Mikroiqtisodiyot. Makroiqtisodiyot

Daromad va almashtirish samaralari. “Daromad-iste’mol”
chizigʻini tahlil qilganimizda, daromad oʻzgarishini (narxlar
oʻzgarganda) iste’molga ta’sirini oʻrgangan edik. “Narx-iste’mol”
chizigʻi orqali narxlarning oʻzgarishini bir ne’mat bilan boshqa bir
ne’matni nisbiy almashtirishga ta’siri oʻrganiladi. Endi biz X1 ne’matga
boʻlgan talabni oʻzgarishining qancha qismi narx bilan bogʻliq va
qancha qismi daromad bilan bogʻliqligini koʻrib chiqamiz
Narxning har qanday oʻzgarishi, birinchidan: real daromadni oshiradi,
natijada befarqlik egri chizigʻi siljiydi va iste’molchi sotib olishi
mumkin boʻlgan ne’matlar tarkibini oʻzgartiradi; ikkinchidan - narxlar
nisbatini oʻzgartiradi va bir ne’mat (B) bilan boshqa ne’mat (A)
almashtiriladi.
Ne’matlar majmuasiga (A va B ne’matlar) boʻlgan talab
oʻzgarishining qancha qismi real daromad ta’siri va qancha qismi
narxning pasayishi bilan bogʻliq ekanligini aniqlamoqchimiz. 5.13-
rasmda byudjet chizigʻining boshlangʻich holati BA va A ne’mat narxi
pasaygandan keyingi holati BA keltirilgan. Boshlangʻich byudjet
chizigʻida U1 befarqlik egri chizigʻiga mos keluvchi optimal majmua E1
nuqta bilan ifodalangan.
E1 nuqtada iste’molchi B ne’matdan B1 miqdorda, A ne’matdan A1
miqdorda sotib oladi. A ne’matning narxi tushgandan keyin, yangi
optimal majmua BA byudjet chizigʻi bilan U 2 befarqlik egri chiziqlari
kesishgan E3 nuqtaga oʻtadi. E3 nuqtada iste’molchi B3 miqdorda B
ne’matdan va A3 miqdorda A tovardan sotib oladi.
Demak, A ne’mat narxining pasayishi iste’molchining real
daromadini, uning tovar sotib olish imkoniyatini oshiradi, ya’ni uning
oʻz ehtiyojini qondirish darajasini oshiradi. Bu yerda A ne’matni
iste’mol qilish hajmining umumiy oʻzgarishi (uning narxi tushishi
hisobidan) rasmda A A 1 3 bilan belgilangan. Iste’molchi boshida 0 1 A
miqdorda A ne’matdan sotib oladi, narx oʻzgargandan keyin sotib olish
hajmi 0 3 A ga oʻzgaradi. B tovarni sotib olish hajmi 0B1 dan 0B3 ga
qisqardi.
A ne’mat iste’molining umumiy oʻzgarishi A A 1 3 ga umumiy
samara deyiladi. Endi umumiy samarani daromad samarasiga va
almashtirish samarasiga qanday ajralishni koʻramiz.
Daromad samarasini aniqlash uchun BA byudjet chizigʻiga
parallel qilib BA byudjet chizigʻini U1 befarqlik egri chizigʻiga
urinadigan qilib oʻtkazamiz va bu urilgan nuqtani E2 deb belgilaymiz. E2
nuqtaga mos keluvchi optimal majmuadagi A ne’mat miqdori A2 ga
teng va u A A 1 3 umumiy samarani ikki qismga ajratadi: A A 1 2 va A A 2 3 . A A 2 3
oʻzgarishga daromad samarasi deyiladi va A A 1 2 oʻzgarishga -
almashtirish samarasi deyiladi.
Bozor sharoitida daromad samarasi va almashtirish samarasini
ajratilishi, tovarlarga narx belgilashdagi qonuniyatlarni yaxshiroq
tushunishga yordam beradi. Biz daromad va almashtirish samaralarini
normal tovarlar uchun koʻrib chiqdik. Past kategoriyali tovarlar uchun
daromad va almashtirish samaralari oʻz xususiyatlariga ega.