Mexanika mashinosozlik

2. Mavzu bo‘yicha qisqa nazariy ma’lumotlar
2. 1. Shakllantirish harakatlari
Metall kesish dastgohlarida ishlab chiqarish liniyalari (tashkil etuvchisi va yo‘naltiruvch) bir-biri bilan muvofiqlashtirilgan asbob va ish qismiga nisbiy harakatlarni etkazish orqali olinadi. Bu harakatlar shakllanish (ishchi) deb ataladi va F harfi bilan belgilanadi. Ishlab chiqarish liniyasining shakli va uni shakllantirish usuliga qarab, shakllantirish harakatlari oddiy va murakkab bo‘lishi mumkin. Aylanma F(A) va toʻgʻri chiziqli F(T) harakatlar oddiy shakllantiruvchi harakatlarga tegishli.
Chiziqlarni hosil qilishning to‘rtta usuli mavjud: nusxa ko‘chirish, dumalash, iz q‘oldirish va urinma (teginish).

4.1 rasm. Tashkillovchi chiziqlarni shakllantirish usullari: 1 - tashkillovchi chiziq`; 2 – yo‘naltiruvchi chiziq.
Funksional asosda ular quyudagi klasslarga bo‘linadi:
- shakllantirish;
- o‘rnatish (botirish yoki keskichni botirish);
- bo‘laklash.
Shakllash ishlov beriladigan qismning va kesish asbobining muvofiqlashtirilgan nisbiy harakatlari deb ataladi, ular doimiy ravishda ishlab chiqarish chiziqlarini hosil qiladi, ularda ma’lum bir shakldagi sirt hosil bo‘ladi.
Sozlash ish qismi yoki asbobning kerakli o‘lchamni olib tashlashni va berilgan o‘lchamni olishni ta’minlaydigan holatga o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan harakatlarini anglatadi. O‘rnatish harakatiga misol qilib, berilgan diametrli silindrsimon va sferik sirtlarni olish uchun shaklli kesgichning ko‘ndalang harakatidir (4.1a-rasm). O‘rnatish harakati paytida material kesiladi, u cho‘milish harakati deb ataladi.
Bo‘lish harakatlariga bir xil ishlov berilgan yuzalarning ishlov beriladigan qismida ma’lum joyni ta’minlaydigan harakatlar deyiladi. Ular uzluksiz va doimiy bo‘lishi mumkin. Bunday harakatlar viteslarni qayta ishlash jarayonida sodir bo‘ladi. Ularning tuzilishidagi uzluksiz bo‘linish harakatlari shakllantiruvchi harakatlardan biriga to‘g‘ri keladi.
Kesish jarayonida ishlov beriladigan qismning va asbobning asosiy (ijro etuvchi) harakatlari odatda asosiy harakat va besleme harakatiga bo‘linadi. Ushbu harakatlar GOST 25762-83 tomonidan standartlashtirilgan.
Asosiy harakat kesish asbobi yoki ishlov beriladigan qismning to‘g‘ri chiziqli tarjima yoki aylanish harakati deb ataladi, bu ma’lum bir kesish tezligida ish qismidan chiplarni ajratishni ta’minlaydi.
Surish harakati, ishlov beriladigan butun sirtdan qrindi olib tashlashni ta’minlaydigan kesish asbobi yoki ish qismining to‘g‘ri chiziqli yoki aylanish harakati deb ataladi. Masalan, tokarlik dastgohlarida asosiy harakat ishlov beriladigan buyumning aylanishi (4.1 v-rasm), besleme harakati esa kesuvchining to‘g‘ri chiziqli harakatidir.
Frezelash dastgohlarida, aksincha, asosiy harakat asbobning (kesuvchi) aylanishi, oziqlantirish harakati yesa dastgoh stoliga o‘rnatilgan stol bilan ishlov beriladigan qismning to‘g‘ri chiziqli harakatidir (4.1-rasm d).
Metall kesish dastgohlarida qismlarni qayta ishlash uchun ishchi (ijro etuvchi) harakatlardan tashqari, yordamchi harakatlar va nazorat harakatlari talab qilinadi. Birinchisi, ishlov beriladigan qismni o‘rnatish va qismni olib tashlash, ishlov berish qismini qisish va qismni yoyish, asbobni yaqinlashish va tortib olish, asbobni o‘rnatish va olib tashlash, o‘lchovni nazorat qilish bilan bog‘liq harakatlarni o‘z ichiga oladi.
Boshqarish harakatlari mashinaning ijro etuvchi organlarining ish harakatlarini boshqarish, tartibga solish va muvofiqlashtirish bilan bog‘liq. Ushbu harakatlarga misol sifatida mashinaning uzatmalarini yoqish va o‘chirish, shpindelning kerakli tezliklari va beslemelarini tanlash va yoqish, milning aylanishini teskari aylantirish mumkin