Mexnat huquqi reja

2.Mexnat shartnomasi, uni tuzish tartibi va mazmuni.
Mexnat shartnomasi tuzishning umumiy shartlari va tartibi tugrisidagi koidalari xakida O’zbekiston Respublikasi Mexnat Kodeksining 72-78- moddalarida kuyidagilar bayon kilingan:
«Mexnat shartnomasi xodim bilan ish beruvchi urtasida muayyan mutaxasislik, malaka, lavozim buyicha ishni ichki mexnat tartibiga buysungan xolda taraflarning kelishuvi, shuningdek mexnat tugrisidagi konunlar va boshka normativ xujjatlar bilan belgilangan shartlar asosida xak evaziga bajarish xakidagi kelishuvdir.»⁶
Xodim va ish beruvchi mexnat shartnomasining taraflari xisoblanadilar. Mexnat shartnomasini tuzish xakidagi kelishuvdan oldin kushimcha xolatlar bulishi mumkin.
Xodim urindoshlik asosida ishlash tugrisida, basharti konun xujjatlari bilan takiklamagan bulsa, mexnat shartnomalari tuzishi mumkin.
Mexnat shartnomasining mazmuni taraflar kelishuvi buyicha shuninngdek mexnat tugrisidagi konunlar va boshka normativ xujjatlar bilan belgilanadi.
Mexnat shartnomasi taraflarning kelishuvi bilan kuyidagilar belgilanadi:
-ish joyi (korxona yoki uning bulinmasi);
-xodimning mexnat vazifasi - mutaxasisligi, malakasi, u ishlaydigan lavozim;
-ishning boshlanish kuni;
-mexnat shartnomasi muayyan muddatga tuzulganda uning amal kilish muddati;
-mexnat xaki mikdori va mexnatning boshka shartlari.
Mexnat shartnomasini tuzish paytida xodimlarning konunlari va boshka normativ xujjatlar bilan belgilangan mexnat huquqlari kafolatlari darajasi pasaytirilishi mumkin emas .
Mexnat shartnomasi yozma shaklda tuziladi. Mexnat shartnomasi uch xil muddatga tuzilishi mumkin:
1.Nomuayyan muddatga;
2.Besh yildan ortik bulmagan muayyan muddatga;
3.Muayyan ishni bajarish vaqtiga muljallab tuzilishi mumkin bulgan muddatga. Mexnat shartnomasi tuzilishi jarayonida ish beruvchi xodimga sinov muddati belgilash huquqiga ega. Bu muddat MKning 85-moddasiga kura uch oydan oshmasligi kerak. Dastlabki sinov natijalari buyicha taraflar bir-birlarini sinov muddati tugagunga kadar uch kun oldin yozma ravishda ogoxlantirishlari talab etiladi. Mexnat shartnomasi bir xil kuchga ega bulgan kamida ikki nusxada tuziladi va xar bir tarafga saklash uchun topshiriladi. Mexnat shartnomasida taraflarning manzillari kursatiladi. Mexnat shartnomasi xodim va ishga kabul kilish huquqiga ega bulgan mansabdor shaxsning imzolari bilan mustaxkamlanib, muddati kayt etib kuyiladi. Mansabdor shaxsninng imzosi imzoning xakikiy va vakolatli ekanlingini ta’kidlash tarikasida korxona muxri bilan tasdiklanadi.
Mexnat huquqida ishga kabul kilish yoshi un olti yoshdan yul kuyiladi. Un besh yoshga tulgan shaxslar ota-onasidan birinchi yoki ular urnini bosuvchi shaxsning yozma ravishdagi roziligi bilan ishga kabul kilinishi kerak.⁷
Yoshlarni mexnatga tayyorlash maksadida umumta’lim maktablari, xunar-texnika bilim yurtlari va urta maxsus ukuv yurtlarining ukuvchilarining un turt yoshga tulganlaridan keyin ota-onasidan birining yoki ular urnini bosuvchi shaxsning roziligi bilan bolalarning sogligiga va kamol topishiga ziyon yetkazmaydigan va ta’lim olish jarayonini buzmaydigan yengil ishlarni ukishdan bush vaqtlarida bajarish uchun ishga kabul kilishga yul kuyiladi.
