Mikroelementlar

Mikroelementlar - organizm, oʻgʻit, rudalarda kam miqdorda (odatda, Eng muhim mikroelementlarning asosiy fiziologik va gigiyenik xususnyatlariga taʼsir etadi, immunitet reaksiyalari, qon hosil qilish va toʻqimaning nafas olishida qatnashadi, hayvonlarda yetishmasa ozadi, boʻyi oʻsmaydi, skeleti rivojlanmaydi. Boʻy oʻsishi va organizm rivojlanishiga yordam beradi, qon hosil qilish, immun reaksiyalar va toʻqimaning nafas olishida qatnashadi. Fermentlar tarkibiga kiradi, kushlar va hayvonlarning oʻsishini tezlashtiradi, qoramollarda koʻpayib ketsa, molibdenoz kasalligi paydo boʻladi. Tishni baquvvat qiladi, qon hosil qilish va immunitet reaksiyalariga, skeletning rivojlanishiga yordam beradi, koʻpayib ketganda flyuoroz paydo boʻladi. Qon hosil qilish jarayoni, ichki sekretsiya bezlari faoliyatida ishtirok etadi; yetishmaganida hayvonlarning boʻyi oʻsmaydi va bolalashi kamayadi massasi 0,001% gacha) uchraydigan ki-myoviy elementlar. Tuproq va togʻ jinslari, suv tarkibidagi ayrim makroele-mentlar koʻpchilik hayvonlar, oʻsimliklar va odam uchun M. hisoblanadi.
Organizmda M. xilma-xil biologik faol birikmalar: fermentlar, vitaminlar, gormonlar va boshqa tarkibiga kiradi. Bu M. taʼsiri, asosan, organizmda moddalar almashinuvi jarayonlari faolligining oʻzgarishida namoyon boʻladi. Baʼzan M. organizmlarning oʻsishi, qon hosil qilishi, toʻqimalar orqali nafas olish jarayonlari, hujayralar ichi moddalar almashinuvi va h.k.ga taʼsir koʻrsatadi.
Tuproqda M. kam yoki koʻp boʻlsa, oʻsimlik va hayvonlar organizmida M. yetishmovchiligi yoki ortiqligi payqaladi.
Chorva mollarining mahsuldorligini oshirish uchun mol ozigʻiga M. qoʻshib beriladi. Oʻsimlik va hayvon mahsulotlaridan iborat oziq-ovqat odam organizmiga kiradigan M.ning asosiy manbaidir. Ichiladigan suv odam organizmining yod, mis, rux, marganets, kobalt kabi M.ga boʻlgan sutkalik ehtiyojining faqat 1 — 10% ini taʼminlaydi.
M. organizmda bir xil tarqalmaydi. Ularning biror organda koʻp toʻplanishi elementning fiziologik roli va shu organning oʻziga xos faoliyatiga bogʻliq (mas, jinsiy bezlarda Zn koʻp toʻplanadi va ularning funksiyasiga taʼsir etadi); baʼzi hollarda M.ning organlar funksiyasiga taʼsir etishi toʻplanish joyiga bogʻliq boʻlmaydi. Odam organizmida koʻpchilik M. (Al, Ti, Cl, Pb, F, Sr, Ni) miqdori yoshga qarab orta boradi. Oʻsish, rivojlanish davrida M. miqsori tez ortib, 15—20 yoshga yetganda kamayadi yoki toʻxtaydi. M. organizm hayot faoliyati uchun muhim boʻlish-boʻlmasligiga koʻra, zarur (Co, Fe, Cu, Zn, Mn, I, F, Br) va unchalik zarur boʻlmagan (Al, Sr, Mo, Se, Ni) turlarga boʻlinadi.
Klinik tibbiyotda So, Fe, Cu kabi M.ning preparatlari anemiyaning baʼzi turlarini davolashda, Vg va I farmakologik moddalar sifatida qoʻllanadi. M. gigiyenada muvaffaqiyat bilan ishlatilmoqda (mas, endemik buqoqning oddini olishda tuz va nonni yodlash, tish chirishiga karshi suvni ftorlash va h.k.).
M. tanqisligiga qarshi kurashish maqsadida, shuningdek, tibbiyotda So preparatlari (V12 vitamini)dan foydalaniladi, uy hayvonlariga mineral ozuqalar (So, Gʻ, I), oʻsimliklarga — mikrooʻgʻitlar beriladi (455-6.dagi jadvalga q.).


