Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot

Iste'molchi tanlavoning asosiy postuatlariI
Iste′mol turining xilma-xilligi.Har bir iste'molchi turli xil ne'matlardan iste'mol qilishni istaydi.

• 
  Iste′molning to`yinmasligi.
  

• 
  Iste′molchi har doim ne′matning kamroq
  
• 
  miqdoridan ko`prog`ini xarid qilishga moyil
  
• 
  Tranzitivlik
  

Iste′molchining nimani afzal ko`rishi.Qaysi ne′matlar majmuasini xarid qilish xususida yakuniy qaror qabul qilish keltiradigan majmuani tanlashga harakat qiladi; iste′molchilar tomonidan sotib olinadigan ne′mat narxi uning miqdoridan bog`liq emas; iste′molchilar ne′matlar nafligini to`liq biladi va maksimal naf beruvchi ne′matlar majmuasini tanlaydi, deb faraz qilinadi.
Naflilik funksiyasi. Avstriya iqtisodchilar maktabi namoyondalari K.Menger, E.Bem-Baverk, F.Vizerlar birinchilar qatorida talab bilan narx, tovar zaxirasi va uning miqdori o`rtasidagi bog`liqlikni aniqlashga o`ringanlar. Aniqlanishicha, cheklangan resurslar sharoitida ularning hajmi narxiga ta′sir qiluvchi muhim omillardan biri hisoblanadi. Ular ketma-ket iste′mol qilinadigan biror ne′matdan olinadigan nafning iste′molchi uchun kamayish xususiyati mavjudligi to`g`risidagi qonuniyatni aniqlashgan. Masalan, chanqagan inson bir stakan mineral suvni zo`r qoniqish bilan ichadi, ikkinchi stakan suv birinchi stakan suvga nisbatan kamroq, uchinchisi esa - ikkinchisiga nisbatan kamroq naf beradi. Bu holat toki oxirgi stakan suv beradigan naf nolga teng bo`lguncha davom etadi. Bunda umumiy naf (total utility) ortib boradi, lekin har bir keyingi stakan suvdan olinadigan qo`shimcha, ya′ni chekli naf (marjinal utility) kamayib boradi. Iste′molchi harakatini aniqroq tahlil qilish uchun naflilik funksiyasidan foydalanamiz. Naflilik funksiyasi - iste′molchining iste′mol qiladigan ne′matlar hajmi bilan, uning ushbu ne′matlarni iste′mol qilish natijasida oladigan naflilik darajasini ifodalaydi.
Naflilik nazariyasi ilgari surilgan davrda ko`pchilik iqtisodchilar ne′matlar narxini shakllanishi asosida ularning nafliligi yotadi degan fikrda bo`lishgan. Unga ko`ra ne′matning iste′molchi uchun nafliligi qancha yuqori bo`lsa, narxi shuncha qimmat va aksincha nafliligi qancha past bo`lsa, narxi ham shuncha arzon bo`ladi. Ammo naflilik nazariyasi tanqidchilari XVIII asrdayoq bu g`oyaga qarshi ―suv va olmos paradoksi‖ni ilgari surishgan. Unga ko`ra, barcha uchun hayoriy zaruriyat sanalgan suv - eng maksimal, hayot kechirish uchun unchalik zarur bo`lmagan olmos esa – minimal naflilikka ega. Shunga mos suvning narxi maksimal darajada qimmat va aksincha olmosning narxi minimal darajada arzon bo`lishi kerak. Ammo amaliyotda buning aksini ko`rish mumkin. Bundan kelib chiqadiki, ne′matlar narxi bilan naflilik o`rtasida bog`liqlik mavjud emas. Bu savolga to`g`ri javob keyinchalik naflilikning ikki darajasi, ya′ni umumiy va chekli naflilik farqlangan hamda narx bilan ne′matning zaxirasi o`rtasidagi bog`liqlik aniqlangandan so`ng topildi.iste'molchilar nazariyasi bu odamlar o'zlarining afzalliklari va byudjet cheklovlarini hisobga olgan holda pul sarflashga qanday qaror qilishlarini o'rganishga bag'ishlangan mikroiqtisodiyotning bir bo'limi. Ya'ni, ushbu nazariya jismoniy shaxslar o'zlarining iste'mol qarorlarini qanday qilib o'zlarining daromadlari va mahsulotlar va xizmatlarning narxlari kabi ba'zi cheklovlarga muvofiq qabul qilishlarini ko'rsatadi.Iste'molchilar nazariyasini tashkil etuvchi modellar individual xaridorda kuzatiladigan talab shakllarini ifodalash uchun ishlatiladi. Ushbu nazariya orqali odamlarning didi va daromadlari talab egri chizig'iga qanday ta'sir qilishini yaxshiroq tushunish mumkin. Ushbu variantlar umumiy iqtisodiyotni shakllantiruvchi eng muhim omillardan biridir.Hamma gap shundaki, suv zaxiralari tabiatda mo`l, olmos esa juda kam uchraydigan noyob va taqchil resurs sanaladi. Shunga mos suvning narxiarzon, olmosniki esa esa qimmat. Buni quyidagi rasmdan ham ko`rish mumkin .
Iste'molchilar turli xil mahsulot va xizmatlar paketlarini tanlashlari mumkin. Mantiqan, ular iqtisodiy jihatdan eng katta foyda keltiradigan yoki foydali dasturni maksimal darajada ta'minlaydiganlarni tanlaydilar.Iste'mol va ishlab chiqarish
