Mikrobiologiya va

301

GLOSSARIY

A
AVTOTROFLAR (grekcha so'z boiib. avto-o'zim. trof-oziqlanish) - fotosintez yoki neorganik birikmalarning oksidlanishi natijasida energiya hosil qiluvchi mikroorganizmlar. ular uglerod olish uchun asosiy manba sifatida CO, dan foydalanadi.
AVTOKLAV -obyektni to'yingan suv bug'i bosimi bilan sterillovchi
apparat.
AGAR (agar-agar)-polisaxarid. dengiz suv o’tlari tarkibida boiadi. Qattiq oziq muhitlar tayyorlaganda tozalangan holda qoilaniladi. Uni 15- 20 g/1 konsentratsiyada suvli eritmalarga qo'shiladi. 100' С da eriydi. lekin sovutilganda (45°C gacha) suyuq holatini yo'qotmaydi. Bakteriyalarning ba’zilari uni parchalash qobiliyatiga ega.
AGGLYUTINITSIYA REAKSIYASI—antigenlarning antitelolar yordamida yopishishi. iMa'lum zardoblar bilan bakteriyalarning turini identifikatsiya qilish uchun keng qoilaniladi. shuningdek zardobdagi maxsus antitelolar ma'lum antigenlar yordamida aniqlanadi.
AGLYUTININLAR — agglyutinatsiya reaksiyasiga kiruvchi antitelolar.
AGGLYUTINOGENLAR - korpuskulyar antigenlar (bakteriyalar aralashmasi), ular fiziologik eritmada o'zlari uchun maxsus antitelolar bilan o'zaro aloqaga kirishib agglyutinat (bir-biriga yopishish) hosil qiladi.
ADAPTATSIYA (adaptat lotincha so‘z boiib - moslanish) - mikrob hujayrasining tashqi muhit omillariga moslashishi. Moslashish mexanizmi fenotipik va genotipik tabiatga ega (fenotip va genotipga qarang).
ADENOVIRUSLAR — viruslarnining Adenoviridae avlodiga mansub, birinchi marta adenoid (bodom bezi) hujayrasi kulturasidan ajratib olingani U.Rou va boshqalar tomonidan 1953-y. Hammasi boiib adenoviruslarning 80 ga yaqin serotipi ma lum. ulardan 34 ta turi odamlarda uchraydi. Adenoviruslar ko'pincha odamlarda o'tkir respirator kasalliklar qo^g'atuvchilari hisoblanadi.
ADSORBSIYA-virusning xo‘jayin hujayrasi bilan o'zaro aloqasining birinchi davri. Bular molekulalararo tortishuvi boshqa kuchlar va zaryadlar xilma-xilligiga bogliq boigan fizik kimyoviy jarayon.


302

AKT1NOMITSE TLAR (grekcha so'z bo'lib, nur va.zamburug‘degani)

• 
  nuili zambuiug lai. bir hujayrali septirlanmagan mitseliyga ega.
  

AMFITRIXLAR — xivchinlari bipolyar joylashgan mikroorganizmlar.
ANATOKSINLAR — aktiv immunoprofilaktika uchun qo'llaniladigan immunopreparatning turi.
ANAEROBLAR (grekcha so'z bo’lib. an—inkor qilish, aero — havo va hayot degani) — vashash muhitida kislorodsiz sharoitda modda almashinuvi va ко payishini bajaraoladigan mikroorganizmlar. Kislorodli sharoitda yashay olmasligi ularda bakteriyalar uchun zaharli bo'lgan Vodorod peroksidini parchalovchi katalaza fermentining yo'qligidir.
ANAEROSTAT — turg'un anaerob sharoitni yaratish va ushlab turish uchun xizmat qiladigan asbob.
ANTAGON1ZM - bir mikrobning ikkinchi mikrob o'sishini to‘xtatib qo’yishi.
ANTIBIOTIKLAR (grekcha so'z bo'lib, anti-qarshi va bio-hayot degani)-kelib chiqishi mikrobli, sun'iy va yarim sun’iy ximioterapevtik moddalar. ularga sezgir mikroblarni va o‘sma hujayralarning o'sishini to'xtatadi yokni halok qiladi.
ANTIGEN «0» (somatik) — hujayra devorining lnpolisaxarid qavati bnlan bog'langan bakteriya antigeni.
ANTIGEN «Н» — bakteriyalarning xivchin antigeni.
ANTIGENLAR — organizmning immun javobini yaratuvchi va immunologik holatni o'zgartiruvchi kimyoviy moddalar.
ANTISEPTIKA — odam tanasidagi teri va shilliq qavatlardagi shartli patogen mikroorganizmlami o'sishi va ko'payishini to'xtatib qo*yishga qaratilgan tadbirlar.
ANTITELOLAR — immunokompetent hujayralar tomonidan kiritilgan angigenga javoban ishlab chiqarilgan maxsus immunoglobulinlar.
ANTITELOLAR TITRI-bu serologik reaksiyani hisobga olishga imkon beradigan, zardobning oxirgi suyultirilishi.
ANTITOKSIK ZARDOB (antitoksin) - antitelo saqlovchi qon zardobi, ular o'ziga tegishli bo'lgan bakteriyalarning ekzotoksinini neytrallaydi.
ASEPTIKA — yarani mikroblar bilan ifloslanishdan ogohlantiruvchi usul, fizik usullar yordamida har xil materiallardan mikroblarni va uning sporasnini yo'qotish yoki uni zararsizlantirishga asoslangan.
ASTA - SEKIN YOKI DARHOL YUZAGA CHIQUVCHI YUQORI


303

SEZUVCHANLIK - sekin-asta yoki darhol yuzaga chiqadigan allergik reaksivalar xili.

