Microsoft Word кейс узб docx

Т (

С) – ҳаво ҳарорати билан атмосферага чиқарилаётган чиқинди 
ҳарорати орасидаги фарқ бўлиб у қуйидаги формула орқали топилади: 
Т=Т
г.х 
- Т
х
(2) 
V
1
 (м
3
/с) – газ ҳаво аралашмаси сарфи, у қуйидаги формула орқали аниқланади: 
0
2
1
4
w
D
V


(3) 
Бу ерда: D (м) – тутун чиқарувчи труба тешигининг диаметри 
w
0
(м/с) – чиқинди манбаи тешигидан чиқаётган газ ҳаво аралашмасининг 
ўртача тезлиги. 
m ва n - чиқинди манбаи тешигидан чиқаётган газ ҳаво аралашмасининг 
чиқиш шароитини ҳисобга олувчи коэффицент. 
Коэффицентлар m ва n ни ҳисоблашдан олдин ёрдамчи параметрларни 
ҳисоблашга тўғри келади, бу параметрлар f, v
m
, v'
m
, f
e
.
T
H
D
w
f


2
2
0
1000
(4) 
3
1
65
.
0
H
T
V
v
m


(5) 
 

---

18 
H
D
w
v
m
0
3
.
1
'

(6) 
 
f
e
=800(v’
m
). 
(7) 
m - коэффицент формула бўйича f параметрга боғлиқ ҳолда топилади. 
Агар f < 100 бўлса m – коэффицент қуйидаги формуладан топилади: 
3
34
.
0
1
.
0
67
.
0
1
f
f
m



(8) 
Агар f

 100 булса m – коэффицент қуйидаги формуладан топилади: 
3
47
,
1
f
m

(8.1) 
Агар f
e 
< f < 100 булса m – коэффицент кўрсаткичи f = f
e
 га тенг бўлади. 
Агар f
e 
< f < 100 булса m – коэффицент кўрсаткичи f = f
e
 га тенг бўлади. 
2- расм. 
 n – коэффицент v
m
 параметрга боғлиқ ҳолда топилади: 
Агар f < 100 ва v
m
 
 2 бўлса, 
n=1 
(9) 
 
Агар 0,5
v
m
 2 бўлса,  

13
,

3
13
,
2
532
,
0
2



m
m
v
v
n
(9.1) 
Агар v
m
 0,5 бўлса, 
n = 4,4v
m
(9.2) 

---

19 
Агар f
100 ёки Т0 бўлса n – коэффицент қуйидаги график орқали 
топилади: 
3- расм. 
Агар f
100 (ёки Т0) ва v
'
m
 0,5 (ҳарорати совуқ бўлган чиқиндилар) 
бўлса ҳисоблашларда (1) – формуладаги С
м
ўрнига қуйидаги формулани 
қабул қиламиз; 
К
H
АМFn
С
м
3
/
4


; 
(10) 
бу ерда: К- қуйидаги формула орқали топилади: 
(11) 
Агар f < 100 ва v'
m 
< 0,5 ёки f 

100 ва v'
m 
< 0,5 (шамол тезлиги 
хавфсиз бўлган ҳолларда) бўлса (1) – формуладаги С
м
ўрнига қуйидаги 
формулани қабул қиламиз; 
(12) 
бу ерда: f < 100, v
m
 < 0,5 бўлса m' = 2,86 m 
f 

100, v'
m
 < 0,5 бўлса m' = 0,9
га тенг бўлади. 
Эслатма: (10) ва (12) – формулалар (1) – формуланинг умумий 
кўринишидаги ҳолати ҳисобланади. 
2-топшириқ: чиқиндиларнинг рухсат этилган ташламасини аниқлаш. 
Чиқинди газларнинг рухсат этилган ташламасини қуйидаги формула орқали 
1
0
1
1
,
7
1
8
V
V
D
K



3
/
7
'
H
АМFm
С
м



---

20 
топилади: 


T
V
АFMmn
Н
С
РЭК
РЭТ
ф
м



1
;
т/й 
(13) 
Бу ерда: С
ф
– фоновой концентрация; 
Агар қурулиш ҳудуди учун атмосферадаги зарарли моддаларнинг фоновой 
концентрацияси - С
ф 
белгиланган бўлса, унда қуйидаги формулалар бўйича 
ташламаларни ҳисоблашда РЭК ўрнига РЭК- С
ф
қиймати қабул қилинади. 
;
1
2
AFmn
T
V
РЭКН
С
ф


