Method of calculating the dimensions of greenhouse-type single slope watermaker by taking into account the accumulation of solar energy parnik tipidagi bir nishabli suv chuchutgichi o

Ключевые слова: комплекс Шуртангазкимё, светлые сероземы, тяжелые металлы, подвижный свинец, подвижный никель, загрязнение.
Кириш. Дунёдаги барча давлатлар иқтисодий ривожланишга эришиш учун асосан саноат тармоқларини ривожлантиришга ҳаракат қилади. Саноат тармоқларини ривожлантириш хом-ашё ресурслари билан боғлиқ. Ўзбекистон ҳудуди табиий газ заҳираларига бой бўлганлиги сабабли, газни қайта ишлаш саноатини ривожлантириш иқтисодиётни ривожлантиришда муҳим аҳамиятга эга.
Қашқадарё вилояти Ғузор туманида бунёд этилган Шўртангаз кимё мажмуаси Ўзбекистонда табиий газни қайта ишлайдиган етакчи корхона ҳисобланади. Мажмуада йилига 3,5 млрд м³ табиий газни қайта ишлаб, 125 минг тонна полиэтилен гранулалари, 100 минг тонна сиқилган газ, 100 минг тонна газ конденсати, 2,5 минг тонна олтингугурт гранулалари, 3,2 млрд м³ тозаланган газ ишлаб чиқарилади.
Бугунги кунда Шўртангаз кимё мажмуаси таркибида иккита технологик қурилма яъни табиий газни тозалаш ва унинг асосий таркибий қисмлари (метан, этан, пропан, бутан, ва газ конденсати)га ажратилгандан сўнг юқори сифатли этилен, сиқилган газ, газ конденсати ҳамда олтингугурт гранулалари ишлаб чиқариш муваффақият билан амалга ошириб келинмоқда. Ушбу маҳсулотларни ишлаб чиқариш жараёнида азот, углерод, олтингугурт оксидлари, водород сулфид, углеводородлар ҳамда бошқа турли хил кимёвий бирикмаларни атмосферага чиқаради.
Оқибатда, мажмуа атрофидаги ҳудудлар экологик ҳолатининг бузилиши, атрофмуҳитнинг хусусан, тупроқнинг турли зарарли бирикмалар билан ифлосланиши кўпаймоқда. Бундай зарарли бирикмалар орасида оғир металлар ҳам муҳим ўринни эгаллайди. Чунки, тупроқ таркибида оғир металлар миқдорининг ортиши унда кечадиган турли хил физиккимёвий, микробиологик жараёнларга ва ўсимликларнинг ўсиб ривожланишига ҳамда уларнинг ҳосил сифатига жиддий салбий таъсир кўрсатади. Шунинг учун ҳам тупроқдаги оғир металларнинг миқдорини ўрганиш муҳим долзарб масалалардан бири ҳисобланади.
Маълумки, рух, қўрғошин, симоб ва хром сингари элементлар, маданий ландшафтда энг кенг тарқалган оғир металлар жумласига киради [1]. Республикамизнинг турли ҳудудларида тарқалган тупроқларда оғир металларнинг миқдори ва уларга турли омилларнинг таъсири бўйича бир қатор илмий ишлар олиб борилган. Жумладан, Сирдарё ва Жиззах вилоятларининг суғориладиган тупроқларида мис ва рух элементлари миқдори [4;6] ўрганилган. Олиб борилган тадқиқот натижаларига кўра, ушбу вилоятларда тарқалган тупроқларнинг ҳайдалма қатламида ҳаракатчан мис миқдори 0,65-2,5 мг/кг гача ўзгаради. Жумладан, Гулистон тумани янгидан суғориладиган ўтлоқ тупроқларида 0,65-0,87 мг/кг ни ташкил этади. Жиззах ва Сирдарё вилоятларининг бошқа тупроқлари ҳайдалма қатламида мис миқдори 0,86-1,6 мг/ кг бўлиб, тупроқ профили бўйича тақсимланиши маълум қонуниятга асосланган. Рух миқдори тупроқларнинг устки қатламида 1,5-2,5 мг/кг ни ташкил этади. Ушбу элементларнинг ҳаракатчан миқдори ўсимлик вегетация даврининг охирида камайиши қайд этилган.
Самарқанд вилояти суғориладиган ўтлоқи-аллювиал тупроқларининг устки ҳайдалма қатламида қўрғошин миқдори 93 мг/кг бўлган бўлса, 50-80 см чуқурликдаги қатламда 68 мг/кг ташкил этган. Хром миқдори эса 72 см чуқурликда 63-93 мг/кг, 130 см чуқурликда эса 32-55 мг/кг га тенг [8].
Зарафшон воҳаси суғориладиган тупроқларини оғир металлар билан ифлослантирувчи манбалардан бири бўлган Самарқанд кимё комбинати атрофида тарқалган суғориладиган типик бўз тупроқлар таркибидаги ҳаракатчан оғир металларнинг энг кўп миқдорлари 1 кг тупроқда: мис-32 мг, рух–42 мг, кобалт–40 мг, қўрғошин-46 мг, мишяк-19 мг ни ташкил этган [2,3,7].
Қашқадарё вилояти Ғузор тумани Шўртангаз кимё мажмуаси атрофида тарқалган оч тусли бўз тупроқлар таркибидаги оғир металлар миқдорига газни қайта ишлаш саноати чиқиндилари таъсири деярли ўрганилмаган. Шунинг учун биз ўз тадқиқотларимизда мазкур мажмуа атрофидаги суғориладиган оч тусли бўз тупроқлар таркибидаги оғир металлар миқдорини ўрганишни мақсад қилиб қўйдик.