Tabiatda nisbatan kam uchraydigan, o‘simliklar kam foydalanadigan, lekin hayotida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan ozuqaviy elementlar mikroelementlar deyiladi. Mikroelementlarga B, Mn, Cu, Mo, Zn va So kabi elementlar kiradi. O'simliklarning oziqlanishi uchun zarur bo'lgan mikroelementlarni o'z ichiga olgan o'g'itlar mikroo'g'itlar deb ataladi. Mikro o'g'itlarning o'simliklar uchun ahamiyati shundaki, ular metabolizmdagi ko'plab muhim jarayonlarda ishtirok etadi, ularning aksariyati (Mn, Cu, Mo, Zn, Co,) biokimyoviy reaktsiyalarni faollashtiradigan turli fermentlarning bir qismidir va ba'zilari (Mn, Cu, G'e) o'simlik hujayralarida oksidlanish-qaytarilish jarayonida ishtirok etadi. Marganets, mis, rux va kobalt oʻrganilgan. Bor o'simliklar hayotining barcha davrlarida zarurdir. Tuproqda borning etishmasligi o'sishni to'xtatishga, o'simliklarning kasallanishiga, hosilning pasayishiga va sifatining yomonlashishiga olib keladi.Natijada, ildiz teshiklari bilan to'lib, ba'zan u butunlay chirishga, zig'irga bakteriozga, kartoshka esa qoraqo'tirga ta'sir qiladi. Bor o'simliklardagi uglevod va oqsil almashinuviga va boshqa bir qatorbiokimyoviy jarayonlarga ta'sir qiladi. Bor yetishmasa, barglarda shakar va kraxmal to'planadi va ularning boshqa organlarga oqishi buziladi. Natijada fotosintez jarayoni susayadi, ildiz tizimiga uglevodlar bilan ta’minlanishi susayadi va uning rivojlanishi yomonlashadi, dukkakli o‘simliklar ildizida tugunlarning rivojlanishi buziladi, tugun bakteriyalarining azotifikatsiya qilish qobiliyati pasayadi. Bor reproduktiv organlarning rivojlanishida muhim rol o'ynaydi , ularning unib chiqishi buziladi, tugunlari to'kiladi va hosil kamayadi. Borli o‘g‘itlarni qo‘llash sebar, beda, zig‘ir va sabzavot ekinlarining urug‘ hosildorligini sezilarli darajada oshiradi. Har xil turdagi tuproqlarda borning umumiy miqdori 1 kg tuproq uchun 2 dan 50-80 mg gacha. Borning eruvchan (suvda eriydigan) birikmalari odatda uning umumiy miqdorining 3-1% ni tashkil qiladi. Molibden erkin yashovchi bakteriyalar tomonidan azotni biriktirishda muhim rol o'ynaydi.U bakteriyalarda molekulyar azotni fiksatsiya qilishda ishtirok etadigan nitrogenaza fermentining bir qismidir. Molibden yetishmasa dukkaklilar ildizidagi tugunlar sekin rivojlanadi, azot saqlovchi bakteriyalar normal rivojlana olmaydi va atmosfera azotini tuzatmaydi. Tuproqdagi molibdenning umumiy miqdori (I kg/mg) 0,2-12 mg. Molibdenning harakatchan shakllari uning umumiy miqdorining 5-10% ni tashkil qiladi. Molibdenli o'g'it sifatida tarkibida taxminan 50% molibden bo'lgan ammoniy molibdat, tarkibida 35% bo'lgan texnik ammoniy-nitrat molibdat, molibdenli 0,1- 0,2% molibden, molibdenli superfosfat va elektrolampa sanoati chiqindilari tarkibida 5-8% molibden bo'lgan molibden hosil bo'ladi. Molibdenli o'g'it odatda tuproqqa 15 g dan 100 g gacha ammoniy molibdatning 0,01-0,05% eritmasi shaklida qatorlarga ekish paytida va dastlabki bosqichlarda qo'llaniladi. Mis asosan oksidlovchi fermentlarning bir qismidir va o'simliklar o'simlik