǵdayda aniq jillar dawaminda shiqqan ádebiyatlar hám basqa materiallar tańlap alinadi. Ekinshi ózgesheligi – eger kórsetkish esapqa aliw maqsetinde dúzilse, hár tárepleme toliq boliwi shárt. Máselen, mámleketlik bibliografiyalıq kórsetkishlerin tayarlawda tańlanǵan dáwirde basip shiǵarilǵan, tańlanǵan usilda qaysidur ólshemge ámel qilinǵan jaǵdayda barliq túrdegi ádebiyatlar hám basqa materiallar esapqa alinadi, yaǵniy socialliq yaki ilimiy áhmiyeti, basilimniń túri yaki qanday da bir belgisine kóre tańlanadi. Hár bir bibliografiyalıq qollanba kóplegen bibliografiyalıq jaziwlardiń tártipke salinǵan kórinisi. Bul bolsa tańlanǵan tártiptegi (alfavit, sistemali, xronologiyaliq hám basqa) usildi qollanıw menen uzaq hám juwapkerli miynet nátiyjesinde júzege keledi. Bibliografiyalıq elementlerdiń qollaniliw shegarasi da qollanbaniń túrine hám maqsetine kóre belgilenedi. Máselen, málimleme xarakterindegi kórsetkishlerde bibliografiyalıq sipatlaw menen shegaralansa, usiniw kórsetkishlerinde, álbette annotatsiya beriledi, referativ kórsetkishler bolsa referat penen támiyinlenedi. Ayirim bibliografiyalıq qollanbalarda hár qiyli elementler aralas keledi. Máselen, kitapxana xizmetkerleri ushin arnalǵan, dáslep uslubiy-bibliografiyalıq toplamlar dep júrgizilgen uslubiy usinislar. Olar bibliografiyalıq dizimler, bibliografiyalıq sholiwlar teksti, tańlanǵan tema boyinsha kópshilik ilájlardi tayarlaw hám ótkeriw ushin úlgiler menen bayitiladi.
Bibliografiyalıq qollanbalar (óz betinshe) ǵárezsiz basilim sipatinda da basqa basilimlar ishinde (kitap, gazeta, jurnal, toplam)da yáki qosimsha túrinde de boliwi múmkin. Bibliografiyalıq qollanbalar dáwiriy emes, dáwiriy boladi. Dáwiriy emes kórsetkishler, tiykarinan kitap, broshyura, bet, buklet, bir yaki bir neshe tomli, rubrikali túrinde boladi. Máselen, shaxslarǵa tiyisli bibliografiyalıq kórsetkishler ǵárezsiz yaki bir rubrikada ayirim-ayirim kitap hám broshyura túrinde basip shiǵariladi. Dáwiriu qollanbalar háptelik, ayliq, kvartalliq, jilliq, yarim jilliq boladi. Kartochka kórinisindegi bibliografiyalıq basilimlar Kitap palatalari yaki baspaxanalar tárepinen tayarlanip basip shiǵariladi hám onińmaqseti dástúriy katalog hám kartotekalardi dúziwde qollaniwdan ibarat. Bular kitapqa, gazeta hám jurnal maqalasina, recenziyaǵa baspa kartochkalar túrinde dúziledi. Annotaciyalı baspa kartochkalar basip shiǵarıw tarawinda Rossiya mámleketlik kitapxanasi tájiriybesin misal qiliw múmkin. Olar «Мир библиографии» jurnaliniń 1998 jil 1-saninan baslap hár bir saninda 200-250 ádebiyatqa annotaciyali kartochka (baspaxanalar mánzili, telefon nomerleri menen birgelikte) berip barmaqta. Qánigeler sorawina tolıq juwap beriw maqsetinde kitapxana hám málimleme organlari xizmetkerleri bibliografiyalıq izlew processinde tematikali dizimler, kartotekalar dúzedi, bibliografiyalıq maǵliwmatlar bazasin jaratadi. Keyinirek olar negizinde tematikaliq toplamlar, daydjestler, faktografiyaliq maǵliwmatlar, talqilaw sholiwlar jaratadi hám paydalaniwshiǵa xizmet kórsetiw protsessinde paydalanadi. Bibliografiyalıq qollanbalar ádebiyatlar kórgizbesin shólkemlestiriwde, qániygeler kúninde hám basqa ilájlarda da araliq usil bolip esaplanadi.