(14) 
 
3-топшириқ: корхонанинг хавфлилик тоифасини аниқлаш. 
Корхонанинг хавфлилик тоифасини аниқлашни Табиатни муҳофаза 
қилиш давлат Қўмитаси томонидан ишлаб чиқилган ва тасдиқланган, 
бошқарув ҳужжати асосида қуйидаги формула орқали аниқланади:
;
K
M
F

(15) 
Бу ерда: М-1 йиллик корхонадан чиқадиган чиқиндилар йиғиндиси, т/й;
К – коэффициент. 
F – корхонанинг хавфлилик категориясини характерловчи
фактор бўлиб, у куйидагича бўлади: 
F > 100 бўлса, I тоифа 
50 ≤ F ≤ 100 бўлса, II тоифа 
25 ≤ F ≤ 50 бўлса, III тоифа 
F < 25 бўлса, IV тоифа 
К – коэффициентни топиш учун қуйидаги формула орқали топилади: 
;
.......
.......
3
2
1
3
3
2
2
1
1
п
п
п
М
М
М
М
РЭК
М
РЭК
М
РЭК
М
РЭК
М
К












(16)
Бу ерда: М
1
, М
2
, … М
3
, М
п 
лар ифлослантирувчи моддалар массалари. 
РЭК
1
, РЭК
2
, РЭК
3
РЭК
п
лар массалари М
1
, М
2
, М
3
………. М
п 
бўлган 
моддаларнинг рухсат этилган чегаравий концентрацияси. 

---

21 
6-Кейс 
Минерал хом ашё ресурсларидан самарали фойдаланиш ва уларни 
муҳофаза қилиш 
Ишлаб чиқариш кучларининг тезкорлик билан тарақий этаётганлиги 
саноатни кўплаб минерал хом-ашё билан узлуксиз таъминлашни тақозо 
этади. Бу эса ўз навбатида ер қаъридан кўплаб фойдали қазилма бойликларни 
қазиб олишга ундайди. Айниқса, очиқ усулда қазиб олинадиган маъдан 
конлари атроф-муҳитни кўпроқ ифлослайди. Қазилма бойликнинг юзини 
очишда кўпинча портлашлар қилиниб, юзадаги то жинслари маълум 
қалинликда юмшатилади. Портлаш натижасида жинслар турли томонга 
сочилиши ва улар қўпориб ташланиши туфайли ҳавога кўп миқдорда чанг 
заррачалари кўтарилади. 
Ишнинг мақсади: вилоятнинг ресурслар билан таъминланганлигини ва 
баланс кўрсаткичларини баҳолашдан иборатдир.
Идентив ўқув мақсадлари: 
6.1. Табиий ресурслар ҳақида кўникма хосил қиладилар; 
6.2. Ресурслар билан таъминланганлигини баҳолай оладилар; 
6.3. Хар бир вилоятнинг ресурслардан фойдаланиш ва баланс 
кўрсаткичларини ҳисоблай оладилар
Керакли жиҳозлар: дафтар, қалам, кўргазмали қуроллар, ўқув 
қўлланмалар, чизғич, ўчирғич. 
Ишни 
бажариш 
тартиби: 
Вилоятнинг 
ресурслар 
билан 
таъминланганлик ва экологик хавфсизлик қўйидаги кўрсаткичларга қараб 
баҳоланади: 
1) Вилоятнинг ресурслар билан таъминланганлик кўрсаткичлари: 
1. Табиий биогеоценозлар қисми – U
таб
: 
U
таб
 = ΣS
iбгц
 / S, 
Бу ерда: Si
бгц
– i-чи табиий биогеоценознинг юзаси (км
2
); 
S – вилоят юзаси (км
2
); 
n – вилоятдаги табиий биогеоценозларнинг сони. 
2. Ўрмон қисми – U
ур
: 
U
ур
 = S
ур
 / S, 
Бу ерда: S
ур
– ўрмонлар юзаси (км
2
); 
S – вилоят юзаси (км
2
); 
3. Вилоятда оксигенни табиий такрор ишлаб чиқариш – П
в
(т/йил) 
П
в
 = ΣS
iбгц
 ·Y, 
Бу ерда: Si
бгц
– i-чи табиий биогеоценознинг юзаси (км
2
); 
Y – i-чи ўсимликлар ҳамжамияти томонидан йилдаги оксигенни такрор 
ишлаб чиқариш:
 
