Metallurgiya

Mutloq temperatura. O‘tinlarni arralash jarayonida, nasos yordamida 
mashina shinasiga havo urilganda, sim, arra va nasos qiziganini sezamiz. 
Jismlarni tez harakatga keltirganda, demak jismni hosil qilgan zarralarning 
harakati tufayli issiqlik hosil bo‘ladi. Jismning issiqlik bilan undagi 
molekulalarning shunday o‘zaro va chambarchas bo‘g‘langanki, jismdagi 
issiqlikning eng yuqori darajasiga nihoyatda kichik tezligi to‘g‘ri keladi va nihoyat 
harorat nol bo‘lganda atom va molekulalar mutloq harakatsiz holatda bo‘lishlari 
kerak.
Gazlar, masalan, vodorod, geliy, kislorod isitilganda bir xil kengayar va 
temperatura o‘zgarganda o‘zining bosimini bir xil o‘zgartirar ekan. Hisoblashlar 
shuni ko‘rsatar ekanki, vodorodning 0
0 
C dagi energetik kattaligi 
21
3,76 10


J ga 
teng. 
PV
N
nisbatning o‘ng tomonini 
Q
bilan belgilab, formulani quyidagicha yozib 
olamiz: 
PV
Q
N

. 
Energetik birliklar o‘lchanadigan 
Q
temperatura o‘rniga gradus hisobiga 
o‘lchanadigan T  temperaturaga to‘g‘ri proparsional deb hisoblaymiz: 
Q
kT

bu yerda k  proporsionallik koeffitsiyenti, binobarin, (1) va (2) formulalardan
PV
kT
N

ekanligi kelib chiqadi. 
Boltsman doimiysi. (2) formulada k  koeffitsentini bir Kelvin Selsiy 
shkalasidagi bir gradusga teng bo‘ladigan qilib aniqlaymiz. Bizga yuqoridam 

---

72 
ma’lumki, 0
0
C dagi energetic holati 
3, 76 10

J va 100
0 
C energetik holati 
5,14 10

J ga teng ekan. Shunga asosan


100
0
2
1
k T
T K





yoki


21
100
0
100
5,14
3, 76 10
k
K








J. 
Shuning uchun,
21
21
23
5,14 10
3,76 10
1,38 10
100
J
J
J
k
K
K









. 
Bu yerda 
23
1,38 10
J
k
K



koeffitsent – gazlarning molekulyar kinetik 
nazariyasidan biri bo‘lishi avstraliyalik ulug‘ fizik Bolsman sharafiga Bolsman 
doimiysi deb ataladi. Bolsman doimiysini bilgan holda mutloq nolning Selsiy 
shkalasidagi qiymatini topish mumkin. Buning uchun absolyut temperaturaning 
0
0
C da 
23
1
3,76 10
kT
J



bo‘lganda
21
1
23
3, 76 10
273
1,3 10
J
T
K
J
K






Mutloq nol temperaturasining fizik mazmunini tushutirib berish.
Agar biz darsning boshlanishidagi fizik kattaliklarga murojaat qilsak,
2
3
PV
const
E
N


ya’ni temperatura molekulalar harakatining kinetik energiyasi bilan 
bo‘glangan edi, bu bog‘lanishni batafsilroq ko‘rib chiqamiz. 
2
3
PV
E
N

yoki
PV
kT
N

2
3
E
kT

yoki
2
3
E
kT

Xulosa: Matematik hisoblardan ko‘rinib turibdiki, gaz molekulasi 
ilgarilanma harakatining o‘rtacha kinetik energiyasi mutloq temperaturaga 
proporsional ekan, bu munosabat jismlarning istalgan holatlari uchun o‘rinlidir. 

---

73 
Temperatura mutlaqo nolga yaqinlashgan sari molekulalarning issiqlik 
harakatining energiyasi ham nolga yaqinlashgan sari molekulalarning issiqlik 
harakatining energiyasi ham nolga yaqinlashadi. Temperatura mutloq nolga yaqin 
temperaturalarda atom va molekulalarning mexanik harakati Nyuton qonunlariga 
bo‘ysunmay qo‘yadi. Mexanik harakatlar yo‘q bo‘lib ketib, faqatgina kvant 
mexanik harakatlargina qoladi. Hozirgi vaqtda olimlar muloq nol tempraturaga 
erishish maqsadida katta ilmiy ishlar olib bormoqdalar, chunki absolut nolga yaqin 
tempraturalarda jismlarning o‘ta o‘tkazuvchanlik o‘ta oquvchanlik va shunga 
o‘xshash xossalri namoyon bo‘la boshlaydi, Qattiq jismlarni yuqorida ko‘rsatib 
o‘tilgan xossalari hozirgi zamon mexanika taraqqiyotida muhim rol o‘ynaydi.