Jáne bir dástúr bibliografiyalıq izlew processinde hám de qollanbalardi dúziw processinde málimleme texnologiyalarinan paydalanǵan jaǵdayda is júrgiziwden ibarat. Jámiyette toliqtirilǵan málimleme resurslarin jaratiwǵa arnalǵan ádebiyatlardi aniqlaw imkaniyati paydalaniwshiǵa elektron kórinisinde bibliografiyalıq izlewdi usiniw menen jaratiladi. Bul bolsa hújjetler mazmunın súwretlewdiń kóp táreplerin támiyinleydi: toliqtiriw, paydalaniwshilar sorawi boynsha qáliplesetuǵin individual maǵliwmatlar bazasin aktivlestiriw, málimlemeni is yaki jasaw ornina jetkeriw. Texnologiyaliq tarmaqlardan paydalaniwda aymaqliq tárepten imkaniyati bolmaǵan uzaq aymaqlarda jasaytuǵin kitap oqiwshilarǵa elektron pochta arqali yáki chat texnologiyasi arqali xizmet kórsetiw imkaniyatin beredi. Arnawli dástúriy támiynatqa tiykarlanǵan chat xizmet kórsetiw paydalaniwshi – bibliograf eki tárepleme tásirge baǵdarlanǵan bibliografiyalıqpunkt te paydalaniwshiǵa xizmet kórsetiwge uqsaydi. Kitap oqiwshi – bibliograf baylanısı (óz-ara sáwbeti) bolmaǵan waqitta ǵárezsiz avtomatlastirilǵan izlewdi alip bariw ushin sorawlardiń maǵliwmatlar bazasin kitap oqiwshilarǵa usinis etiw de jolǵa qoyilmaqta.
Elektron maǵliwmat xizmet kórsetiw baslaniwinda sorawlar epizodliq yáki tártipsiz orinlanǵan bolsa, házirgi waqitta shet el kitapxanalariniń veb sautlarinda «… dan soraw» ati menen bet ashilǵan. Úshinshi bir tendentsiyaǵa bibliografiyalıq xizmet kórsetiwdiń quramalasiw protsessinde málimleme jumisin mánawiyatlastiriw kiredi. Bul tendentsiya kúnlik hám kelesi xizmet kórsetiw protsessinde túrlishe kóriniste belgili boladi. Bir mártelik bibliografiyalıq maǵliwmatlardi orinlawda hújjetlerdi kompleks, mashqalali kórsetip beriw, oni sapali tańlaw, xabarlar tekstiniń mazmunin aship beriw hám qanday da bir mashqalaniń jaǵdayi haqqinda túsinik (oy-pikir) beriwshi uliwmalastirilǵan maǵliwmatlardi beriwge qaratiladi. Ádebiyatlardiń retrospektiv kórsetkishleri yáki maǵliwmatlar bazasin jaratiw imkaniyati izertlewler hám ashiliwlardiń jańa baǵdarlari júzege kelgende boladi. Mashqalali ónimlerdi tayarlawdiń ózine tán ózgesheligi málimlemeni toplawdiń shegarasin belgilewde, hár qiyli dereklerdiń keń sheńberin paydalaniwda materiallar toparin qayta islep shiǵiwda hám obyekt (waqiya, hádiyse) haqqinda maǵliwmatlardi beriwde kórinedi. Máselen, «Bozor iqtisodiyotida innovatsiya» atli bibliografiyalıq qollanba óndiristi jańalaw, jedellestiriw, investitsiyalardi hám jańa zamanagóy texnologiyani paydalaniw menen bánt keń qánigeler gruppasina arnalǵan. Hár qiyli málimleme dereklerin kórip shiǵiw menen tómendegishe bólimsheler ashiw múmkin: innovaciyaliq jańaliqlar hám ózgerisler haqqindaǵi ilim sipatinda; innovaciyaniń áhmiyeti hám túrleri; innovacion protsesslerdińtiykarǵi basqishlari; ilimiy hám innovacion tarawdiń óz-ara tásiri; innovacion jumisti investiciyalaw; innovacion jumis ushin investiciyalar ajiratiw; innovaciyalardiń ekonomikaliq nátiyjeliligin asiriw;ózgerisler menejmenti; shólkemlerdi áne usi jolǵa ótkeriw; jańa nárseniń áhmiyetin qabil etiwdiń socialliq-psixologiyaliq ózgeshelikleri; innovacion soqliǵisiwlardiń aldin aliw áhmiyeti, metodı hám sebepleri; innovacion kommunikaciyalar, innovacion jumis infradúzilmesi; túrli tarawdaǵi innovacion jumis tájiriybesi.
