Microsoft Word pc 3 ziyonet doc

---

KOMPYUTERNING TEXNIK
TA’MINOTI

---

---

Reja
. 1. Mexanik xisoblash kurshshalari, ularning yaratilish tarixi.
2. 
Elektron xisoblash mashinalari. Ularning asosiy parametrlari,
avlodlari, tarixi.
3. Shaxsiy kompyuterlar. Ularning turlari, rivojlanish tarixi.
4. Zamonaviy shaxsiy kompyuterning texnik ta’minoti.Kompyuterning
asosiy va kushimcha kurilmalari, ularning ishlash prinstiplari. Kompvyuter
konfigurastiyasi. Zamonaviy kompyuterlarning turlari.
_ ______ ______
Kalit iboralar
Abak, logarifmik lineyka, arifmometr, perfolenta, takt chastotasi, dasturlash, xotira kurilmalari,
analitik xisoblash mashinasi, kiritish va chistarish kurilmalari, xisoblash sturilmasi, boshstarish sturilmasi,
dasturchi, tabulyator,
Elektron asboblar, diod, triod, rele, elektron xisoblash mashinalari, kompyuter, registr, xotira uyasi,
bugger, tranzistor, kompyuterlarning avlodlari, mini kompyuter, integral sxema, mikrosxema, operastion
tizim,
Shaxsiy elektron xisoblash mashinasi, shaxsiy kompyuter, mikroprostessor, mikrosxema
topologiyasi, mikroprostessor razryadlari, kompyuter arxitekturasi, kompyuter analogi, klon, matematik
soprostessor, PC, AT, XT, uch ulchovli grafika, uch ulchovli grafikali uyinlar, kesh xotira, Pentium, slot,
yadro, kvant kompyuterlari, neyron kompyuterlari.
Kompyuter konfigurastiyasi, prostessor bloki, monitor, klaviatura, sichstoncha, korpus, elektr
ta’minoti bloki, asosiy plata, markaziy mikroprostessor, kuler, tezkor xotira, vinchester, optik disk, flesh
xotira, videoprostessor platasi, ovoz platasi, modemlar, FM va TV tyuner, djoystik, ovoz kuchaytirgich, ovoz
karnayi, mikrofon, printer, skaner, plotter, proektor, fotokamera, videokamera, max,alliy kompyuter tarmogi,
max,alliy kompyuter tarmogi platasi, max,alliy tarmost kabeli, konstentrator
Drayver, mikroprostessor uzilish, mikroprostessor chastotasi, FSB, shimoliy kuprik, janubiy kuprik,
PCI, PCI Express, USB, IDE, ATA, SATA, PATA,
Dinamik va statik tezkor xotira, DIMM, DDR, kdtpщ ^olatdagi disk, SSD, CD ROM, CD R, CD
RW, DVD ROM, DVD R, DVD RW, Blue Ray, HD, Full HD,
Ergonomika, OS/2, sensor, CRT, LCD, RGB, plazmali monitorlar, LED, lazerli printer, purkovchi
printerlar, matristali printerlar, termoprinterlar, dpi, kup funkstiyali sturilmalar, CMYK, Hi Fi, Destibel, faol
karnaylar, subwoofer, A3, A4, B4, Zoom, sensorli matrista, Piksel, Megapiksel, FM, sun’iy yuldosh
likopchalari, bot, eshilgan juftlik, RJ 45, Wi Fi, 802.11, Wi Max, dial up, ADSL.
1. Kompyuter texnikasining rivojlanish tarixi va avlodlari
1.1. Mexanik xisoblash kurilmalari.
Kompyuterlar XX asr kashfiyoti ^isoblansa-da, insoniyat ^isob-kitob ishlari uchun foydalangan
me^nat sturollari bir necha ming yillik tarixga ega. Dastlab odamlar barmostlarida sanar edilar. Savdo-
sopщning rivojlanishi bilan barmostlarda sanash etarli bulmay vdldi va taxminan eramizdan avvalgi
beshinchi ming yillikda bu ish uchun abak deb ataluvchi va XX asrdagi chutlarga uxshab ketadigan mexanik
^isoblagich paydo buldi.
Abakda tugri chizik; kesmasi kurinishidagi bir necha izlar bulib, ulardagi toshchalarni bir tomondan
ikkinchisiga surish mumkin edi. X,ar bir izning uz stuvvati bulib, u unli sanost