Uzaro yakin karindosh yoki kuda-anda bulgan shaxslarning, basharti ulardan biri ikkinchisiga bevosita buysinib yoki uning nazorati ostida xizmat kiladigan bulsa, bir davlat korxonasida birga xizmat kilishlari takiklanadi.⁸
Ishga kabul kilishni gayrikonuniy ravishda rad etishga yul kuyilmasligi O’zbekiston Respublikasi mexnat kodeksining 78-moddasida aytilgnidek:
kuyidagilar ishga kabul kilishni gayrikonuniy ravishda rad etish deb xisoblanadi:
-jinsi, yoshi, irki, millati, tili, ijtimoiy kelib chikishi, boshka jixatlarga karab ishga kabul kilmaslik.
-ish beruvchi tomonidan taklif kilingan shaxslarni ishga kabul kilmaslik.
-ish beruvchi konunga muvofik mexnat shartnomasi tuzishi shart bulgan shaxslarni ishga kabul kilmaslik.
-konun xujjatlarida nazarda tutilgan boshka xollar.
Ishga kabul kilish rad etilgan takdirda, xodimning talabi bilan ish beruvchi ishga kabul kilishni rad etishning sababini uch kun muddat ichida yozma javob berishi shart, bu javob ishga kabul kilish huquqiga ega bulgan mansabdor shaxs tomonidan imzolangan bulishi lozim. Asoslantirgan javob berish xakidagi talablarni kondirishni rad etish xodimning ishga kabul kilish gayrikonuniy ravishda rad etilganligi ustidan shikoyat kilishga tusik bulmaydi.
Mexnat daftarchasi xodimning mexnat stajini tasdiklovchi asosiy xujjatdir. Xodim ishga kabul kilishgach, u avval xech kayerda ishlamagan bulsa, ish beruvchi korxonada besh kundan ortik ishlagan barcha xodimlarga mexnat daftarchasini tutishi shart, urindoshlik asosida ishlovchilar bundan mustasno.
Ish beruvchi mexnat daftarchasiga ishga kabul kilish, boshka doimiy ishga utkazish va mexnat shartnomasini bekor kilish tugrisidagi ma’lumotlarni yozishi shart. Xodimning iltimosiga kura mexnat daftarchasiga urindoshlik asosida ishlagan va vaqtincha boshka ishga utkazilgan davrlar xakidagi yozuvlar kiritiladi. Mexnat shartnomasini bekor kilish asoslari mexnat daftarchasiga yozilmaydi.
Korxona raxbari mulkdori unga bergan vakolatlar doirasida xodimlar bilan mexnat shartnomalari tuzadi.
Ishga kabul kilish xakidagi buyruk tuzilgan mexnat shartnomasining tula muvofik ravishda chikariladi.
Buyruk xodimga ma’lum kilinib tilxat olinadi.
Ishga kabul kilish huquqiga ega bulgan mansabdor shaxs tomonidan yoki uning ijozati bilan xodimga xakikatda ishlashga ruxsat etgan bulsa, ishga kabul kilish tegishli ravishda rasmiylashtirilgan yoki rasmiylashtirilmaganligidan kat’iy nazar, ish boshlangan kundan e’tiboran mexnat shartnomasi tuzilgan deb xisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi Mexnat Kodeksining 83-moddada mexnat shartnomasining kuchga kirishi va ishning boshlanish kuni belgilangan ya’ni konun xujjatlariga muvofik tuzilgan mexnat shartnomasi u imzolangan paytdan boshlab kuchga kiradi. Xodim shartnomada belgilanib kuyilgan kundan boshlab uzining mexnat vazifalarini bajarishga kirishmogi lozim.
Mexnat konunlari mexnat kilishning ixtiyoriyligi, kasb turi va ish joyini tanlashning erkinligi tamoyillariga asoslangani xolda mexnat munosabatlarini bekor kilish mumkinlagini xam belgilab beradi .
Mexnat kodeksining 97-moddasida mexnat shartnomasini bekor kilishning kuyidagi asoslari nazarda tutiladi

