Microsoft Word Tema.«Júzlik» hám «Mıŗlıq», «Kóp xanalı sanlar» temalarında `máseleler sheshiw

---

Tema. «Júzlik» hám «Mıńlıq», «Kóp xanalı sanlar» temalarında `máseleler 
sheshiw 
Joba: 
1. «Júzlik» temasında máseleler sheshiw. 
2. «Mıńlıq» temasında máseleler sheshiw. 
3. «Kóp xanalı sanlar» temasında máseleler sheshiw. 
1. «Júzlik» temasında máseleler sheshiw. 
«Júzlik» teması ekinshi klasstan baslap oqıtıladı. Sonnan baslap ápiwayı máselelerden áste-
aqırın quramalı máseleler sheshiwge ótiw protsessi baslanadı. 
Bunda da eń dáslep másele shártin analiz qılıwdan baslaw kerek. Máselen 1-qutıda 6, 2-
qutıda 1-qutıdaǵıdan 2 qálem kem, eki qutıda qansha qálem bar. Máseleniń shártin kórgizbeli 
analizden baslaw kerek. 1-qutıdaǵı 6 qálemdi kórsetedi. 2-qutıda 2 ge kem qálem bar, dep jabıq 
halda kórsetiledi. Eki qutını bir-birine jaqınlastırıp, jámi qansha qálem bar ekenligin tabıwdı 
aytadı. Onıń sızılmaların taxtada kórsetedi. 
Soraw: a) ekinshi qutıda qansha qálem bar? 6-2=4
b) eki qutıda qansha qálem bar? 6+4=10 
Sonnan keyin máselelerdiń ulıwma sheshimin ańlatıwshı ańlatpa dúzemiz. 6+(6-2)=10 
Qosıw hám alıwǵa baylanıslı quramalı máselelerden tısqarı jáne tómendegi mazmunlarda 
da máselelerdi sheshiw usınıs qılınǵan: 
1) kóbeytiw hám bóliwge baylanıslı; 
2) sandı bir neshe márte arttırıw hám kemeytiwge baylanıslı; 
3) sanlardı eseli salıstırıwǵa baylanıslı. Máselen, shaxmaq taxtaǵa úsh kvadrat qoyıladı 
hám onnan eki márte kóp úshmúyeshlik alıwdı usınadı. 
Ápiwayı máselelerdi sheship atırǵanda ayırımları ushın másele mazmunınıń qısqasha 
jazıwın taxtada jazıw múmkin, sebebi oqıwshılar taxtadaǵı jazıwǵa qarap máseleniń mazmunın 
esten shıǵarmaydı. 
Quramalı máselelerdiń derlik barlıǵı ushın qısqasha jazıw zárúr boladı. Bul jazıwdan 
máseleni tákirarlawda, qayta-qayta eslewde paydalanıladı. Jazıwda tiykarınan másele shárti hám 
soraw bólegi arasındaǵı baylanıs kórsetiliwi kerek.
Máselege baylanıslı qısqasha jazıwdaǵı qaǵıydalarǵa ámel qılıw kerek: 
1) qısqasha jazıw másele mazmunı menen tanısılǵannan keyin dúzildi hám sheshiw jolların 
izlewdiń kerekli quralı bolıp xızmet qıladı. Sol tiykarda máseleni analiz qılıw múmkin.
2) qısqasha jazıw ıqsham, anıq bolıwı shamalar arasındaǵı baylanıslardı hár qıylı kóriniste 
(keste, sızılma, súwret, sxema) súwretlew múmkin. 
3) qısqasha jazıwdıń hár bir basqıshın orınlawda oqıtıwshı basshılıq qıladı; 
4) sabaqtıń maqsetleri hám máseleniń qıyınlıq dárejesine qarap, oqıwshı yamasa oqıtıwshı 
taxtaǵa jazıwı múmkin. 
Máselen, balalar baǵshasına eki bidonda sút alıp kelindi. Bir bidonda 32 l, ekinshi bidonda 
30 l sút bar. Túslik ushın 40 l sút isletildi. Neshe litr sút qaldı?
Máseleniń qısqasha jazıwı tómendegishe boladı: 
Keltirildi-32 l hám 30 l 
İsletildi-40 l 
Qaldı-?
Másele: oqıwshılar 80 kg júzim terdi. Sonnan 20 kg dı mektep ushın qaldırıp, qalǵan 
júzimlerdi yashiklerge jaylastırıp baqshaǵa jiberdi. Hár bir yashikke 10 kg nan júzim ketse, 
baqshaǵa neshe yashik júzim jibergen?
Bul máselede eki hár qıylı shamalar bar: júzim massası hám yashikler sanı. Bunı tómendegi 
keste menen jazıp sheshemiz. 