---

sistemasining moe xonasiga tugri kelar edi. Bu kurilma yordamida kushish va ayirish amallarini x,am
bajarish mumkin edi. Abak olti ming yildan ortik, yil davomida insoniyatga xizmat kilib keldi.
Fakdt XVII aerga kelib, shotlandiyalik matematik Jon Neper tomonidan logarifmlarning va
logarifmik lineykaning yaratilishi kupaytirish, bulish, darajaga oshirish va ildiz chikdrish ishlarini
osonlashdi. Xisob-kitob ishlarining keskin kupayib ketishi sababli logarifmik lineyka xdm mexanik
xisoblagichlarga bulgan talabni tula krndira olmadi.
XVII aerning urtalariga kelib tanщli franstuz matematigi va faylasufi Blez Paskal birinchi ommaviy
tarkdlgan arifmometr deb ataluvchi mexanik xisoblash kurilmasini yaratdi.
Paskal arifmometri
Kompyuter tarixi xasida gap ketganda insoniyatning yana bir ixtirosi - soatlarni xam eslab utish
lozim. Kuyosh, kum va mexanik soatlarning barchasi utgan vaktni sanash uchun ishlatiladi Shu bilan birga
ularning ishlash tamoyili zamonaviy kompyuterlarda keng kullaniladi. Bu kompyuter xam mexanik soat kabi
bir xolatdan ikkinchi xolatga fakdt ma’lum vaktdan keyin utishidir.
Soatlar keyingi xolatiga bir sekunddan keyin utsa, kompyuterning mikroprostessoridagi
tranzistorlarning barchasi keyingi xolatga sekundiga kompyuterning takt chastotasi deb ataluvchi son marta
utadilar. Kompyuterda bunday utishlar soni sekundiga bir necha milliard bulishi mumkin. Eng mux,imi
kompyuterdagi barcha elektron kurilmalar yangi xolatga bir vaktda utishlaridir. Bosh^acha aytganda,
zamonaviy kompyuterlarning barchasi ichki soatga egadir. Bu soat zamonaviy kompyuterdagi barcha
kurilmalarni xuddi x,arbiy paraddagi minglab askarlar kabi x,amjix,at ishlashlarini ta’minlaydi.
Mexanik soatlarning yana bir jixatini alox,ida ta’kidlash lozim. Bu ularning ma’lum vaktlarda bong
ura olishidir, ya’ni ular ni dasturlash mumkin edi. Ikkinchi tomondan ular chaladigan bongning uzini x,am
dasturlash mumkin edi. Masalan, soat uchda uch marta bong urilsa, un ikkida un ikki marta bong urilar edi.
Bunday dasturlashning mux,im jixati dasturlar kurilma yaratilayotgan paytda dasturlanar edi va keyinchalik
bu dasturlarni almashtirishning deyarli iloji bulmasdi.
Un sakkizinchi aerga kelib shu asnoda ishlaydigan mexanik kurilmalar - musikdli sandikchalar juda
ommaviylashgan edi. Ularda bir musik,adan ikkinchisiga utish uchun undagi temir

---

Un tukdizinchi asr boshiga kelib shu tamoyilda ishlaydigan dasturlanadigan tukuv dastgoxdari xdm
paydo buldi. Ulardagi temir plastinkani almashtirish bilan tukiladigan gazlamadagi nakshni uzgartirish
mumkin edi.
Bu kurilmalarni dasturlash bilan birga boiщa yana bir muxim jirata bor edi. Ular bu dasturlarni
sakday olardilar. Zamonaviy kompyuterlarda xam dastur va bopщa ma’lumotlarni sakday oladigan xotira
kurilmalari uning ajralmas bulagini tashkil etadilar.
Dasturlanadigan tukuv dastgoxi
Oradan uttiz yil utib, ingliz matematigi Charlz Bebbij dasturlanadigan tukuv stanoklariga uxshash
tarzda ishlaydigan analitik xisoblash mashinasi ustida ishlay boshladi. Bebbij yanada ilgarilab ketdi. Tukuv
mashinasidan farkdi ravishda, kogoz perfolenta yordamida dasturni kiritish bilan birga ana shunday
perfolentaga xisoblash natijalarini sakday xam olar edi.
Bebbij uzining analitik mashinasi kuyidagi bloklardan iborat bulishini xoxlagan edi.
•
Kiritish va chikdrish kurilmalari;
•
Oralik, natijalarni sakdash uchun xotira kurilmasi;
•
Xisoblash kurilmasi;
•
Boiщarish kurilmasi.
Bebbijning analitik mashinasi kurib bitirilmadi, u bir uyum chizmalar shaklida kolib ketdi.
Shunga kdramay, bu mashina uchun bir kdtor dasturlar yaratilgan edi. Bu ishni amalga oshirgan Ada Lave
(buyuk ingliz shoiri Bayronning kizi) tarixga birinchi dasturchi sifatida kirgan.
likopchani almashtirish etarli edi. Bu likopchadagi teshiklarning joylashish tartibi va ketma-ketligi
sandikchadan taraladigan musikiy oxdngning kdnday bulishini belgilab berar edi.

