Metodologiya

Rawajlanıwdıń innovciyalıq jolin tańlaw, joqarı texnologiyalardı jaratıw hám ámelge asırıw, mámlekettiń sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwda bilim hám maǵlıwmatlardıń ósip baratırǵan ornı joqarı maman qánigelerge úlken talap qoyıp atır. Bul tálim, pán hám islep shıǵarıw integraciyasınıń jańa formaların talap etedi hám básekige shıdamlı qánigeler tayarlawǵa ılayıq bolǵan jańa áwlad oqıtıwshıların qáliplestiriwdi ústin turatuǵın jónelislerden biri retinde belgileydi.

Joqarı tálim mákemeleri hám olardaǵı oqıw -tárbiya procesin modernizaciyalaw, pedagog qánigeler tayarlaw sisteması sapasın asırıw, bolajaq oqıtıwshılardı zamanagóy kásiplik kompetensiyalar menen qurallandırıw, olarda kásiplik iskerlikke salıstırǵanda akmeologik motivatsiyanı qáliplestiriw pedagoglardıń kreativ kompetentligin rawajlandırıw processindegi zárúrli wazıypalardan esaplanadi[1].

METODOLOGIYA

Ferǵana mámleket universitetinde alıp barılǵan tájiriybe-sınaq jumısları processinde bolajaq oqıtıwshılardıń kreativ kompetentligi dárejesi jáne bul haqqındaǵı ámeldegi túsiniklerin anıqlawǵa múmkinshilik jaratıwshı anketa sorawı, pedagogikalıq gúzetiw hám de sáwbetler dúzildi. Tájiriybe-sınaq jumıslarına Ferǵana mámleket universiteti Filologiya fakulteti Shet el til hám ádebiyatı baǵdarı hám de Mektepge shekem hám baslanǵısh tálim fakultetiniń Baslanǵısh tálim hám sport tárbiyalıq jumıs baǵdarı 124 dana 4-kurs studentleri qosıldı.

Ótkerilgen tájiriybe-sınaq jumıslarında S. Mednikning anketa sorawı [2] hám Pol Torrensning " Dóretiwshilik qábiletlerin úyreniw testi" den paydalanildi[3]. Anketa sorawları hám test nátiyjeleri analiz etilgende tómendegi jaǵdaylar anıqlandi:

So'ralgan respondentlerdiń 21% joqarı dárejede kreativlikni kórinetuǵın etdiler. Olar úzliksiz túrde túrli ǵayratlardı ilgeri suradilar, kreativ tárepten oǵada aktiv, ızlenuvchandirlar.

Respondentlerdiń 36% bolsa orta dárejede kreativlikni kórinetuǵın etiwdi. Olardıń kreativlik qábileti turaqlı kórinetuǵın bolmaydı. Kreativ kompetentligin rawajlandırıw zárúr.

Tómen dárejede kreativlikka iye respondentler bolsa 43% ni quradı. Olar ǵayrattı ilgeri jıljıtıwǵa ıntıladı, lekin kreativlik qábileti jetkiliklishe kórinetuǵın bolmaydı.

Nátiyjelerdi analiz etiw tiykarında bolajaq oqıtıwshılardı kreativligini unamlı dep bahalay almaymız. Sebebi, pedagogikalıq baqlaw hám anketa sorawlarımızdan málim boldıqı, studentlerdiń 70-80% kreativ kompetentlikke ıyelew múmkinshiligine iye bolǵanı halda, tek 30 -40% studentlergine kreativ kompetentlik sapaların kórinetuǵın eta aldılar.

Joqarıdaǵılar tiykarında atap ótiw kerekki, bolajaq oqıtıwshılarda kreativ kompetentlik boyınsha jetkilikli dárejede bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybe qáliplespegen, olardıń kreativ kompetentligin rawajlandırıwǵa jóneltirilgen pedagogikalıq process ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye.

Sol sebepli pedagoglar aldında turǵan tiykarǵı wazıypa -bul jaslarda kreativlik, onıń ayriqsha sapaları tuwrısında teoriyalıq bilimlerdi beriw, olar tiykarında studentlerdiń kreativ kompetentligin rawajlandırıwdan ibarat. Usı wazıypanı unamlı sheshiwde tálim procesi, sonday-aq pánlerdi oqıtıwda aktiv tálim texnologiyalarınan aydalanıw, shınıǵıwlardı traditsiyaǵa tán bolmaǵan forma, metod hám quralları járdeminde qızıqlı hám mazmunli shólkemlestiriw kutilgan nátiyjelami beredi.

Shaxsqa tán kreativlik sapaları arnawlı bir basqıshlarda izbe-iz rawajlantirilib barıladı. Shaxstıń kreativlik sapalarına ıyelewi onıń individual qábiletleri, tábiy jáne social quwatın óz kásiplik iskerligin sapalı, nátiyjeli shólkemlestiriwge jóneltiredi. Tómende shaxsqa tán kreativlik sapalarınan úlgiler keltirip ótemiz:

1-súwret.