hujayralarida sodir bo'ladigan oksidlanish-qaytarilish jarayonlarida muhim rol o'ynaydi. O'simliklarning uglevod va oqsil almashinuvida, barglarda xlorofill hosil bo'lishida katta ahamiyatga ega. Xlorofill faolligi bilan bog'liq barglarning sarg'ayishi mis etishmasligi bilan kuzatiladi. Donli ekinlarda mis etishmasligi o'ziga xos kasallikni keltirib chiqaradi. O'simlik och yashil rangga aylanadi, tez shoxlanadi, barglarning uchlari oq rangga aylanadi va don kamayadi. Mis juda kam bo'lsa, hech qanday boshoq hosil bo'lmaydi va powa asta-sekin quriydi. Chorva yemida mis yetishmasligi kamqonlik, diareya, buzoqlarda raxit, qo‘ylarda junning yo‘qolishiga olib keladi. Mis tuproqda harakatchan shaklda bo'ladi. 0,05-14 mg/kg, tuproqdagi misning umumiy miqdori esa 1% ni tashkil qiladi. Qishloq xoʻjaligida ishlatiladigan mikrooʻgʻitlarga mis sulfat (21-22%), mis kukuni va mis kolcha (25%) kiradi. Bundan tashqari, "Ammoofos" ishlab chiqarish birlashmasi tarkibida mis (0,25- 0,30%) bo'lgan ammofos ishlab chiqariladi.Barcha qishloq xo'jaligi ekinlari marganetsga muhtoj, ayniqsa don, dukkaklilar, shakarqamish, ildiz ekinlari, kartoshka va mevali daraxtlar. Barglarning oqarishi va sariq dog'lar paydo bo'lishi, dukkakli ekinlar qopqog'ida xloroz, bodring plastinkasining buralishi marganets etishmovchiligining asosiy belgilaridir. Marganets yuqori oksidlanish-qaytarilish potentsialiga ega, shuning uchun u o'simliklar tanasida sodir bo'ladigan biologik oksidlanish reaktsiyalarida faol ishtirok etadi. Marganets fotosintez jarayonida muhim rol o'ynaydi, shakar va uglevodlar miqdorini oshiradi va askorbin kislotasi sintezida ishtirok etadigan fermentlarning bir qismidir. Marganetsli o‘g‘itlar qand lavlagidan 23,7, bug‘doydan 2,2, makkajo‘xoridan 11,8 va arpadan 3,0 tani tashkil qiladi.Tarkibida 70% Mn bo'lgan marganets sulfat qimmatli mikroo'g'it hisoblanadi va sabzavot ekinlarini o'g'itlash uchun ishlatiladi. Marganets fosforli o'g'itlar bilan birgalikda yaxshi natijalar beradi, shuning uchun superfosfat ishlab chiqarishda marganets o'g'itlari qo'llaniladi. Shuningdek, Mn murakkab o'g'itlar tarkibiga kiradi. Marganets odatda tuproqqa 2,5 kg / ga qo'shiladi. Marganets o'g'itlarini urug'lar bilan aralashtirish o'g'itlarni qo'llashning eng qulay usullaridan biridir. Shu maqsadda taxminan 50-100 gramm marganets sulfat olinadi va 1 litr urug' bilan aralashtiriladi. Barglardan oziqlantirish uchun 100 litr suvda 200 gramm marganets sulfat U eritiladi va 1 ga maydonda ko'chatlarga purkaladi. Sink o'simliklardagi bir qator fermentlarning tarishlab chiqarilishi buziladi. Monosaxaridlar hisobiga murakkab uglevodlar, hosildorlik, fosfor va organik birikmalar sintezi kamayadi. Rux ishlab chiqarish darajasi karbonatli tuproqlarda va muhitda ko'proq neytral zaif ishqoriy reaktsiya hisoblanadi. Koʻchma rux boʻz tuproqlarda 0,09-0,6 mg/kg ga etadi. Ruxli o'g'itlar darajasi 21-28% Zn sulfat ( S04 7H20 ) va 2-7% Zn bo'lgan rux shlamlari tuproqqa 05-1,5 g miqdorida qo'shiladi. Shuningdek, 0,01 -0,02% qo'shimcha qo'llashdan qo'shimcha oziqlantirish uchun.
