Metallurgiya va kimyoviy texnologiyalar” fakulteti “Kimyoviy texnologiya” kafedrasi “Energotexnologiya” fanidan

1.3.Sulfat kislota navlari.
Sulfat kislotaning suv bilan yoki SO₃ bilan aralashmasi kristallanish haroratlari kon sentratsiya oshishi bilan birga qonuniyat bo’yicha o’zgarmaydi. Buning sabablari hozircha aniq emas. Bu savolni hal qilish biz va siz hamda kelgusi avlodlar uchun muammo bo’lib kelmoqda. Bu esa sulfat kislota kursini muammoli o’qishning na’munalaridan biridir. Shunday qilib kimyo sanoatida sulfat kislotaning eng past haroratida kristallanidigan navlari ishlab chiqariladi. Chunki aks holda sulfat kislotaning kristallanish eritmalari hajm kengayishi bilan ketganligi uchun sulfat kislota saqlagan idish sisterna, apparat va hokazolarni chok- chokidan yorib yuborib, o’ta xavfli sharoit vujudga keltiradi. Shunday qilib sulfat kislotasining quyidagi navlari amaliyotda ishlab chiqariladi.

Bulardan tashqari akkumulyatorli va reaktiv sulfat kislotalari ham ishlab
chiqariladi. Reaktiv sulfat kislotasi 3-xil navi toza, tahlil uchun tozalari kimyoviy
toza. Bulardan eng tozasi- kimyoviy toza navidir.
Nitroza usuli sanoat miqyosida, avvalo meditsina maqsadlari uchun XV asr boshlarida Angliyada oltingugurt bilan ammoniy selitrasini qo’shib qizdirilganda ajralib chiqadigan gazlarni idish devoridagi namlik orqali yutib, moysimon modda, ya’ni sulfat kislotasi olingan; bu vaqtda ko’p miqdarda ishlab chiqarilgan bo’lsada unumdorligi past bo’lgan, qo’rg’oshindan yasalgan kameralar ishlatilganligi uchun bu texnologiya kamerali sulfat kislota olish deb atalgan. Bu vaqtda konsentratsiyasi 65% sulfat kislotadan iborat, ammo tarkibida juda ko’p iflos birikmalar, ya’ni azot oksidlari, mishyak, ftor birikmlari, sulfat qoldiqlari, qum va hokazolardan iborat bo’lgan sulfat kislota olishga erishilgan.
XVIII asr boshlarida Angliyada bunday qurilmalarni unumdarligini oshirish maqsadida kameralar o’rniga Rashing halqalari solingan minoralar ishlatila boshland; ularning unumdorligi kameralarga qaraganda bir necha o’n marotaba katta edi. Shunday qilib, minorali usul yaratildi. Rossiyada birinchi sulfat kislota qurilmalari 1803 yilga to’g’ri keladi. Minorali usulda 75% gacha quyuqlikka ega bo’lgan sulfat kislota olingan. Nitroza usuli bilan bundan yuqori konsentratsiyaga ega bo’lgan ishlab chiqarish mumkin emas, ya’ni oleum ishlab chiqarib bo’lmaydi. Bunday toza va yuqori konsentratsiyali sulfat kislota eritmasini faqat kontakt usuli bilan ishlab chiqarish mumkin. Kontakt usulida SO₂ ni SO₃ ga oksidlash to’g’ridan-to’g’ri qattiq katalizator ishtirokida yuqori haroratda (450gradus) gaz holatdagi quyidagi gomogen reaksiya bo’yicha amalga oshiriladi.
_SO2(g) + 0,50_2(g) = SO_3(g) + Q₁₆

Bu yerda hosil bo’lgan SO3 ni suvga yuttirib, sulfat kislotaning xohlagan konsentratsiyadagi navini ishlab chiqarish mumkin:

_S02(g) + H₂O_(s) = H₂SO_4(s) + Q_17\
Bu kontakt usuli ham asosan avval Angliya, so’ng Germaniya olimlari tomonidan topilgan. Hozirgi vaqtda butun dunyoda ishlab chiqarilgan sulfat kislotasining 97- 98% i kontakt usuli bilan ishlab chiqarilsa, faqat 2- 3% ginasi nitroza usuli bilan ishlab chiqariladi.