---

Bebbijning analitik mashinasi
Amerikalik muxandis German Xollerit tomonidan yaratilgan yana bir kurilma - mexanik tabulyator
AKD1da axrlini ruyxatga olish vaktida keng kullanilgan. Keyinchalik Xollerit mashxur IBM - International
Business Machines kompaniyasiga asos solgan. Xolleritning tabulyatori universal xisoblash kurilmasi emas
edi. U fakdt perfokartaga uni teshish orkdli kiritilgan ma’lumotlarni ukib moe sanagichdagi kiymatni bittaga
oshira olar edi.
Xollerit tabulyatori
1.2. Elektron xisoblash mashinalari
Elektr kuvvati bilan ishlaydigan va elektron asboblar: diod, triod lampalari va relelar yordamida
ishlaydigan xisoblash mashinalari xisoblash ishlarini avtomatlashtirishda tub uzgarishlar yasadilar. Avvalgi
mexanik kurilmalardan farkdi ravishda bu mashinalarning deyarli barchasi ikkilik sanok, sistemasida ishlar
edi.
Bunday mashinalarning nazariy asoslarini XX aerning 40-yillarida tanikdi amerikalik matematik Jon
fon Neyman ishlab chikdan edi. Oradan 70 yil vakt utgan bulsa-da va zamonaviy kompyuterlar birinchi
elektron xisoblash mashinalaridan butkul fark, kilsa xam, lekin ular xam fon Neyman tomonidan ishlab
chikilgan tamoyillar asosida ishlaydilar.
Bu tamoyillar kuyidagilardir.
Dastlabki elektron x^isoblash mashinasi (kompyuter)ni yasashga urinish 1937-1942 yillarda
AKShning Ayova shtati universitetida professor Jon Atanasov va aspirant Klifford Berri tomonidan amalga
oshirildi. Unda birinchi marta registrlar elektron lampalarda, tezkor xotira esa kondensatorlarda kurilgan edi.
Bu loyix,a x,ak^idagi ma’lumot institutdan tashkdriga chщmagan va unda ba’zi mexanik kurilmalar bulishiga
kdramay, aynan shu ABC nomli kompyuter birinchi kompyuter xisoblanadi.
1943 yili Govard Eyken tomonidan AKD1 xdrbiylari buyurtmasiga asosan Mark I nomli kompyuter
yaratildi va undan xdrbiy mak^sadlarda foydalanila boshlandi.

---

Shu yili Jon Mochli va Presper Ekkert tomonidan ENIAK (Electronical Numirical Integrator and
Calculator – elektron raқamli jamlagich va ҳisoblagich) deb nomlangan kompyuter yaratish ishlari boshlab
yuborildi va 1945 yil bu kompyuter ishga tushirildi. Bu kompyuter butkul elektron va magnit қurilmalarda
yaratilgan birinchi kompyuter bo’lib, bunday kompyuterlar keyinchalik kompyuterlarning birinchi avlodi deb
atala boshlandi.
ENIAK 18000 ta elektron lampa trioddan va bir necha mingta relelardan yasalgan bulib, 300 kvadrat
metrdan kattarok, yuzaga ega xonaga joylangan edi. Uning lampalari tez kizib ketar va ishdan chikdr edi.
Shu sababli bu kompyuter bir necha minut ishlab tuxtab kolar edi. Bundan taiщari, bu kompyuterni
dasturlash uchun turli registrlar bir-biri bilan simlar yordamida birlashtirib chikilar edi. Oradan turt yil utib,
kompyuterning xotirasida ma’lumotlar bilan birga dasturlar xdm sakdana boshlandi.
Birinchi avlod kompyuterlarida dastur tuzish oson ish emas edi. Buning uchun mashina kodidan
foydalanilar edi. Bu usulda dasturda bevosita mashina farmoyishining kodi va undan keyin ma’lumot
sakdanadigan registr yoki xotira uyasining manzili kursatilar edi.
Kompyuter joylashgan xona issik, joy bulganligi sababli kompyuterning ichi turli xdshoratlarga tulib
ketgan edi. Bu xashoratlar rele kontaktlarida kiskd tutashuvga va kompyuter ishining tuxtatishiga sabab
bular edi. Dasturchilarning kup vakti xdshorat ishdan chikdrgan relelarni topish va ularni almashtirishga sarf
bular edi. Shu sababli kompyuterdagi, keyinchalik kompyuter dasturidagi xato va kamchiliklarni topuvchi
kurilma va dasturlar bugger - kungiz tutuvchisi deb atala boshlandi va xrzirgacha bu nomdan foydalaniladi.
1948 yili amerikalik Shotkli familiyali fizik tomonidan tranzistor deb ataluvchi yarim utkazgichli
asbob yaratildi. Tranzistorlar lampalardan ulchamlari, kam energiya iste’mol kilishlari, eng asosiysi,
ishonchliligi, ya’ni uzok, vakt ishdan chikmasligi bilan ajralib turar edilar va ular tezda elektron lampa -
triodni iste’moldan sikib chinara boshladilar.
Yarim utkazgichli triod - tranzistor va diod keng kullanilgan soxdlardan biri elektron xisoblash
mashinalari edi. 1955 yilda Bell kompaniyasining ilmiy izlanishlar bilan shugullanuvchi Bell Laboratories
firmasi tomonidan tulщ yarim utkazgichlardan iborat TRADIC deb nomlangan xisoblash mashinasini
yaratildi. Bu mashina 800 ta tranzistordan iborat bulib, kompyuterlarning ikkinchi avlodiga tegishli birinchi
mashina edi.
Ikkinchi avlodga tegishli mashinalardan eng mashxuri va ommaviyi DEC firmasi tomonidan 1960
yildan boshlab ishlab chikilgan PDP-1 mini kompyuteridir. Aynan shu mashinaning yaratilishi, uning
ommaviy ravishda ishlab chikdrilishga kirishilgani, uning ekspluatastion xarakteristikalarining yaxshilanishi
va narxining pasayishi kabi omillar sababli xisoblash mashinalarini kichikrok, tashkilotlar, tijorat firmalari
va ukuv yurtlari xam sotib ola boshladilar.
1964 yili navbatdagi, tijorat nukta-i nazaridan juda omadli model IBM kompaniyasining IBM
System /360 kompyuteri yaratildi. Bu kompyuter tranzistorlarda emas, balki integral sxemalarda (anikrogi
mikrosxemalarda) yasalgan edi. Integral sxemalar dastlab oddiy platalarda yigilgan bulib, ularning xdr biri
kompyuterning registri, xotira uyasi, manzil deshifratori kabi standart kurilmalar edi. Bu kurilmalardan biri
ishdan chikdanda undagi nosoz priborni almashtirish urniga butun plata almashtirilar edi va kompyuter yana
ishga tushardi.
ENIAK kompyuteri

