Metallurgiya

Nurlanish. Qizigan hamma jismlarissiqlikni boshqa jismlarga nurlanish- nur 
siochish yo‘li bilan uzatadi. Issiqlikni nurlar orqali uzatish issiqlik uzatishning 
boshqa turlaridan shu bilan farq qiladiki, hech qanday moddaning molekulasi 
bo‘lmagan mutlaq va qumda ham issiqlik uzataveradi. 
Issilik almashinuvida suyuqlik yoki gaz (bug‘) ish bajaruvchi jism jism 
hisoblanadi. Issiqlik almashuv nazariyasi energiya uzatish haqidagi ma’lumotning 
bir qismi bo‘lib, termodinamika bilan birga issiqlik texnikasining nazariy asosini 
tashkil qiladi. Bug‘ qozonlarida, bug‘ va gaz trubinalarida, pechlarda issiqlik 
almashinuv hodisasi ro‘y beradi. 
Tabiatda uzluksiz issiqlik almashinuv bo‘lib turadi. Masalan, havoning 
yerga yaqin turgan qatlami va tuproqning yuqori qatlamida tempratura muttasil 
o‘zgarib turadi. Kunduzi tuproq quyoshdan issiqlikni ko‘p yutib isiydi, kechasi esa 
aksincha soviydi. Tuproqning isishi va sovishi o‘simliklarning rivojlanishiga kata 

---

70 
ta’sir ko‘rsatadi. Haydalgan qora tuproq quyosh nurlari ta’sirida ko‘proq isiydi, 
ammo u ustda o‘simlik o‘sib yotgan yer tuproqqa qaraganda tezroq soviydi ham. 
Tuproq va havo orasida issiqlik almashuviga ob-havo ham ta’sir qiladi. 
Ochiq bulutsiz tunda tuproq qattiq soviydi. Tuproqdagi issiqlik nurlanish tarzida 
to‘xtovsiz tarqaladi. Erta bahorda bunday kechalari tuproqning sirti muzlashi 
mumkin. Agar havo bulut bo‘lsa, bulut yerni qoplab olib, tuproqni nurlanish yo‘li 
bilan issiqlik yo‘qotishdan saqlovchi o‘ziga xos parda vazifasini o‘taydi.
Issiqxonalar tuproqni va tuproq ustidagi havoning temperaturasini ko‘tarish 
vositalarini biri bo‘lib, quyosh nurlaridan to‘laroq foydalanishga imkon beradi. 
Quyoshning ko‘rinadigan nurlarini shisha yaxshi o‘tkazadi, bu nurlar 
qoramtir tuproqqa tushgach uni qizdiradi. Ammo shish yer ustidagi havoni 
sovitmay turadi, chunki u yer sirtidan tarqaluvchi ko‘rinmas issiqlik nurlarini 
yomon o‘tkazadi.
Shunday qilib, issiqxonalar oynasi issiqlikni tutib qoladi. Issiqxona ichidagi 
temperatura usti ochiq yerdagi temperaturadan taxminan 10
o
C daraja yuqori 
bo‘ladi.
Issiqlik texnikasi issiqlik almashinuvining nazariy va amaliy masalalarini 
o‘rganadi. Issiqlik almashuv issiqlik oqimi miqdori 
Q
ga jismlar sirti S  ga issiqlik 
almashuv koeffitsenti   va temperaturalar farqi 
2
1
t
t
 ; 
2
1
t
t
 ga bog‘liq bo‘lib, u 
quyidagicha ifodalanadi: 


2
1
Q
S t
t



Bu Nyuton-Puxman formulasi deyiladi. Bunda
Q
S


2
1
1
t
t

Q
q
S

ga 
teng deb olib, buni issiqlik oqimi zichligi deyiladi, va u 
2
1
q
t
t



kabi yoziladi.
Temperaturalar farqi 
2
1
1
t
t

 bo‘lganda issiqlik almashuv koeffitsenti 
issiqlik oqimi zichligiga teng bo‘ladi. Issiqlik almashuvda jismlar orasidagi 
chegarada sovuq jismning sekin harakatlanadigan molekulalari bilan issiq jismning 
tezroq 
harakatlanadigan 
molekulalari 
o‘zaro 
ta’sirlashadi. 
Natijada 

---

71 
molekulalarning kinetik energiyalari tenglashadi. Sovuq jism molekulalarining
tezligi ortadi, issiq jism molekulalarining tezligi kamayadi.
Issiqlik almashuvda energiya bir turdan boshqa turga aylanadi. Issiq jism 
ichki energiyasining bir qismi sovuq jismga uzatiladi.