Internet maǵliwmatlarinan paydalaniw kitap oqiwshilarina bibliografiyalıq xizmet kórsetiw imkaniyatlarin keńeyttiredi hám oni bir waqittiń ózinde hám bibliografiyaliq, hám faktografiyaliq xizmetke aylandiradi.
Hújjetlerdi tańlawda málimlemeni biliw, oniń imkaniyatlarin ayirim tekstli materiallardiń imkaniyatlarin aniqlawǵa tiykarlanadi. Bunnan tisqari, hújjetlerdi tańlawda mámlekettiń, shólkemniń ilimiy-texnikaliq potenciali, mashqalani islep shiǵiwshi avtorlardiń, dástúriy hám elektron hújjetlerdiń hár qiyliliǵi hám óz aldina bolǵanliǵi da esapqa alinadi. Toplanǵan hújjetler mazmuni olarda hám maǵliwmatlar bazasinda bar bolǵan tayar referatlar hám annotaciyalar yaki olardi ǵárezsiz dúziw járdeminde aship beriledi. Mazmun aniq hám toliq aship berilse, paydalaniwshilar ushin paydali hám keyingi ilimiy-izertlew jumislari ushin zárúr boladi.
Tájiriybe soni kórsetpekte, baspa shıǵarmalardı toliq bilmesten turip, kitap oqıwshilari oqıwina basshiliq qiliw, jeke hám jámiyetlik islerdi alip bariw, oǵan járdem beretuǵin bibliografiyalıq ónimlerdi tayarlaw júdá qiyin. Biziń kitapxana xizmetkerlerinde baspa shıǵarmalardı túsiniw, biliw, talqilaw, óz betinshe baha beriw, bibliografiyalıq qollanbalardan óz betinshe paydalaniw kónlikpesi jetkilikli dárejede emes. Sonliqtan da, dáslep, kitapxana xızmetkerleriniń oqıw dárejesin keńeytiw, áhmiyetli waziypa bolip esaplanadi. N.A. Rubakin « Ózine hám biyganalar oqıwi ushin kitap tańlaw da óner », dep atap ótken edi. Demek, hár bir kitapxana xizmetkeri bul ónerdi iyelegen, ádebiyatti jaqsi biletuǵin, kitap oqıwshi menen islew protsessinde tek ǵana bibliografiyalıqqollanbadaǵi emes, bálkim bar bolǵan kitapti, onıń ishindegi baptiń bir bólegin usina alatuǵin dárejede bilimge iye boliwi talap etiledi. Bul kúndelik is processinde ámelge asiriladi. Kitapxanashi qolina kelgen jańa ádebiyatti kórip shıǵiwi, sóz basi, mazmuni, bibliografiyalıqmaǵlıwmatlar, qollanbalar hám maǵlıwmatnamalar, sol basılım haqqındaǵı recenziyalar járdeminde kitap haqqındaǵı bilimin joqarilatip bariwi zárúr. Zamanagóy kitapxana xizmetkeriniń oqıw sheńberine jámiyetlik-siyasiy ádebiyatlar, barliq bilim tarawlarina tiyisli ilimiy-kópshilik ádebiyatlar kásipke tiyisli jańa ádebiyatlar, kórkem shıǵarmalar kiriwi tiyis. Turaqli ráwishte kúndelikli dáwirli basılımlardı kózden ótkeriwi lazim. Is protsessinde kitap oqıwshilar ushin usiniw múmkin bolǵan shıǵarmalardı tańlap baradi, ol haqqında qanday da bir ilaj ótkeriwge, usiniw dizimlerine kirgiziwge, kórsetkishlerdi dúziwge tayarliq kóredi. Ádebiyatlardı kórip shıǵiw basılımlardıń keń kólemi menen tanisiw imkaniyatin beredi. Tezlik penen kitaptiń qunin (qimbatin) anıqlaw, onıń kitap oqıwshilari qiziǵiwshiliǵi hám sorawina sáykesligin belgilep aliw úlken áhmiyetke iye, usi maqsette basılımnıń atamaları (sarlavhalari), onıń arqa tárepi, olarda berilgen maǵlıwmatlar úyrenip shıǵiladi. Keyin baspaxana tárepinen berilgen annotaciya úyreniledi, qaysi kitap oqıwshilar toparina hám qanday metodta jazilǵani anıqlanadi.