---

IBM System /360 mini kompyuteri
Integral sxemalar raz’em ork,ali kompyuter korpusiga ulanar va boiщa kurilmalar bilan boglanar edi.
Oradan biroz vakt utgach, kompyuterning butlovchi kismlari standartlashdi. Standart kurilmalarning
ishonchliligini oshirish, uning narxini kamaytirish yulidagi urinishlar keyinchalik kompyuterlarni butunlay
uzgartirib yuborgan ixtiroga olib keldi. Bu kremniy kristallida avvalgidek bitta tranzistor emas, birdaniga
bir-biri bilan kerakli usulda ulangan bir necha tranzistorlar joylashtirish edi. Natijada kurilmalarning
ulchamlari yanada kichiklashdi, ular iste’mol kiladigan energiya yanada kamaydi. Kurilmalar kamrok,
kiziydigan buldi va bu ularning ishonchliligini yanada oshirdi. Bunday integral sxemalar mikro integral
sxemalar yoki sodda kilib mikrosxemalar deb ataldi.
IBM System/360 ana shunday mikrosxemalardan yasalgan birinchi kompyuter edi. Bunday
kompyuterlar uchinchi avlod kompyuterlari deb ataladi. Uchinchi avlod kompyuterlari yanada arzonrost,
yanada kuchlirok, bulib, kompyuterlar yanada ommaviylasha boshladi. Aynan uchinchi avlod
kompyuterlarida birinchi marta kompyuterning operastion tizimi deb ataluvchi maxsus dasturiy ta’minot
kullanila boshladi.
Elektron pribor - tranzistorlarning mikrosxemaga joylashning juda kulayligi ravshan bulib koldi.
Bitta mikrosxemaga dastlab unlab, sung yuzlab tranzistorlar joylana boshlandi. Endi mikrosxemalarni
tabakdlash uchun kichik mikrosxemalar, urtacha mikrosxemalar, katta mikrosxemalar deb atala boshlandi.
Ular bir-biridan ulchamlari bilan emas, balki ularga joylangan tranzistorlar soni bilan farkdanar edilar. Katta
va uta katta mikrosxemalar asosida yaratilgan kompyuterlar turtinchi avlod kompyuterlari deb atala boshladi.
Bunday kompyuterlar 1975 yildan boshlab ishlab chikdrila boshlangan.
Dastlab shaxsiy kompyuterlarni xdm avlodlarga ajratish boshlangan bulsa-da, rakdmli
elektronikaning jadal rivojlanishi bu ishning befoydaligini kursatib kuydi. Xrzirgi paytda shaxsiy
kompyuterlarga turtinchi avlod kompyuterlari deb kdraladi.
1.3. Shaxsiy kompyuterlar.
Birinchi mikrosxemalar yaratilganidan bir necha yil utib, 1969 yilda Intel firmasi tomonidan ikki
kilobit xajmga ega tezkor xotira mikrosxemasi yaratildi. Unda birinchi marta 10000 dan ortist tranzistor bitta
kristallga joylangan edi. Tezkor xotira kurilmasi bir turdagi xotira uyachalarining tuplami bulgani sababli
ularni bitta mikrosxemaga joylash anchagina oson kechdi.
Lekin kompyuterning bopщa kurilmalarini mikrosxema kurinishida ishlab chikish bu kdstar oson emas
edi, bu kurilmalarda tranzistorlar xotira kurilmasidagi kabi regulyar (takrorlanuvchi) tarzda joylashgan emas.
Bu mikrosxemalarning topologiyasini ishlab chikish, ya’ni unda joylashtiriladigan minglab tranzistorlarning
uzaro joylashishi va bir-biri bilan boglanishini bexato amalga oshirish eng kiyin va tijorat tomonidan eng
kimmat k^adam edi.
Oradan ikki yil ugib, 1971 yil shu kompaniya 4004 markali birinchi mikrosxemaga joylangan
prostessorni ishlab chikdi. Bu mikrosxemalar keyinchalik mikroprostessor deb atala boshlandi. Bu
mikrosxemaga ikki mingdan ortist tranzistor joylangan bulib, u turt razryadli markaziy prostessor edi, ya’ni u
ikkilik sanok, sistemasidagi turt xonali sonlar ustida arifmetik va mantikiy amallarni bajara olar edi. Bu
mikroprostessor mikrokalkulyatorlar yasash uchun muljallangan edi. Lekin ularni buyurtirgan yapon
firmalaridan biri buyurtmadan voz kechdi va bu mikroprostessorlar ochik, savdoga chщarib yuborildi.