Shaxsqa tán kreativlik sapaları tómendegiler:

Dóretiwshilik jónelgenlik

Logikalıq pikirlew qábileti

Eruditsiya (bilgishlik)

Bay oyda sawlelendiriwge iyelik

Dóretiwshilik ta' sirchanlik hám baslamashılıq

Óz dóretiwshiligin tolıq -to'kis kórsetiw

Refleksiya qábileti

Ámeldegi tájiriybe jańa qararlardı

Aytıp ótilgeni sıyaqlı, barlıq sha

Sezimge baylıq

Táwekel ete alıw qábileti

Oylaw tezligine iyelik

Ishki sezimdiń rawajlanǵanlıǵı

Ayriqsha (orginal) ideyalardı ilgeri súre alıw qábileti;

Innovciyalıq qábiletke iyelik

Joqarı kórkem qádiriyatlarǵa iyelik hám bilimler tiykarında qabıllaw ilmiy tájriybesi xslarda bolǵanı sıyaqlı pedagoglarda da kreativlik sapaları óz-ózinen rawajlanbaydı. Soǵan kóre, izertlewlerde shaxs (atap aytqanda, pedagoglar ) de kreativlik sapaların tabıslı rawajlandırıwdıń bir qatar jolları yoritiladi. Patti Drepeau tárepinen de shaxs (atap aytqanda, pedagoglar ) de kreativlik sapaların tabıslı rawajlandırıwdıń tórtew jolı kórsetilgen:

- Kreativ pikirlew kónlikpesin qáliplestiriw;

- Ámeliy kreativ háreket kónlikpelerin rawajlandırıw ;

- Kreativ iskerlik processlerdi shólkemlestiriw;

- Kreativ ónim (islenbe) lardan paydalanıw [4].

MUHOKAMA vA NATIJALAR

Bolajaq oqıtıwshılar ózleriniń kreativ pikirlew qábiletlerin qolay ortalıqta tolıq kórinetuǵın etiwleri múmkin. Eger bolajaq oqıtıwshılarda áwmetsizlikke uchrash hám qáweter sezimi ámeldegi bolsa yamasa sın pikirge ushrassalar bunday jaǵdayda olarda kreativ pikirlew kónlikpelerin nátiyjeli qáliplestiriw yamasa rawajlandırıw múmkin bolmaydı. Bolajaq pedagoglarda kreativlikni ádetke aylandırıw arqalıǵana kreativ pikirlew kónlikpesin tabıslı qáliplestiriw múmkin. Bul processda olar tárepinen tema mazmunınıń puqta anglanishi hám kreativ pikirlew kónlikpelerin bahalawda qollanılatuǵın metod hám qurallar zárúrli áhmiyetke iye boladı.

Bolajaq oqıtıwshılarda kreativ pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriwde pedagog bólek orın tutadı. Bul processda " pedagogdıń roli auditoriyada kreativlik ortalıǵın jaratıwdan ibarat. negizinde, pedagog gruppada bolajaq oqıtıwshılar ózin erkin seza alatuǵın hám óz pikirleri, ideyaları menen bolıwa alatuǵın ortalıq jaratılıwması kerek. Bolajaq oqıtıwshılar insan sanasında júz berip atırǵan processlerdi jáne de aktivlestiriw ushın ornatılǵan nızam qaǵıydalar, standartlardan shetke shıǵıp, túrli sorawlar beriwde erkin háreket etiwleri kerek. Pedagog bolajaq oqıtıwshılardaǵı kreativlikni noodatiy ideyalardı ortaǵa taslaw hám olardı verbal hám noverbal tárzde xoshametlew arqalı qollap -quwatlaydı. Pedagogdıń bolajaq oqıtıwshılar berip atırǵan kreativ ideyalarına salıstırǵanda tuwrı munasábeti olardıń múmkin bolǵan hám múmkin bolmaǵan shártlerdi ańǵarıwında zárúrli áhmiyetke iye. Usı elementlerdiń barlıǵı pedagog -student munasábetiniń zárúrli bólegi bolıp, bolajaq oqıtıwshılar tabıslı bolıwın támiyinleydi. Kreativ ortalıqta tálim alıp atırǵan bolajaq oqıtıwshılarda az-azdan kreativ wazıypalardı orınlawǵa salıstırǵanda qızıǵıwshılıq artadı, sonıń menen birge, kreativ oylawǵa iye pedagognı baqlaw nátiyjesinde kreativ pikirlewge beyim boladı. Kreativlik xarakterindegi oqıw -biliw ortalıǵı bolajaq oqıtıwshılarda tálim processinde úlken áhmiyetke iye bolǵan sın kózqarastan hám kreativ pikirlew kónlikpesiniń rawajlanıwına alıp keledi.

Bolajaq oqıtıwshılardıń kreativ oylawǵa ıyelewleri olarda dóretiwshilik ortalıqtıń qanshellilik quram taptirilganligiga baylanıslı. Tolıqqonli kreativlik xarakterine iye tálim ortalıǵın jaratıw puqta oylanǵan rejege tayanadi.