1. 
   Taraflarning uzaro kelishuviga kura ;
   
2. 
   Taraflardan birining tashabbusi bilan ;
   
3. 
   Muddatning tugashi bilan ;
   
4. 
   Taraflarning ixtiyoriga boglik bumagan xolatlarga kura;
   
5. 
   Mexnat shartnomasida nazarda tutilgan asoslariga kura;
   
6. 
   Yangi muddatga saylanmaganligi (tanlov buyicha utmaganligi) yoxud saylanishda (tanlovda) katnashishni rad etganligi munosabati bilan.
   

Mexnat shartnomasini xodimning tashabussi bilan istalgan paytda, bekor kilish mumkin. Bunda mexnat shartnomasining muddatli yoki nomuddatli muddatga tuzilganligining axamiyati yuk.
Xodim mexnat shartnomasini bekor kilish uchun ish beruvchini ikki xafta oldin yozma ariza takdim kilish orkali xabardor kilishi, ikki xafta utgach ishni tuxtatishga xakli.
Ish beruvchi esa shu muddat utgach xodimni ishdan bushatishi, u bilan xisob-kitob kilishi va mexnat daftarchasini rasmiylashtirib berishi shart.
Ikki xaftalik ogoxlantirish muddati mexnat shartnomasi taraflarning uzaro kelishuvlariga muvofik kiskartirilishi yoki butunlay kullanmasligi xam mumkin.
O’zbekiston Respublikasi mexnat kodeksining 100- moddasida, ish beruvchining tashabbusi bilan bekor kilish, kuyidagi sabablardan birining mavjudligi asosli buladi:

1. 
   Texnologiyadagi, ishlab chikarish va mexnatni tashkil etishdagi uzgarishlar, xodimlar soni (shtati) yoki ish xususiyatining uzgarishiga olib kelgan ishlar xajmining kiskarganligi yoxud korxonaning tugatilganligi
   
2. 
   Xodimning malakasi yetarli bulmaganligi yoki sogligi xolatiga kura bajarayotgan ishiga noloyik bulib kolishi;
   
3. 
   Xodimning uz mexnat vazifalari muntazam ravishda buzganligi. Avval mexnat vazifalarni buzganligi uchun xodim intizomiy yoki moddiy javobgarlikka tortilgan yoxud unga nisbatan mexnat tugrisidagi konunlar va boshka normativlar xujjatlarda nazarda tutigan ta’sir choralari kullanganiga karamay, ya’ni kayta-kayta mexnat intizomini buzish.
   
4. 
   Xodimni bir marotaba bulsada uz mexnat vazifalarini kupol ravishda buzganligi;
   
5. 
   Urindoshlik asosida ishlamaydigan boshka xodimning ishga kabul kilishi yoki urindoshlik buyicha ishni mexnat shartnomalariga kura cheklanishi;
   
6. 
   Mulkdorning almashishi sababli korxona raxbari bilan tuzilgan shartnomani bekor kilinishi.
   

Mexnat kodeksining 101-moddasida esa mexnat shartnomasi ish beruvchi bekor kilishi xakida kasaba uyushmasi kumitasi yoki xodimlar boshka vakillik organi bilan maslaxatlashishi va rozilik olishi kerak. Ular rozilikni berishi tugrisidagi karori kabul kilingandan boshlab bir oy ichida mexnat shartnomasini bekor kilishga xaklidir.
Fakat korxona tugatilgan va korxona raxbarlari mexnatga oid munosabatlar bekor kilingan xolatlar bundan mustasno.
Ish beruvchi tashabbusi bilan mexnat shartnomasi bekor kilinayotganda xodimlar oldidan yozma ravishda bu xakida ogoxlantirish lozim. Ogoxlantirish muddatlari mexnat kodeksining 102- moddasida kursatilib utilgan:

1. 
   Xodimlar soni yoki shtatlar kiskarishi korxonaning tugatilishi munosabati bilan ishdan bushatish vaqti ikki oy avval ;
   
2. 
   Xodim egallab turgan lavozimiga noloyik bulib, kolganligi tufayli ishdan bushatganda va korxona mulkdori almashganda korxona raxbari xodimni ishdan bushatishdan ikki oy oldin.
   
3. 
   Xodim tomonidan mexnat intizomini muntazam yoki bir marotaba kupol ravishda buzishi tufayli ish beruvchi mexnat shartnomasini bekor kilganda kamida uch kun oldin ogoxlantirilishi shart.
   

Konun xujjatlarida nazarda tutilgan muayyan vokea xoisalarni yuz berishi mexnat munosabatlari mazmuniga ta’sir kilishi, uning uzgartirib yuborish, xatto ayrim xollarda xodim va ish beruvchi istagiga zid ravishda mexnat shartnomasi bekor bulishi mumkin. Taraflar xoxishiga boglik bulga tarzda mexnat shartnoma munosabatlarini bekor bulishiga sabab buladigan yuridik omillar konunda kuzda tutilgan xatti – xaraktlardan yoki inson ongiga boglik bulmagan xodisalardan iborat bulishi mumkin.
Mexnat kodeksida taraflar ixtiyoriga boglik bulmagan, ammo mexnat shartnomasining bekor bulishiga sabab buladigan xolatlar kuzda tutilgan. Ular jumlasiga kuyidagilar kiradi:

1. 
   Xodimnin xarbiy xizmatga chakirilishi;
   
2. 
   Shu ishni ilgari bajarib kelgan xodimni ishga tiklanishi;
   
3. 
   Xodimning sud xukmi bilan (xukm konuniy kuchga kirgach)ishni korxonada davom ettirishga imkon bermaydigan jinoiy jazoga tortilishi;
   
4. 
   Xodimning ishga kabul kilish yuzasidan belgilangan koidalar kupol buzilgani xolda ishga kabul kilinganligi.
   
5. 
   Xodim vafoti tufayli.
   
6. 
   Konunda nazarda tutilgan boshka xollarda.⁹
   

Xodim xarbiy xizmatga chakirilganida xarbiy orginlarning chakirik kogozi uni ishdan bushatilishiga va konunda kuzda tutilgan kafolatlarni (ishdan bushatish nafaksi) unga berilishiga asos buladi. Ushbu moddaning 2-bandida ish beruvchi tomonidan gayrikonuniy ravishda keyinchalik bekor kilingan sud karorlari asosida yoki boshka asoslarga kura nokonuniy ishdan bushatilgan shaxsni uz vazifasiga tiklanishi, shu tufayli uning urnida ishlashi uchun ishga kabul kilingan shaxsni korxonada boshka ish bilan ta’minlanishining imkoni yukligi yoki u taklif kilgan boshka ishga utishni rad etganligi tufayli ishdan bushatish xakida yuritiladi. Shu asos bilan ishdan bushatilgan xodimga ishdan bushatish nafakasi berilishi lozim.
Xodimni jinoiy javobgarlikka tortish va uni jazo kullanishi tufayli ayblov xukmi konuniy kuchga kirganidan sung, basharti jazoni ijro etish tufayli xodim uz vazifasini korxonada bajarishi istisno etiladigan bulsa (ozodlikdan maxrum etish, ish joyidan boshka joyda axlok tuzatish zonasini utash, muayyan huquqlardan maxrum kilish, kamok) u ishdan bushatilishi mumkin. Bunga sud xukmi konuniy kuchga kirganligi xakidagi xabar asos buladi.