---

Rakdmli elektronikaning bu yutugi keng ommaga ma’lum bulib, katta shov-shuvga sabab buldi.
Oradan bir yil utib, kompaniya 1972 yil navbatdagi mikroprostessor™, bu safar birinchi sakkiz razryadli
8008 rusumli mikroprostessorni sotuvga chikdrdi. Bu bevosita kompyuterlarda kullash uchun muljallangan
mikroprostessor edi. Bu mikroprostessor kompyuter arxitekturasi (uning tarkibiy tuzilishi va ichki tuzilmasi)
ni butkul uzgarishiga olib keldi.
1976 yilda sotuvga chikdrilgan 8080 rusumli mikroprostessor kompyuter olamida inkilob yasab,
ommaviy shaxsiy kompyuterlarning paydo bulishiga olib keldi. Bu mikroprostessor va uning analoglari
(yoki klonlari, ya’ni uning urnini bosa oladigan, lekin boiщa kompaniyalar tomonidan ishlab chik,ilgan
mikrosxemalar) Z80, KR580 va boshkdlar asosida yaratilgan shaxsiy kompyuterlar bir necha yuz dollar
narxda ommaviy ravishda sotila boshlandi. Bu kompyuterlarni kompyuter texnikasidan uzok, bulgan
odamlar xdm sotib ola boshladilar. Mikroprostessorlarni boshkd kompaniyalar xdm ishlab chikdra
boshladilar. Ular orasida Zilog va Motorola kompaniyalarini aloxida ta’kidlash lozim.
8080 mikroprostessori va uning klonlari tarixda eng kup va eng uzok, ishlab chikdrilgan
mikroprostessor xisoblanadi. Ular XXI asrning boshida xam uchinchi dunyo davlatlari tomonidan ishlab
chikdrilar edi. Unda bor-yugi 6000 ta tranzistor bulib, uni ishlab chikdrish keyinchalik juda arzonlashib
ketdi. Bir vaktlar bir necha yuz dollar turgan bu mikroprostessor oxirgi paytda donalab emas, balki
kilogrammlab sotila boshlandi.
Unga kuplab dasturiy ta’minot ishlab chikilganligi, sodda arxitekturasi, yangi dasturlar ishlab chщish
osonligi tufayli bu mikroprostessor lar tur li rakdmli va maishiy buyumlar: printerlar, monitorlar,
videomagnitafonlar, televizorlar, musikiy markazlar, osstillograf lar, liftlar, svetoforlar, avtomobillar,
uyinchokdar, boshkdrish va kuzatish tizimlarida xdmda boshkd joylarda keng ishlatilgan. Oxirgi paytda
boiщa umumiy va maxsus mikroprostessorlarning arzonlashishi bilan bu mikroprostessorning kullanishi
tuxtadi.
Uzbekistonda axborotlashtirishning birinchi bosktida aynan 8 razryadli mikroprostessorlar asosida
yasalgan shaxsiy kompyuterlar muxim rol uynaganlar. Motorola kompaniyasining 6500 va 6501 rusumidagi
mikroprostessor lari asosida yaratilgan Pravest 8 va Toshkent shaxsiy kompyuterlari, Zilog kompaniyasining
Z80A mikroprostessori asosida yaratilgan Yamaha 8 shaxsiy kompyuterlari, KR580VM1 mikroprostessori
asosida yaratilgan Korvet va Sugdiyona kompyuterlari bilan respublikaning deyarli barcha maktablari ukuv
kompyuter sinflari bilan ta’minlangan edi.
1978 yili Intel kompaniyasi birinchi marta un olti razryadli 8086 rusumli mikroprostessorini ishlab
chikdi. Oradan bir yil utib bu prostessorning arzonlashtirilgan: ichki arxitekturasi 8086 niki kabi, lekin tashki
kurilmalar bilan ma’lumotlar almashish shinasi 8 razryadli bulgan 8088 rusumli mikroprostessorlar ishlab
chikdrila boshlandi.
Shu yili 8087 rusumli fakdt siljuvchi vergulli sonlar bilan ishlaydigan va matematik amallarni
bajarishni tezlashtirishga muljallangan matematik soprostessor deb ataluvchi birinchi maxsus
mikroprostessorlar xam ishlab chikdrila boshlandi. Bu soprostessor asosiy prostessorga kushimcha kilib
urnatilar va unli kasrlar bilan ishlash paytida, masalan trigonometrik funkstiyalarning kiymatini x^isoblash
paytida boshk^aruv ularga uzatilar edi.
1981 yilda IBM kompaniyasi tomonidan ishlab chikilgan birinchi un olti razryadli shaxsiy
kompyuter IBM PC (Personal Computer - shaxsiy kompyuter) kompyuterlar tarixida navbatdagi burilishni
yasadi. Dastlab bu kompyuterning 8086 va 8087 mikrosxemalardagi IBM PC AT

