Microsoft Word oquv qollanma latin

3.3. O‘simliklarning suvga bo‘lgan talabini va suv ist’emolini belgilash 
usullari
Jahonda suv tanqisligi sezilayotgan sharoitda qishloq xo‘jaligi ekinlarini 
sug‘orishda suvdan oqilona foydalanish katta ahamiyatga ega hisoblanadi. 
Sug‘orma dehqonchilikda sizot suvlarini ko‘tarilishi, yerlarni sho‘rlanishi 
sug‘orishni to‘g‘ri tashkil qilish bilan chambarchas bog‘liq. Qishloq xo‘jalik 
ekinlarini sug‘orish tartibi aniqlashda sug‘orish me’yorini hisoblashda 
kompyuterdan foydalanish muhim masalalardan biri hisoblanadi. Sug‘orish 
me’yori va mavsumiy sug‘orish me’yorini hisoblashning ekinning suvga bo‘lgan 
talabi va hosilga ta’sirini belgilash, suv resurslarini boshqarishning ilmiy 
asoslangan hisoblash uslublarini ishlab chiqishga yo‘naltirilgan maqsadli ilmiy-
tadqiqot ishlari olib borish alohida ahamiyat kasb etadi. Bu borada, jumladan 
qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish sohasiga intensiv usullarni, suv tanqisligi va 
yerlarni meliorativ holati yomonlashib borayotganligi sharoitida g‘o‘zani suvga 
talab me’yorlarini takomillashtirishga qaratilgan ilmiy tadqiqotlarni amalga 
oshirish muhim vazifalardan biri hisoblanadi (3.3.1-rasm). O‘simliklar hayotida 
suvning ahamiyati quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
1) tuproqda va o‘simlikda bo‘ladigan kimyoviy va biokimyoviy jarayonlar 
suvli muhitda kechadi.

---

76 
2) o‘simlik suv bilan yetarli ta’minlangandagina unda o‘sish, rivojlanishi va 
barcha fizologik jarayonlar normal o‘tadi.
3) har qanday madaniy o‘simlik urug‘i unib chiqishidan oldin ma’lum 
miqdorda suv shimadi. 
3.3.1- rasm. G‘o‘zaning o‘sib rivojlanish davridagi suvga bo‘lgan talabi. 
O‘simliklar tarkibida 80-90 % gacha suv bo‘ladi. O‘suv davrida o‘simliklar 
bu suvning asosiy qismini bug‘lantirib yuboradi. Kuzatishlarga qaraganda, 
o‘simliklar butun vegetatsiya davomida o‘zlashtirgan suvning atigi 0,01-0,03% ni 
o‘z organizmini shakllanishi uchun sarflaydi. O‘simliklarning suvga bo‘lgan talabi 
ularning rivojlanish fazalariga qarab turlicha bo‘ladi. Masalan, kuzgi bug‘doy nay 
chiqarish va boshoqlash davrida, makkajo‘xori gullash va doni sut pishiqligi 
fazasida, kartoshka gullash va hosil tugish davrida, kungaboqar gullash va savatcha 
hosil qilish fazasida, g‘o‘za gullash va meva tugish davrida suvni ko‘p talab qiladi. 
Ko‘p yillik ekinlar esa suvga yanada talabchan bo‘ladi. O‘simliklarni suv rejimini 
belgilashda ta’sir etuvchi omillar quyidagilardan iborat. 