Iste'molchilar nazariyasi talab bilan bog'liq, xuddi ishlab chiqaruvchilar nazariyasi taklif bilan bog'liq.
Iste'mol ishlab chiqarishdan farq qiladi, chunki ikki xil iqtisodiy agent ishtirok etadi. Birinchi holda, iste'mol shaxs tomonidan amalga oshiriladi. Ikkinchi holda, ishlab chiqaruvchi o'zi iste'mol qilmaydigan narsalarni yasashi mumkin. Shuning uchun har xil motivlar va qobiliyatlar ishtirok etadi.Asosiy farq shundaki, ishlab chiqaruvchilar nazariyasi sotuvchilarni foyda bilan rag'batlantiradi, bu to'g'ridan-to'g'ri o'lchanishi mumkin.
Iste'molchilar nazariyasi odamlarga yoqadigan narsalarga asoslanadi, shuning uchun u to'g'ridan-to'g'ri o'lchab bo'lmaydigan, ammo xulosa qilish kerak bo'lgan narsadan boshlanadi.Ya'ni iste'molchilar nazariyasi odamlarga yoqadigan narsani ular tanlagan tanlovdan xulosa qilish mumkin degan asosga asoslanadi. Odamlar qabul qiladigan qarorlardan nimani yoqtirishini chiqarib tashlash xatolarni istisno etmaydi.Shu bilan birga, boshlang'ich nuqta iste'molchilar xato qilmaydigan, aksincha ularga eng ko'p qoniqish beradigan qarorlarni qabul qiladigan nazariyaning natijalarini ko'rib chiqishdan iborat.
Iste'molchilar nazariyasi holatlar va / yoki misollar asosida ishlash uchun odatda quyidagi elementlarni talab qiladi:
- to'liq iste'mol to'plami C, bu iste'molchi iste'mol qilishi mumkin bo'lgan barcha paketlar to'plamidir.
- iste'molchilarning ushbu variantlar to'plamidagi har bir paketdan oladigan foydasini tavsiflovchi tartibli foyda funktsiyasi sifatida tavsiflanishi mumkin bo'lgan C paketlariga nisbatan ustunlik munosabati.
- har bir paketga narx belgilaydigan funktsiya bo'lgan narxlash tizimi.
- Dastlabki xayr-ehson, bu iste'molchi dastlab egalik qiladigan S to'plami. Iste'molchi o'zining dastlabki paketini to'liq yoki bir qismini berilgan narxlarda sotishi va boshqa paketni, shuningdek, ushbu narxlarda sotib olishi mumkin.cheklangan foizlari
Iste'molchilar nazariyasidan foydalangan holda sotuvchilar uchun yana bir muhim cheklov shundaki, xaridorlar ba'zan sotib olish qaroriga juda kam jalb qilinadi. Masalan, kir yuvish vositasini sotib olgan kishi, mashina sotib olgan yoki yuvuvchi va quritgichga qaraganda kamroq sotib olinadi. Shuning uchun sotuvchilarning iste'molchilarga ta'sir qilish imkoniyati cheklangan. Kamroq band bo'lgan iste'molchilar sotib olish to'g'risida ma'lumot izlash yoki ko'rishga kamroq vaqt sarflashadi.
Misollar
Uning qo'lida 200 dollar bo'lgan Karlos ismli iste'molchini ko'rib chiqing. Shuning uchun, bu miqdor sizning byudjet cheklovingizdir.Pulingizni pizza va video o'yinlar o'rtasida qanday taqsimlashni tanlashingiz kerak, bu mahsulot to'plami.
Aytaylik, video o'yinlarning narxi $ 50, pitssalar narxi - $ 10. Karlos 200 dollardan oshmaydigan har qanday video o'yinlar va pitssalarni sotib olishi mumkin. Siz uchta video o'yin va beshta pitssa, to'rtta video o'yin yoki 20 ta pitssa sotib olishingiz mumkin. Shuningdek, siz 200 dollarni ushlab qolishingiz mumkin.
Biroq, qanday qilib kimdir Karlosning pulini sarflashini taxmin qilishi mumkin? Ushbu savolga javob berish uchun iste'molchilar nazariyasi yordam berishi mumkin.
Almashtirish va daromad effekti
Masalan, iste'molchilarning daromadi $ 15 bo'lsa, deylik. Boshqa tomondan, olma narxi $ 1, apelsin narxi esa $ 3.
Ushbu narxlarda iste'molchi oltita olma va uchta apelsin sotib olishi mumkin. Apelsin narxi 1 dollarga tushganda, iste'molchi sakkizta olma va etti dona apelsin sotib oladi.
Shunday qilib, apelsinlarga bo'lgan talab egri chizig'ida iste'molchi qiymati $ 3 bo'lganida uchta apelsin va qiymati $ 1 bo'lganida etti apelsin sotib oladi.


Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   B.T.Salimov, U.S.Muxitdinova, Sh.I.Mustafaqulov, B.B.Salimov "MIKROIQTISODIYOT" .Toshkent-2006
   
2. 
   Dolan E.Dj., Lindsey D. Rınok: mikroekonomicheskaya model. Spb., 1992.
   
3. 
   Xayman D.N. Sovremennaya mikroekonomika : analiz i primenenie. Finansı i statistika
   
4. 
   K.Ubaydullaev "Mikroiqtosodiyot".Nukus-2019