---

(Advanced Technologies - Ilgor texnologiyalar) varianta, sungra 8088 mikroprostessor asosidagi IBM PC
XT (extensible Technologies - kengaytiriladigan texnologiyalar) rusumi sotuvga chikdrildi. Bu kompyuter
va uning keyingi avlodlari, nafakdt katta kompyuterlarni, balki boshkd shaxsiy kompyuterlarning deyarli
barchasini bozordan sikib chikdrdi.
IBM PC shaxsiy kompyuterlari 8086, 8088 va 8087 mikrosxemalar asosida ishlab chikdrilishi
sababli Intel kompaniyasi mikroprostessorlar bozorida mutlok, birinchi kompaniyaga aylandi va bu
birinchilikni xrzirgi kungacha bermay kelmokda. Bugungi kunda Intel kompaniyasi dunyoning eng boy besh
kompaniyasidan biriga aylandi.
1982 yil Intel kompaniyasi navbatdagi 80286 va 80287 mikroprostessor va soprostessorlarni sotuvga
chikdrdi. Kompaniyaning bundan oldingi unchalik muvaffakiyatli chikmagan 80186 va 80187 rusumli .
mikrosxemalaridan farkdi ravishda bu mikrosxemalar IBM PC AT286 rusumli shaxsiy kompyuter larda
foydalanildi. Uz navbatida bu shaxsiy kompyuterlar unda ishlatilgan mikroprostessorlarning yanada
ommaviylashishiga olib keldi.
Kuplab firma va kompaniyalar IBM PC urnini bosuvchi shaxsiy kompyuterlar ishlab chikdra
boshladilar. Ba’zan bu kompyuterlar original (asl) IBM RSdan xdm kuchli va kulay chikdrdi, chunki klonlar
originalda uchraydigan kamchiliklarni bartaraf kilishga ulgurar edilar. Bundan tashkdri, bu klon
kompyuterlarning deyarli barchasi originaldan arzon tushardi. Asta-sekin IBM kompaniyasi shaxsiy
kompyuterlar bozoridagi mavkesini yukrta boshladi.
1985 yil Intel kompaniyasi uzining navbatdagi 80386DX va 80386SX mikroprostessorlarini ishlab
chikdi. DX (Double - kush) kiskdrtmali mikroprostessorga matematik soprostessor xam kiritilgan edi.
Ulardan farkdi ravishda SX (Single - yakka) kiskdrtmali mikroprostessorda matematik soprostessor yuk, edi.
Bu mikrosxemalar birinchi 32 razryadli mikroprostessorlar edi.
Ular asosida yaratilgan birinchi 32 razryadli IBM PC AT386 shaxsiy kompyuterlarni dastlab Dell
firmasi sotuvga chikdrdi. IBM kompaniyasi uzining etakchilik mavkesini yukrtdi va keyinchalik bir necha
marta urinishiga kdramay uni kdytarib ola olmadi.
Bu shaxsiy kompyuterlarning yana bir jixdti ularda yangi avlod grafik operastion tizimlari: Windows
ni urnatish va unda bemalol ishlash mumkin edi. Bu kompyuterlarning imkoniyatlari uch ulchovli grafika
bilan ishlan uchun xdm etarli edi. Birinchi uch ulchovli uyin -Wolfstein shu kompyuterlar uchun yaratildi.
Keyinchalik uch ulchovli uyinlar ishlab chikish juda katta tijoratga aylandi va kompyuter texnikasining jadal
rivojlanishiga katta ta’sir kursatdi.
1989 yil Intel kompaniyasi navbatdagi 80486 rusumli mikroprostessorlarini sotuvga chikdrdi.
Ularning DX va SX variantlaridan tashkdri, yana SLC varianti xam ishlab chikdrila boshlandi. Yangi
mikroprostessorning bu varianti elektr kuvvatini kam sarflashi bilan ajralib turardi va akkumlyator
batareyasidan foydalanadigan noutbuklarda ishlatish uchun muljallangan edi.
Bundan tashkdri, bu mikroprostessorlarda birinchi marta mikroprostessor korpusiga joylashgan va
kesh (cache - nakd yoki yashirilgan) xotira kullanila boshlandi. Bu xotira xdjmi kompyuterning tezkor
xotirasiga nisbatan juda kichik bulsa-da, kesh xotira bir necha barobar tez ishlardi va mikroprostessor ishini
bir kddar tezlashishiga olib keldi. 80486 da kesh xotira xdjmi bor-yugi 8 kilobayt bulgan bulsa, zamonaviy
mikroprostessorda ularning xdjmi 12 Megabaytgacha bulishi va mikroprostessordagi tranzistorlarning va
mikroprostessor narxining 90% gacha kismi bu xotira ulushiga tugri kelishi mumkin.
1993 yildan Intel kompaniyasi navbatdagi, uzining eng mashxur savdo belgilaridan biri
bulgan Pentium (lotin tilida beshlik degan ma’noni anglatadi) deb nom olgan
mikroprostessorlarini ishlab chikdra boshladi. Kompyuter jurnallari va texnik adabiyotlarda bu
mikroprostessorlar an’anaviy ravishda 80586, keyingilari 80686 deb atalishiga kdramay, Intel
kompaniyasi bunday nomlashdan voz kechdi. Bunga sabab, ba’zi mamlakatlarda kompaniya uz
maxsulotlarini patentlay olmaganligidir, chunki bu mamlakatlarning konunchiligida savdo
belgisi fakdt rakdmlardan iborat bulishi mumkin emasligi belgilab kuyilgan edi. Bundan
foydalanib, ba’zi kompaniyalar uz mikroprostessorlarini 80486 deb belgilay boshladilar.
Pentium mikroprostessorlari va ular asosida yaratilgan Pentium shaxsiy kompyuterlari dunyodagi
shaxsiy kompyuterlar parkining yangilanishiga olib keldi. Bu savdo belgisi shu k,adar mashxur edi-ki, Intel
kompaniyasi 2000 yilgacha ishlab chikdrgan uzining ettita mikroprostessorlarini shu nom bilan atadi.
1994 yil Pentium Pro (Professional), 1996 yil Pentium MMX (MultiMedia eXtansion -
multimedia kengaytmali), 1997 yil Pentium II, 1998 yil Pentium Celeron, 1999 yil Pentium III, 2000
yil Pentium 4 rusumidagi mikroprostessorlari sotuvga chikdrildi. Bu prostessorlarning xar biri