Pedagoglar egerde ózleriniń kreativ oqıtıw metod hám strategiyaların qóllaw (yaǵnıy keń kólemde oylaw hám kreativ pikirlew procesin shólkemlestiriw) de úlken nátiyjelililikke erisiwdi qáleseler, bunı bolajaq oqıtıwshılar sanasına sıńırıwları hám óz wazıypaların sidqidildan orınlawları kerek. Qolaversa, " kreativ xarakterge iye ortalıqtaǵana bolajaq oqıtıwshılar úyreneip atırǵan temanıń mazmunı, oqıw informaciyalar ortasındaǵı óz-ara baylanıstı túsiniw múmkinshiligine iye boladı jáne bul haqqında pikirlewdi baslasadı.

Arnawlı bir faktorlar pedagoglarda kreativlik sapaları, ilmiy tájriybelerin rawajlandırıwǵa tosqınlıq etedi. Usınıń sebepinen pedagogikalıq processda pedagoglar bul faktorlardı saplastırıwǵa itibar qaratıwları kerek. Tómendegi faktorlar shaxsda kreativlikni rawajlandırıwǵa tosqınlıq etedi:

1) táwekel etiwden shaǵılısıw ;

2) pikirlew hám minez-qulqlarda turpayılıqqa jol qoyıw ;

3) shaxs fantaziyasi hám oyda sawlelendiriwiniń joqarı bahalanmasligi;

4) basqalarǵa baǵınıqlı bolıw ;

5) hár qanday jaǵdayda da tek tabıstı oylaw [5].

Kreativ ortalıqta pedagog bolajaq oqıtıwshılar dıqqat qoyıwın qosıw maqsetinde qandayda bir bir jańalıqtan paydalanadı. Qızıǵıwshılıq hám shubhanı oyatıwshı maǵlıwmat, bolajaq oqıtıwshılardı ózine qosıp, olarda oqıwǵa bolǵan umtılıwdı kúshaytadı.

Joqarı tálim mákemelerinde de pedagoglar bolajaq oqıtıwshılarda kreativ pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıwda olardıń jámáát bolıp, kishi yamasa úlken gruppalarda islewleri ushın zárúr shárt-sharayattı jaratıp bere alıwları zárúr. Zero, úlken hám kishi gruppalarda islew processinde bildirilgen hár qanday pikirdi kreativ tárepten rawajlandırıw múmkinshiligi júzege keledi.

Pedagog kreativlik sabaqlarında jámáát seziminiń áhmiyetin seze otirip, turaqlı túrde gruppalardı ózgertirip, bolajaq oqıtıwshılarda jámáát bolıp islew, basqalar qábileti hám sheberligin húrmet qılıw kónlikpesin qáliplestiredi. negizinde, jalǵız tártipte islew málim jaǵdaylarda nátiyje bersa, kreativlik sabaqlarında kishi gruppalarda islew maqsetke muwapıq bolıp tabıladı, sebebi kreativlik kónlikpesi social fenomen bolıp tabıladı; A. J. Rouning pikirine kóre, kreativ qarawlar jámáát bolıp islew processinde hám kreativ sheriklik nátiyjesinde qáliplesedi[6].

XULOSA

Juwmaq ornında sonı da aytıw kerek, joqarı tálim sistemasına kreativ kompetentli jantasıwdıń engiziliwi tálim maqseti, mazmunı, oqıtıw forması, oqıtıw usılları, pedagogikalıq texnologiyaları, qadaǵalaw usılların hám de tálim beretuǵın hám tálim alıwshı ortasındaǵı munasábetlerinde saldamlı ózgerislerdi ámelge asırıwdı talap etedi. Soǵan kóre, joqarı tálim mákemelerinde tálimdi shólkemlestiriwdiń ámeldegi formaları bolǵan lekciya, ámeliy, seminar hám laboratoriya shınıǵıwların mazmun tárepinen ózgertiw názerde tutıladı. Lekciya sabaqların mashqalalı tálim formasında, seminar sabaqlardı kreativ oylawdı hám ámeliy shınıǵıwlarda izertlewshilik kónlikpelerin qáliplestiriwge qaratılǵan bolıwlıǵı maqsetke muwapıq dep esaplaymiz.
REFERENCES

1. Sharıpov SH. S. Kásip-óner táliminde Studentler dóretiwshilik qábiletlerin úzliksiz rawajlandırıw. Monografiya.-T.: Pán, 2005.- 140 b.

2. Z. T. Nıshanova, Z. Qurbonova, D. S. Qarsıyeva, N. B. Atabayeva Psixodiagnostika hám eksperimental psixologiya - T.: Pán hám texnologiyalar 2014, 124-b.

3. Test kreativnosti Torrensa. Diagnostika tvorcheskogo mishleniya http://psycabi. net/testy/577-test-kreativnosti-torrensa-diagnostika -tvorcheskogo-myshleniya.

4. Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways tap promote innovative thinking and problem soving).- Alexandria - virginia, USA: ASCD, 2014.

5. Pedagogikalıq kompetentlilik hám kreativlik tiykarlari" modulı bo" yicha o" quv-stilistik qo" llanma.:- Tashkent 2015, 40 b.

6. Rou A. Dj. Kreativnoe mishlenie / Per. s. angl. V. A. Ostrovkogo. M.: NT Press, 2007, 176 c.