Mexanika mashinasozlik fakulteti

Kalit so‘zlar:
Tripleks, alyuminoselikatli Al₂O₃ – SiO₂, alyuminoboraselikatli Al₂O₃ – V₂O₃ - SiO₂, borselikatli V₂O₃ - SiO₂, alyuminfosfatli V₂O₃ – R₂O₇, ishqoriy, ishqorsiz va kvarsli, texnik shisha, qurilish shishalari, maishiy ish shishalari.


Nazorat savollari.

1. 
   Shisha materiallarining asosiy turlari?
   
2. 
   Shishaning ichki tuzilishi haqida ma’lumot bering?
   
3. 
   Shisha materiallar tarkibiga ko‘ra qanday turlarga bo‘linadi.
   
4. 
   Shisha tarkibiga ko‘ra qanday joylarda qo‘laniladi.
   
5. 
   Shishaning asosiy xossalarini keltiring.
   

MA’RUZA №9
Mavzu: Sitallar (kristall tuzilishga ega bo‘lgan shishalar)
Ma’ruza rejasi:

1. 
   Sitallar haqida umumiy ma’lumot.
   
2. 
   Sitallarni hosil qilish.
   
3. 
   Fotosital, termosital, shlakasitallar.
   

1. Sitallar (kristalshisha materiallari)
Sitillar noorganik shisha matyeriallarini kristallanish jarayonini boshqarish yo‘li bilan olinadi. Sitall so‘zi asosida ruscha «stiklo» va «kristallы» so‘zlarining birikmalari asosida kelib chiqqan bo‘lib, chet el davlatlarida shisha-keramik yoki prokeramik nomi bilan atashadi. Chunki sitallarni ishlab chiqarish texnologiyasi shisha va keramik materiallarni ishlab chiqarish texnologiyasininig o‘rtasida joylashgan. Ular oddiy shishalardan kristall struktura tuzilishi bilan, keramik materiallardan esa kristallarining juda maydaligi va bir xiligi bilan farq qiladi (rasm 15).
Sitallar maxsus tarkibga ega bo‘lgan shisha shixtasini eritib unga katalizator qo‘shib plastik holga kelish darajasigacha sovitiladi. Keyin shisha ishlab chiqarish usullari yordamida kerakli shaklni bergach maxsus sharoitlarda va haroratni ma’lum tezlik orqali boshqarish natijasida kristallanish jarayoni bo‘lib o‘tadi. Bundan tashqari sittallar kukun metallurgiyasi usullarida ham ishlab chiqarish mumkin.
Sitallarni ishlab chiqarish uchu asosan quyidagi tarkibga ega bo‘lgan shishalar qo‘llaniladi: Li₂O, Al₂O₃, SiO₂, MgO, CaO, va boshqalar, hamda katalizator va nukliatorlar ya’ni yorug‘likga sezgir metallarning tuzlari Au, Ag va Cu kiritiladi. Ular sitall tarkibida juda mayda kolloid shaklida bo‘ladilar. Bundan tashqari ularga ftaridlar, fosfatlar hamda titan ikki oksidi kiritiladi. U esa shisha kristallarini kattayib ketishidan saqlash maqsadida qo‘shiladi. Ular erimaydigan mayda zarrachalar bo‘lib sitall tarkibida alohida joylashadilar.
Nukleatlar kristall panjaraga ega bo‘lib kristallanish jarayonida shishani kristall markaziga yoki oddiy tilda aytadigan bo‘lsak achitg‘iga o‘xshab ketadi. Buni natijasida ularni miqdori va harorati orqali shishaning kristallanish jarayonini boshqarish mumkin.
Sitallar asosan uchta turga bo‘linadi ya’ni fotositall, termosital va shlakasitallarga bo‘linadilar.

Rasm 15. Katallizatorlar yordamida shishani sitallarga
Sitallarning strukturasi ko‘p fazali bo‘lib unda shisha orqali bir-biri bilan yopishgan bir xil yoki bir-nechta xil kristallar bo‘lishi mumkin. Bunda sitallarda 30 dan 95% gacha kristall fazalar bo‘lishi mumkin. Kristall donalarning o‘lchami 1-2 mkm orasida bo‘ladi. Sitallar tashqi ko‘rinishiga qarab shaffof yoki bo‘yalgan holda bo‘lishi mumkin. Bunda uning bo‘yalish darajasi 40% tashkil etadi.
Agar oddiy shishalarining xossalari ularinig kimyoviy tarkibiga bog‘liq bo‘lsa sitallar xossasiga materialning strukturasi va fazalar tarkibi katta ahamiyatga ega. Sitallarining bunday yaxshi xossaga ega bo‘lishligi asosan ularning juda mayda kristallarga ega bo‘lishligidan. Sitallarinig xossalari izotropik bo‘lib ularda deyarli g‘ovaklik yo‘q. Sitalarning yana bir tomoni ularni qayta ishlash jarayonida kirishish darajasi past, obraziv yeyilishga bardoshli. Ularning zichligi 2400—2950 kg/m³ ga teng mustahkamligi esa σ_eg = 70 — 350 MPa (bazi bir hollarda hattoki 560 MPa), σ_v = 112 - 161 MPa, σ_sj = 700 - 2000 MPa, bikrlik moduli esa 84—141 GPa. Sitallarinig mustahkamligi qizdirish temperaturasiga bog‘liq bo‘lib u 700—780 ^oS gacha qizdirilganda mustahkamligi ozgina pasayadi agar u juda yuqori temperaturalargacha qizdirilsa sezilarli ravishda pasyadi. Tashqi kuchlar ta’sirida bo‘lgan sitallaning issiqqa bardoshligi 800 – 1200 °S temperaturani tashkil etadi. U asosan 1250 – 1350 °S haroratgacha qizdirlganda yumshay boshlaydi. Sitallarining zarbiy qovushqoqligi shishalarga qaraganda biroz pastroq (4,5 - 10,5 kDj/m²) va ular juda mo‘rt materiallar sinfiga kiradi. Sitallarining qattiqligi toblangan po‘latlar qattiqligi bilan tenglashadi (mikroqattiqligi 7000 – 10500 MPa). Ular juda yeyilishga bardosh bo‘lib issiqdan kengayish koeffisiyenti 7 – 300 · 10^-7 s^-1 ga teng. Issiqlik o‘tkazuvchanligi shishalarnikidan yaxshi chunki ular shishaga qaraganda zichligi yuqori Y = 2 -~ 7 Vt/(m- K)
Sitallar asosan ichki yonuv dvigatellarining detallari, sirpanish podshipniklar, kimyoviy korxonalarda qo‘llaniladigan truba quvirlari, vakuum elektron priborlarning himoya trubkalari, radioelektronika detallar issiqqa bardosh qoplamlar reaktor qozonlarini sirlashda ,tekstil korxonalarinig ba’zi detallari tayyorlanadi.