---

oldingisidan kdysidir jirata bilan far»; kilar edi-ki, kupchilik xdli eskirib ulgurmagan kompyuterlarining
mikroprostessorini yangisiga almashtirishga shoshilar edilar.
Oxir-okibat bunday misli kurilmagan poygadan xdmma charchadi, foydalanuvchilarning
kupchiligi uz mablaglarini mikroprostessorni almashtirishga emas, balki kompyuterga kushimcha
kurilmalar sotib olishga capflay boshladilar. Ular kompyuter uchuy yangi vinchester, videokarta,
tezkor xotira, LCD monitor, DVD ROM va DVD RW, lazer va fotoprinter, rakdmli foto va video
kameralar sotib ola boshladilar. Bu kurilmalar xdm uzlarining sifat xarakteristikalarini
yaxshilab, nisbatan arzonlashib, foydalanuvchilar orasida ommaviylasha boshladilar. ___________________
Intel kompaniyasi tomonidan ishlab chiқilgan asosiy mikroprostessorlar
Iil
Rusumi
Tranzistorlar soni
1971
4004
2 300
1972
8008
2 300
1976
8080
6 000
1978
8086
29 000
1980
80186
60 000
1982
80286
135 000
1985
80386
275 000
1989
80486
900 000 - 1 600 000
1993
Pentium
3 300 000
1994
Pentium Pro
4 500 000
1996
Pentium MMX 5 500 000
1997
Pentium II
7 500 000
1999
Pentium III
2000
Pentium IV
2004
Pentium
Prescord
2005
Pentium D
2006
Core2Duo
2007
Core Quad
720 mlngacha
2009
13, i5, i7
830 mlngacha
Utgan 30 yil mobaynida mavjud mikroelektronika texnologiyalari uz imkoniyatlaridan tupik,
foydalanib buldilar. 2000 yilga kelib, mikroprostessorlardagi tranzistorlar soni 2 mingdan 50 millionga etdi,
mikroprostessorlarning takt chastotasi 0,8 MGst dan 2000 MGst gacha, razryadlari soni 4 dan 32gacha oshdi.
Natijada signal bir takt mobaynida mikroprostessorning bir uchidan ikkinchisiga etib kelishga
ulgurmay k,ola boshladi. Millionlab tranzistorlardan ajralayotgan issikdik mikdori keskin oshib ketdi,
mikroprostessorni samarali ravishda sovutish muammosi paydo buldi.
Mavjud texnologiyalardan oxirigacha foydalanish bilan birga, paydo bulgan muammolarni *dl
kilishning yangi yullari xdm kvdirila boshlandi. AMD kompaniyasi 2003 yili bozorga birinchi 64 razryadli
mikroprostessorni chikdrib, bu muammoni kisman bulsa-da xal kildi. Bunga javoban Intel kompaniyasi 2004
yil avval virtual (dasturiy) ikki yadrodan iborat Pentium Prescort, keyin 2005 yil xdkikiy ikki yadroli
Pentium D (dual - kush) mikroprostessorlarini sotuvga chikdrdi.
Lekin bu urinishlar Pentium prostessorlarining obrusini kdyta tiklay olmadi. Intel kompaniyasi yana
bir marta uzining mashxur savdo belgisidan voz kechishga majbur buldi. Navbatdagi prostessorlar ularning
ikki yadroli ekanligiga urgu bergan xolda DualCore va Core2Duo deb atala boshlandi. Ulardan keyin 2007
yil turt yadroli Core Quad mikroprostessorlari xdm sotuvga chikdrildi. Kuchli rakobat tufayli Intel 64
razryadli mikroprostessorlarni, AMD esa kup yadrolilarini chikdrishga majbur buldi.
2009 yildan boshlab Intel kompaniyasi Core i3, Core i5 va Core i7 rusumidagi mikroprostessorlarni
sotuvga chikdrdi. Ulardan birinchisi noutbuklar uchun, ikkinchisi arzon, uchinchisi kimmat kompyuter
modellari uchun tavsiya kilingan bulsa xam kompyuter ishlab chikuvchi kompaniyalar xar doim xam bu
tavsiyalarga rioya kila bermaydilar. Bu prostessorlarning eng tezlarida ajraladigan issikdik mikdori bir necha
yuz vatt bulib, ularni samarali ravishda sovutish uchun 1156 va 1366 oyokli yangi slotlardan foydalanila
boshlandi. Solishtirish uchun 8086 mikroprostessorida 40 oyokcha bulganini aytib utish mumkin.

