Mexnat huquqi reja

3.Mexnat intizomi va mexnat muxofazasi.
Respublikamizda bozor munosabatlari sharoitida, fakat ish beruvchining emas, balki xodimning xam faravonligi ertangi kun samarali va sermaxsul mexnat natijalariga bevosita boglik bulgan bizning kunlarimizda korxonalarda mexnat intizomini mustaxkamlash muxim axamiyat kasb etmokda.
Ma’lumki, korxonalarda mexnat tartibi ish beruvchi kasaba uyushmasi kumitasi yoki xodimlarning boshka vakillik organi bilan kelishib tasdiklaydigan ichki mexnat tartibi koidalari bilan belgilanadi.
Mexnat intizomi koidalari va mazmuni ikki xususiyatni uzida ifodalaydi:
1.Obyektiv tomondan: mexnat konunlari, intizom ustavlari, ichki tartib koidalarda mustaxkamlangan ishlab chikarishning zarur shartlari.
2.Subyektiv tomondan: xodim va ish beruvchi tomonidan mexnat intizomiga oid uz majburiyatlarini bajarish huquqlaridan foydalanish.
Shundan kelib chikkan xolda xodim zimmasiga uz mexnat vazifalarini xalol, vijdonan bajarishi, mexnat intizomiga rioya kilishi, ish beruvchining konuniy farmoyishlarini uz vaqtida va anik bajarishi, texnologiya intizomiga, mexnat muxofazasi, texnika xavfsizligi va ishlab chikarish sanitariyasi talablariga rioya kilishi, ish beruvchining mol-mulkini avaylashi va asrashi kabi vazifalar yuklatiladi.¹¹
Ish beruvchi esa xodimlar mexnatini tashkil kilishi, konunlar va boshka normativ xujjatlarda, mexnat shartnomalarida nazarda tutilgan mexnat sharoitlarini yaratib berishi, mexnat va ishlab chikarish intizomini ta’minlashi, mexnat muxofazasi koidalariga rioya etishi, xodimlarning extiyoj vatalablariga e’tibor bilan karashi, ularning turmush va mexnat sharoitlarini yaxshilab borishi, jamoa shartnomalari va jamoa kelishuvi tuzishi lozim buladi.
Mexnat intizomi xalol mexnat uchun ragbatlantirish va mukofatlash usullari bilan, noinsof xodimlarga nisbatan jazo choralarini kullash usullari bilan ta’minlanadi.
O’zbekiston Respublikasi MKning 181-moddasida xodimga mexnat intizomini buzganligi uchu nish beruvchi kuyidagi intizomiy jazo choralarini kullashga xakliligi kursatilgan:

1. 
   Xayfsan;
   
2. 
   Urtacha oylik ish xakining yigirma foizidan ortik bulmagan mikdorda jarima; (ba’zi xollarda konun xujjatlari asosida urtacha oylik ish xakining kirik foizidan ortik bulmagan jarima solinishi mumkin)
   
3. 
   Mexnat shartnomasining bekor kilinishi. (MKning 100-modda ikkinchi kismining 3 va 4-bandlari).
   

Intizomiy jazo vakolatli shaxslar tomonidan kullaniladi, uni kullashdan oldin ish beruvchi xodimdan tushuntirish xati olishi lozim. Xaar bir nojuya xarakat uchun bitta jazo kullaniladi. Bu jazo bir oy muddat ichida kullanilishi kerak.
Nojuya xarakat sodir etilgan kundan boshlab olti oy utganidan, moliya-xujalik faoliyatini taftish etish va tekshirish natijasida aniklanganda esa, sodir etilgan kundan boshlab ikki yil utganidan keyin jazoni kullab bulmaydi. Jinoiy ish buyicha ish yuritilgan davr bu muddatga kirmaydi.
Intizomiy jazoning amalkilish muddati jazo kullanilgan kundan boshlab bir yilgacha uz kuchini saklaydi. Bu muddat davomida xodimga nisbatan ragbatlantirish choralari kullanilmaydi. Intizomiy jazo ustidan yakka mexnat nizolarini kurish uchun belgilangan tartibda shikoyat kilish huquqi beriladi.
Mexnat munosabatlari davomida uning ishtirokchilari bir-birlarining moddiy manfaatlariga rioya kilishlari va zarar yetishiga yul kuymasliklari lozim. Mexnat shartnomasi tomonlarning uzlari moddiy javobgarliklarini muxim sharti muyyan yuridik tartib bulgandagina bu javobgarlikning yuzaga kelishidir. Ushbu yuridik tartib uz ichiga kuyidagilarni oladi:
1.kasd va extiyotsizlik shaklidagi aybli xatti-xarakat.
2.xarakat yoki xarakatsizlikning konunga xilofligi.
3.aybli, huquqka xilof xatti-xarakat natijasida zarar yuz berganligi.
aybli xatti-xarakat bilan zararli okibat urtasida sababiy boglanish mavjudligi.
Taraflardan xar biri uziga yetkazilgan zararni isbotlashlari lozim buladi. Xodimlar tomonidan ish beruvchiga yetkazilgan zarar uchun uning bir oylik urtachi ish xakidan kup bulmagan mikdorda moddiy javobgarlik yuz beradi. Uning tulik moddiy javobgarligi fakat MKning 202-moddasi asosida belgilanishi mumkin.
Ish beruvchi tomonidan xodimning sogligiga, mol-mulkiga yetkazilgan zarar xodim vafot etganida karamogidagi shaxslar bokuvchisidan judo bulganlari tufayli kurganda ularga tula xajmda koplpb beriladi. Taraflar bir-birlariga ma’naviy zarar yetkazganlarida u zarar konunda belgilangan xajmda va tartibda koplab berilishi lozim. Bu borada O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining karori mavjud.
Ish beruvchi uziga yetkazilgan moddiy zararni undirish yoki koplash yuzasidan bir yil davomida sudga murojaat kilishi mumkin. Ma’naviy va soglikka yetkazilgan zarar uchun muddat belgilanmagan.