В
BAKTERIOSKOPIK USULLAR - bakteriyalarning morfologiyasi va tuzilishini o’rgatuvchi mikroskopmk usul.
BAKTERIOSTATIK SAMARA-har xil ingibitorlar ta’sirida bakteriya­lar o'sishining to’xtash
BAKTERIOTSID SAMARA - bakteriyalar hayot foaliyatini butunlay
to'xtashi.,
BATSILLALAR (lotincha asillus- tavoqcha) - spora hosil qiluvchni tayoqchasimon bakteriyalar.
BIFIDOBAKTERIYALAR - asporogen gram»+» aerob sharoitda nafasoluvchi polimorf bakteriyalar avlodi. Shoxlangan shaklga ega.
BLENNOREYA — gonokokklar chaqirunchi. chaqaloqlariing o‘tkir yiringli kon’yunktiviti.
BOKSLAR - o‘ta sterillikni talab qiluvchi, maxsus ishlarni bajarish uchun ajratilgan alohida binodagi xona.
BORDETELLALAR — mayda kokkobakteriyalar. asporogen, gr>>- »,aerob bakteriyalar.Ko‘k yo'tal qo’zg'atuvchilari.
BOTULIZM - Slostridium botulinum ekzotoksini keltirib chiqaradigan og‘ir ovqatdan zaharlanish.
BRUTSELLIN - brutsellalarni qizdirish yo*li bilan o'ldirilgan bulonli kulturasining uch kunlik filtrati
BURRI-GINS USULIDA BO'YALISH — kapsulani aniqlash uchun qollanadigan murakkab bo'yash usuli
BUBON -yalliglangan limfatik tugun
BYURNE SINAMASI — brutsellyoz (qorason)ga teri-allergik sinamasi.
VAKSINALAR Hot. Vacca - sigir)—organizmda aktiv sun’iv immunitet ishlab chiqarish uchun foydalaniladigan, mikroblarga va viruslarga mansub bo‘lgan preparatlar.
VABO - o'tkir yuqumli kasallik boiib, Vibrio Cholerae keltirib chiqaradi. Og ir kechadigan va tez tarqaladigan o*ta xavfli infeksiya.
VIBRIONLAR — burama shaklga ega boigan bakterivalar (aylananine 1/4).
VIRION — virusning alohida bolagi. ba’zi bir virusning fizik birligi.
VIROGENIYA — virusning xo'jayin hujayra bilan birga hayot kechiradigan shakli, bunda virusning genomi xromasomaga birikadi.


304




VIRULENTLIK (lot. Vira - zahar) - mikroorganizmning patogenlik darajasiga miqdoriy ta’rif.
VIRUSEMIYA - viruslarning qonga o‘tishi va uning qon oqimi bilan tarqalishi.
VIRUS TITRI — materialning miqdor birligida virusni infeksion birligi konsentratsiyasi.
VIRUSLAR — vira olamiga birlashtirilgan tirik jonzotlarning mustaqil guruh i.
VISMUT-SULFIT AGAR - salmonellalarni ajratib olish uchun qo'llaniladigan zich selektiv oziq muhit.
VOLYUTIN—mikroorganizmlar sitoplazmasida bo'ladigan kiritmalarning bir tipi bo'lib, RNK kompleksining polifosfatlar ko'rinishidagi zapas oziqa materiali hisoblanadi.
D
GAMMA-GLOBULIN - zardob oqsili, davolash-profilaktika sifatida qo'llaniladigan preparatlar.
GVARNIERI TANACHALARI -chechak vimsi bilan zararlangan
epiteliy hujayralar sitoplazmasidagi kiritmalar.
GEMOKULTURA - qondan ajratib olingan bakteriyalar kulturasi.
GENSIAN BINAFSHA —binafsha rangli asosiy bo'voq.
GETEROTROFLAR (Heterosgrekcha so‘z bo'lib — o‘zga, boshqa, trofik -oziqlanish) — organik biriVmalardan uglerodni hazm qilib oluvchi m i kro о rgan i zm 1 ar.
GIALURONIDAZA-biriktiruvchi to‘qi. - tarkibiga kiradigan gialuron kislotaga ta'sir ko'rsatuvchi ferment, natijada biriktiruvchi to'qimaning o‘tkazuvchanligi ortadi, bu organizmda tegishli bakteriyalarni tarqalishiga imkon beradi.
GNOTOBIOLOGIYA (gnotos -ma'lum. bios- hayot logos-taMimot)- qat'iy steril sharoitda hayot boiishi mumkinligi to'g'risidagi fan.
GISS MUHITLARI - mikroblarni identifikatsiya qilish jarayonida ularning qandni parchalash xossalarini aniqlash uchun qo'llaniladigan uglevodli va indikatorli oziq muhitlar.
GOSPITAL INFEKSIYA - kasalxona ichi infeksiyasi, uning yuqishi kasalxona muassasalari ichida kelib chiqadi.
GRAM USULI - bakteriyalarni farq qilish uchun bo‘yash usuli,
bunda ba'zi birlari qizil rangga (gram»-»), boshqasi binafsha (gram»+») rangga bo'yaladi.