---

Mikroprostessorlarning asosiy parametrlari ularning kdysi slotga urnatilishi (mikrosxemaning
oyokdari soni), takt chastotasi (bir sekundda necha marta eng sodda amalni bajara o lishi), razryad lari soni
(bir vaktda ikkilik sanok sistemasining necha xonali soni bilan ishlay olishi), yadrolari soni (bir vaktda
nechta masalani parallel ishlay olishi), kesh xotirasi xajmi, undan chikddigan issikdik mikdori, undagi
tranzistorlar soni va tranzistorlarning ulchamidir.
Xozirgi paytda Intel kompaniyasidan taiщari AMD, NVidia va Motorola kompaniyalarining
mikroprostessorlari keng kullaniladi. AMD kompaniyasi PC rusumidagi kompyuterlar uchun
mikroprostessorlar, NVidia shu kompyuterlarga videoprostessorlar, Motorola esa uyin kompyuterlari (Sony
Play Station) va Apple kompaniyasining kompyuterlari, mobil telefonlar uchun mikroprostessorlar ishlab
chikddi.
1.4. Kompyuter texnikasining rivojlanish iepщbollari
Utgan asrning 60-yillari oxirida Intel kompaniyasining prezidenta Gordon Mur yakin un yil
mobaynida mikrosxemadagi tranzistorlar soni xdr bir-ikki yilda ikki martadan ortib boradi deb bashorat
kilgan edi. Lekin u biroz yanglishdi. Mana stiщ yildirki, Mur konuni amal kilib kelmokda. X
03I
R
GI
kunda
sotuvdagi 16 Gigabayt xajmli flesh xotirada 130 milliard tranzistor bor.
Lekin bu xali xammasi emas. Laboratoriya sharoitlarida 29 oltin atomidan xotira uyachasi yaratildi.
Bu texnologiya yordamida bir gramm oltin dunyodagi 8 milliard odamlarning xar biri uchun 16 Gigabaytli
xotira yasab berish uchun etarli. Bu esa Mur krnuni ma’lum muddat amal kilishini bildiradi.
Dunyodagi bir kdtor mamlakatlarda beshinchi avlod kompyuterlari ustida ishlar allakdchon boshlab
yuborilgan. Kvant fizikasidagi yutukdar beshinchi avlod kompyuterlari kvant kompyuterlari bulishini
belgilab berdi. Xrzirgi kundayok^ ularning kuvvati zamonaviy kompyuterlardan bir necha tartibga yukori
bulishi anik, bulib koldi. Bitta kislorod molekulasi 0
2
(unda 16 ta elektron bor)da yasaladigan kvant
kompyuterining razryadlari soni 2
1b
=65536 ga teng buladi. Bunday kompyuterlarni yaratish ishlari boshlab
yuborilgan va 2020 yilga kelib birinchi kvant kompyuterlarini yaratish muljallanayapti. Bu kompyuterlar
yakin un ming yilda kilina olinmaydi, degan masalalarni tezda xal kilinishiga olib keladi.
Xozirgi kunda neyron kompyuterlari ustida xdm ilmiy izlanishlar olib borilmokda. Ularning ishlash
prinstipi inson miyasining faoliyatiga uxshab ketadi, lekin undan bir necha ming marta tezrok, ishlaydi.
Neyron kompyuterlarning yaratilishi kompyuterlar bugungi kunda xai kila olmayotgan bir kdtor
muammolarni xai kilish imkonini beradi.