---

77 
1.Iqlim sharoiti: havo harorati, yog‘in miqdori va uning yil oylari bo‘yicha 
taqsimlanishi; havo namligi va bug‘lanishi; shamolning kuchi, yo‘nalishi va 
takroriyligi. 
2.Tuproq sharoiti: tuproqning mexanik tarkibi, suv-fizik xossalari, 
sho‘rlanish xili va darajasi. 
3.Gidrogeologik sharoitlar: yer osti suvlarining joylashgan chuqurligi va 
minerallashganlik darajasi, rejimi. 
4.Iqtisodiy-xo‘jalik sharoitlari: agrotexnika, tuproq unumdorligi, ekinning 
hosildorligi. 
5.Qishloq xo‘jaligi ekinlarining turi. 
6.Qishloq xo‘jaligi ekinlarining biologik xususiyatlari.
7.Sug‘orish usuli va texnikasi. 
Qishloq xo‘jaligi ekinlaridan, jumladan g‘o‘zadan yuqori va barqaror hosil 
olish uchun tuproq faol qatlamidagi namlik turli darajada sho‘rlangan tuproqlari 
sharoitida har doim tuproqdagi namlik ChDNS ga nisbatan 70 - 80 % da bo‘lishi 
talab qilinadi. 
Suv iste’mol qiymati iqlimiy shart-sharoitlardan yer yuzasiga tushadigan 
issiqlik energiyasi, tuproq nami, qishloq xo‘jaligi ekinining turi va hosildorlik 
qiymatlariga bog‘liq. Sug‘orma dehqonchilik amaliyotida qishloq xo‘jaligi 
ekinlarining suv iste’molini aniqlashning quyidagi uch xil: to‘g‘ridan-to‘g‘ri dala 
sharoitida olib boriladigan o‘lchov ishlari, meteorologik va hisobiy usullari 
qo‘llaniladi. G‘o‘zani sug‘orish tartibi, birinchi navbatda, suv iste’moli 
xususiyatlariga bog‘liq. S.Rijov tomonidan [34] keltirib o‘tilishiga asosan, 
sug‘oriladigan maydonlarning umumiy suv iste’moli bir qancha omillar orqali 
aniqlanadi: iqlimi ko‘rsatkichlar, tuproq meliorativ holati, gidrogeologik 
sharoitlari, ekin turi va ekinning yoshi, tuproqning namlik miqdori va 
qo‘llaniladigan agrotexnik usullar. 

---

78 
Amaliyotda sug‘oriladigan maydonning suv iste’moli ikki usulda: suv 
balansi formulasi va lizimetrlar yordamida aniqlanadi. Suv balansi yordamida 
aniqlashda bir qator formulalardan foydalaniladi. Formulalar yordamida hisoblash 
quyidagi ikkita guruhga bo‘lgan holda amalga oshiriladi. Birinchi guruh 
ko‘rsatkichlarida bug‘lanishning fizik qonunlarini to‘g‘ridan to‘g‘ri aks ettirmaydi, 
ikkinchi guruh bo‘lsa teskarisi ya’ni fizik qonunlarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
ko‘rsatkichlari hisoblanadi. 
Birinchi guruh suv iste’molini aniqlashda to‘g‘ri usul hisoblanadi va aniqlik 
darajasi ham yuqori, chunki bu guruhda hududning tabiiy iqlim sharoitlari va 
etishtirilayotgan qishloq xo‘jalik ekinlari va ekinni etishtirish shart sharoitlari 
hisobga olinadi. Biroq, ular ko‘p yillik ilmiy-tadqiqot ishlarni olib borishni, 
qimmatbaho, asbob-uskunalar va mehnatni hamda sug‘orish tizimlarini loyihalash 
va qurishni talab qiladi. 
Ikkinchi guruh ham ilmiy-tadqiqotlar olib borish, natijalar orqali qishloq 
xo‘jalik ekinlari ko‘rsatkichlarining umumiy suv iste’moliga bog‘lagan holda 
aniqlashga asoslangan. Biroq ilmiy-tadqiqot ishlar hajmi kamayadi, jumladan 
davomiyligi vaqt bo‘yicha aniqlanadi. Bu holatda tajriba dalalaridan olingan 
o‘xshash sharoitdagi materiallardan foydalanish tavsiya etiladi. Ayni paytda, 
sug‘orma dehqonchilikda, dunyo amaliyotida suv iste’molini hisoblashda ikkinchi 
usul ya’ni empirik bog‘lanishlar orqali hisob kitoblarni amalga oshirish keng 
miqyosda qo‘llanilmoqda. 
Akademik A.N.Kostyakovning ta’kidlashicha, qaysi ekin bo‘lishidan qat’iy 
nazar suv iste’moli miqdori hisoblanishi kerak [17]: 
a) bevosita tizimli ravishda tuproq namlikining o‘zgarishini hisobga olish 
yo‘li bilan; 
b) shu hudud sharoitidan kelib chiqqan holda, yetishtiriladigan ekin 
hosilining qiymati va bug‘lanish koeffitsientlariga mos ravishda; 

---

79 
c) issiqlik formulalaridan foydalangan holda, radiatsiya jarayonida kirish va 
chiqish issiqlik natijalari, boshqalar.
Quyida qishloq xo‘jalik ekinlarini suv iste’molini aniqlashda birinchi guruh 
hisobiy formulalari keltirilgan. 
Hisobiy usulda empirik koeffitsientlar bevosita kuzatuvlar natijasida 
aniqlanganligi uchun bu usul aniqroq usul hisoblanadi. Shunday aniqlash 
formulalaridan biri A.N.Kostyakov [18]formulasidir: 
U
К
=
E
e
⋅