Xulosa: Oddiy o'g'itlar makro va mikro o'g'itlarga bo'linadi. Murakkab ovqatlar ikki yoki undan ortiq ozuqaviy moddalarni o'z ichiga oladi va ularning o'zaro bog'liqligi tufayli murakkabdir. Bu aralash va aralash o'g'itlarga bog'liq. Organik va hayvonot o'g'itlari hayvonlar va o'simlik qoldiqlari va ularning mahsulotlari. Ular boshqa mineral oʻgʻitlardan bir qancha makro va mikroelementlarni va maʼlum vaqt davomida saqlanishi bilan farqlanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Protasov P. V., Niyozaliev I. N.,Toirov T. 3., Paxtachilikdaagroximiya, T., 1981; 2 Zokirov T. S, Pochvenno-agroximicheskiye Osnovi xlopkovodstva, T., 1987. 3. I. N. Niyozaliev, T. Z. Toirov. Agrokimyo,T.,2010 4.Turdaliev A. T. et al. Influence of irrigation with salty water on the composition of absorbed bases of hydromorphic structure of soil //IOP Conference Series: Earth and Environmental Science. – IOP Publishing, 2022. – Т. 1068. – №. 1. – С. 012047. 5.www.ziyonet.uz.kibi va faolligini oshiradi. Rux yetishmasa, o'simliklarda auksinla

• 
  MIKROELEMENTLAR Osimliklar tarkibida juda kam miqdorda uchrashiga qaramay o`simliklar o`sib rivojlanishini ta`minlaydi. Mikro elementlarning ayrimlari fermentlarga qo`shilib anorganik katalizatorlarga nisbatan moddalar almashinuvi jarayoni bir necha ming va million marta aktivlashtirganligini rus olimi G. G . Gustavson ko`rsatib o`tgan . Mikroelementlar tirik organizmlarda sodir bo`ladigan o`sish va rivojlanish jarayonlarini jadallashtiradi. Biroq ularni ma`lum bir me`yorda qo`llash zarur. Mikroelementlar o`simlikka ijobiy ta`sir etganligini nazarda tutib , o`zida bor , marganets va molibden saqlagan o`g`itlar himya sanoatida ishlab chiqarilmoqda.
  
• 
  TEMIR. O’simliklarning modda almashinuvi jarayonida temir xam muhim rol o`ynaydi. Temirning o’simliklardagi miqdori o`rtacha 0,02-0,08 foizga (yoki 20-80 mg quruq. Og`irlik hisobida) to’g`ri keladi. Yer tarkibirida temir miqdori ancha ko’p. Suv bilan to`yingan, aerapiya yomon tuproqlarda temir tuproq. kolloidlari bilan mustaxkam birikkan tuzlar (sulfidlar, karbonatlar, fosfatlar) hosil kiladi. U orga­nik moddalar bilan ham birikmalar hosil kiladi. Dastlab Knop tajribalaridayok temir bo`lmasa, o’simliklarning barglari yashil rangini yo`qotishi aniqlangan edi. Shuning uchun ham temir xlorofill tarkibiga kirsa kerak, degan fikr tug`ilgan edi. Lekin R.Vilshtetter uz tajribalarida xlorofill tarkibiga temir emas, balki magniy kirishini ko’rsatdi. Keyinchalik temir xlorofillning sintezida ishtirok etadigan xlorofillaza fermenti tar­kibiga kirishi aniklandi. MARGANYeTs. Dastlab Bertran va I.V.Michurinning tajribalari o’simliklar hayotida marganets katta axo’shiyatga ega ekanligini ko’rsatdi. Tuproqda marganets amorf oksidlar, karbonatlar shaklida, silikatlar tarkibida bo’ladi. O’simliklar marganetsni tuproqdan kation (Mp4) shaklida o’zlashtiradi. Uning o’simlikdagi urtacha miqdori 0,001 foizyoki 1 mg/kg kuruқ massa hisobida bo’ladi. Ayniқsa, o’simliklarning barglarida ko’p to’planadi.
  

MAGNIY. O’simlik kuli tarkibida magniy boshqa elementlar -azot, kaliy, kaltsiyga nisbatan kamroq uchraydi. Yuksak o’simliklarda quruq.og`irligiga nisbatan 0,02-3,1 foizgacha, suvo`tlarida 3,0-3,5 foiz bo’lishi mumkin. qisqa kunli o’simliklarning (makkajo`xori, tariq. kanop, kartoshka, lavlagi, tamaki va boshqalar) bir kilo­gramm xo’l bargida 300-800 mg magniy bo’lishi mumkin. Shundan 30-80 mg xlorofill tarkibiga kiradi. Magniy urug`larda va o’simlikning yosh organlarida ko’proq uchraydi,