---

Úzilgen júzim 
Mektepte qaldı 
Qansha júzim 
jiberildi 
Hár bir yashik 
massası 
Neshe yashikke 
jaylastı 
80 kg 
20 kg 
? 
10 kg 
? 
2. «Mıńlıq» temasında máseleler sheshiw. 
Endi «Onlıq», «Júzlik» temalarına baylanıslı máselelerge súyengen halda úsh xanalı sanlar 
ústinde de máseleler sheshiledi. Máselen, bir bala úsh kitap oqıydı. Olardıń barlıǵı 653 betten 
ibarat. 1-kitap 256 betli, 2-kitap 1-kitaptan 58 bet kem, 3-kitap neshe bet? Másele shártin 
tómendegishe jazamız. 
1k-256 bet, 2k-58 bet kem, 3k-?
Sheshiw: 
Sheshiw: 1) 256 
2) 256
3) 653
- 58
+198
-454 
198 bet 
454 bet 
199 bet 
Ulıwma ańlatpası: 653-((256-58)+256)=199 
3. «Kóp xanalı sanlar» temasında máseleler sheshiw. 
4-klassta sheshiletuǵın quramalı máselelerdi shártli túrde tómendegi túrlerge bóliw 
múmkin: 
I. qatnaslar usılı menen sheshiletuǵın máseleler. Birlikke keltiriw qaǵıydasına tiykarlanıp 
sheshiledi. Aldın bir san ekinshi sannan neshe márte artıq yamasa kem ekenin biliw kerek, keyin 
arttırıw yamasa kemeytiw kerek, aqırǵı sorawǵa juwap tabıw kerek. 
Mısal. 2 nan 12 swm turadı. 6 nan qansha turadı?
1) 1 nan 12:2=6 swm. 2) 6*6=36. Ulıwma jazıwda (12:2)*6 boladı.
II. Proportsional bóliwge baylanıslı máseleler. Bunday máselelerdi sheshiwden aldın 
tayarlaw shınıǵıwları orınlanadı. Mısal. Aldın 3 kesa satıp alındı, keyin jáne 2 kesa alındı. 
Barlıǵı ushın 250 swm tólendi. Hár bir alınǵan kesaǵa neshe swmnan tólengen?
Sızılmada kórsetip tómendegi sorawlarǵa qoyamız: 
1) barlıǵı bolıp qansha kesa alınǵan: 3+2=5 kesa; 
2) bir kesa qansha turadı? 250:5=50 swm; 
3) 3 kesa qansha turadı? 3*50=150 swm; 
4) 2 kesa qansha turadı? 2*50=100 swm. 
Máseleni sheship bolǵannan keyin másele juwabın tekskrip kóriw kerek. Tólengen barlıq 
pul 150+100=250 swm boladı. 
Proportsional bóliwge baylanıslı másele analizin hám qısqasha túsindiriwdi kestede 
kórsetip, keyin jaqsı nátiyjege erisiw múmkin. 
Mısal. Bir bólekte 5 m gezleme, ekinshi bólekte sonday 7 m gezleme bar. Eger eki bólek 
ushın 3600 swm tólengen bolsa, hár bólek gezleme qansha turadı?
Bahası 
Shaması 
Jámi pul 
Jami 
gezleme
1m
gezleme 
5 m 
7 m 
birdey 
5 m, 7 m 
3600 swm 
12 m 
? 
? 
? 
Máseleni sheshiw ushın sorawlar dúzemiz: 
a) 1m gezleme qansha turadı? 3600:12=300 swm 
b) 5m gezleme qansha turadı? 300*5= 1500 swm 
v) 7m gezleme qansha turadı? 300*7= 2100 swm