 

---

22 
3 - жадвал 
№ 
Биогеоценоз тури 
Оксигенни такрор ишлаб чиқариш Y, т/км
2
 
1 
Аралашган ўрмон 
1000-1500 
2 
Дала
500-600 
3 
Чўл
400-500 
4 
Сув сатҳи 
100 
5 
Шаҳар
80-100 
1, 
2 
ва 
3- 
кўрсаткичлар 
вилоятнинг 
ресурслар 
билан 
таъминланганлигини характерланадилар. 
 
2) Вилоятнинг ресурслардан фойдаланиш кўрсаткичлари: 
Вилоятдаги ишлаб чиқариш корхоналар билан оксигендан ҳақиқий 
фойдаланиш — П
п
(т/йил). 
Оксигендан 
ҳақиқий 
фойдаланиш 
ифлослантирувчи 
моддалар 
чиқиндиларининг ҳажмига қараб аниқланади. Асосий ифлослантирувчи 
моддалар деб углерод ва азот оксидлари ҳамда олтингугурт диоксидига 
айтилади. 
П
п
 =0,571· М 
CO 
+ 0,696М 
NO2
+ 0,5М
SO2
 
 
3) Вилоятнинг ресурс балансларининг асосий кўрсаткичлари: 
Оксигенни такрор ишлаб чиқариш баланси — П (минг т./йил): 
П = 0.04·П
в
 - П
п
, 
Бу ерда: 0.04 – экотизимлар учун зарар етказмасдан олинадигин оксиген 
қисмини аниқловчи коэффициент. 
Агар П<0 бўлса мувозанат бузилган бўлади, агар П ≥ 0 – мувозанат 
сақланади. 
 
 
 
 

---

23 
7-Кейс 
Минтақада саноат жойлаштирилишининг иқлимий омиллари 
Бирор минтақада саноат жойлаштирилишида албатта шу минтақанинг 
хом-ашё ва меҳнат ресурсларини инобатга олиш зарурдир. Атроф-муҳитга 
кучли зарар етказувчи оғир саноатнинг қора ва рангли металлургия, кимёвий 
ўғитлар ва электр энергияси ишлаб чиқариш тармоқларини минтақага 
жойлаштирилишида бундан ташқари иқлимий омилларни, хусусан шамол 
йўналишларини хисобга олиш зарурдир. Чунки, корхоналардан атмосферага 
чиқариладиган зарарли буғлар шамол йўналиши орқали аҳоли манзилларига 
томон харакатланиниши ва инсонлар саломатлигига зарарли таъсир этиши 
мумкин. Бунга мисол қилиб, Тожикистондаги Алюминий заводини 
олишимиз мумкин. Чунки бу завод шундай жойлаштирилганки, унинг 
зарарли тутунлари фақат Ўзбекистонга қараб харакатланади. Бу корхонадан 
чиқадиган зарарли фторидлар ғарбий, жануби-ғарбий, шимоли-ғарбий 
йўналишларда мамлакатимизга кириб келиб, инсонларни саломатлигини 
зарарламоқда.
Шунга кўра, саноат корхоналарини қуришда албатта уларнинг зарарли 
тутунларини ахоли манзилларига қараб эсмаслигини олдини олиш зарурдир. 
Бунинг учун, саноат корхоналари қурилаётган минтақанинг энг кўп эсувчи 
шамол йўналишларини билиш зарурдир. Бу “Шамол атиргули” деб 
номланган диаграмма орқали ифодаланади.
Ишнинг мақсади: талабаларда саноат қурилишида иқлим омилларидан 
шамолнинг йўналиши ва унинг таъсир хусусиятлари хақида тушунчаларни 
бериш. 
Идентив ўқув мақсадлари:
7.1 . Саноат корхоналарини қуришда минтақадаги иқлим омиллари 
таъсирини баҳолай оладилар; 
7.2. Талабалар минтақани саноатлаштирилишида шамолнинг йўналиш 
аҳамиятини билиб оладилар; 
7.3. Шамол йўналишига қараб, минтақада зарарли саноат корхоналарини 

---

24 
жойлаштиришни билиб оладилар.