---

4) háreketke baylanıslı máseleler. Tezlik, waqıt, aralıqtı esaplawǵa baylanıslı máseleler: a) 
tezlikti tabıwǵa baylanıslı. «Piyada 3saatta 12 km jol júrgen, onıń tezligi qansha?» Bunda 
tezlikti tabıw ushın aralıqtı waqıtqa bóliw kerek, degen qaǵıydanı keltirip shıǵaradı. 
Tezlik 
Waqıt 
Aralıq 
? 
3 saat 
12 km 
b) aralıqtı tabıwǵa baylanıslı. Piyada 3 saatda 6 km tezlik penen jol júrdi. Ol qansha aralıqtı 
ótken? 
Tezlik 
Waqıt 
Aralıq 
4 km/s 
3 saat 
? 
6*3=18 
Aralıq tezlik penen waqıttıń kóbeymesine teń – degen qaǵıydanı keltirip shıǵaradı. 
v) waqıttı tabıwǵa baylanıslı. Waqıt- aralıqtı tezlikke bólgenge teń. 
Tezlik 
Waqıt 
Aralıq 
4 km/s 
? 
12 km 
Bul úsh shamanıń hár birin tabıw óz-ara keri bolǵan 3 túrdegi máseleni sheshiw degen sóz. 
Ulıwma jaǵdayda tómendegishe boladı. 
Tezlik 
Waqıt 
Aralıq 
4 km/s 
4 km/s 
? 
3 saat 
? 
3 saat 
? 
12 km 
12 km 
5) ushırasıwshı háreketke baylanıslı máseleler. Tayarlaw shınıǵıw sıpatında tómendegi 
máseleni sheshiw múmkin. Eki bala bir-birine qarap júrip kiyatır, ushırasaman degenshe birinshi 
bala 48m, 2-si 37m júrdi. Ekewi neshe m júrgen. 
Sonnan keyin bir waqıtta hám ushırasqanda sıyaqlı sózleriniń áhmietin hám másele 
kórinisin kórsetip olarǵa tiyisli aralıq, tezlik, waqıttı esaplaw múmkinligin túsindiredi. 
Mısal. Eki qaladan bir-birine qarap 2 poezd túrli waqıtta jolǵa shıqtı.1-poezd saat 7 de, 2-si 
saat 9 da, olar saat 11 de ushırastı. Hár qaysı poezd ushırasqansha qansha waqıt júrgen? Bunday 
máselelerdi sheshiwde S, V, t sıyyaqlı belgilerdi kiritiw usınıs etiledi. 
Máselen: 2 awıldan bir waqıtta 2 piyada bir-birine qarap jolǵa shıqtı hám 3 saattan keyin 
ushırastı. Birinshisiniń tezligi 4km, 2-siniki 5km. Awıllar arasındaǵı aralıqtı tabıń? 
Onı 4*3+5*3=27 yaki(4+5)*3=9*3=27 
4 km
5 km
____/____/___R___/___/____/ 
Kórinislerde sheshiw múmkin. 
Bul jerde hám kombinatsiya qılıp 3 kompanenten ekewin paydalanıp 3-sin tabıwǵa baylanıslı 
keri máseleler dúzip sheshiw múmkin. Keri másele 27km aralıqtı 1ci 4km,2-si,5km tezlik penen 
júrip ushırasadı. Ushırasqansha qansha waqıt ótken? 
4+5=9 km, 27:9=3saat 
4 km
5 km
____/____/___R___/___/____/ 
?
? 
Keri másele 27km aralıqtı bir-birine qarap jolǵa shıǵıp 2piyada 2saattan keyin ushırasadı 1-
siniń tezligi 4km bolsa 2-siniki qansha? 

---

4 km
? 
____/____/___R___/___/____/ 
27 km