Mikromakro ekonomika

2.1 Bazar ekonomikasinda tutiniwshi…………………..

2.2 Tuti’niwshi’ ham isbilermennin’ esap kitabi………

KIRISIW

1996 jıl 26 aprelde Ózbekstan Respublikasınıń «Qarıydarlardıń huqıqların qorǵaw etiw tuwrısında»gi nızam qabıl kilindi. Al, bul nızamnıń qabıl etiliwinen gózlengen tiykarǵı maqset neden ibarat? Bárinen burın óndiriwshiler hám satıwshılar tárepinen sotilayotgan tovarlardı normativ hújjetlerge tiykarınan tayarlanishi, tovarlardıń qawipsizligin, yaǵnıy tavardı tutınıw qılıw, odan paydalanıw, saqlaw, tashash yamasa utilizaciya (tavardı jaramsız dep tabıw ) etiliwi, sonıń menen birge, jumıs yamasa xızmet nátiyjelerinen paydalanıwda Qarıydarlardıń turmısı, sog'ligi yamasa buyım-múlkine, átirap ortalıqqa zálel jetkeziliwi múmkinshiligı menen baǵlıq qawip-xaterdiń joq ekenligin támiyinlew sıyaqlı qarıydarlardıń huqıqların qorǵawǵa qaratılǵan.

Qarıydar kim, kimlerdi qarıydar dep esaplaw múmkin. Qarıydarlar - payda shıǵarıp alıw menen baylanıslı bolmaǵan jeke tutınıw yamasa jeke xojalıqta paydalanıw maqsetinde tavar satıp alıwshı, jumıs, xızmetke buyırtpa beretuǵın, yohud sol niyet degi puqaralar bolıp tabıladı. Sonday eken, biz kúndeltik turmısımızdıńda mútajligimizni qandırıw maqsetinde, sawda dúkanlarınan tutınıw tovarlardı satıp alıwımız menen Qarıydar atınıń alamız. Basqasha etip aytqanda bul processni aldı -sotdi shártnaması dep esaplaw múmkin. «Qarıydarlardıń huqıqların qorǵaw tuwrısındaǵı nızam»de belgilengen huqıq hám minnetlemelerge ámel etpeslik, ayırım satıp alınǵan tovarlar hám kórsetilgen xızmetlerdiń tutınıwǵa jaramsızlıǵına itibar bermaslik bir qatar huqıqıy mashqalalardi keltirip shıǵaradı.

Qarıydarlardıń huqıqların qorǵaw tuwrısındaǵı nızamnıń IV- zatsında qarıydarlardıń tiykarǵı huqıqları berilgen. Bul nızamǵa kóre qarıydarlar tómendegi huqıqlarǵa iye:

- tavar hám xızmetler, sonıń menen birge óndiriwshi (atqarıwshı satıwshı ) haqqında tuwrı hám tolıq maǵlıwmat alıw.

- Tavar hám xızmetti erkin tańlaw jáne onıń tiyisli dárejede sapalı hám qawipsiz bolıwı, turmısı, buyım-múlki ushun qáwipi nuqsanı bolǵan tavar, sonıń menen birge óndiriwshiniń ǵayrı -nızamlı háreketi yamasa háreketsizligi sebepli jetkizilgen materiallıq zıyan, ruwxıy záleldiń tolıq kólemde oranıwı, buzılǵan huqıqları yamasa nızam menen qáwipsizlik etiletuǵın mápleri qorǵaw etiliwin sorap sudqa basqa kepillikli mámleket shólkemlerine shaqırıq qılıw huqıqına iye.

Nızamnıń 6 -zatsına kóre islep shıǵaruvshi (atqarıwshı satıwshı ) qarıydarǵa realizatsiya qılıp atırǵan tovarlar haqqında waqıtında zárúr, tuwrı hám túsinikli sıpatlama beriwi shárt. Sonday eken, tavar tuwrısındaǵı maǵlıwmatlarda tómendegiler kórsetiliwi kerek:

- tavardıń májburiy talaplarǵa muwapıq keliwi shárt bolǵan normativ hújjettiń atı.

- Tavardıń tiykarǵı tutınıw qásiyetleri, sonday-aq ayriqsha qásiyetleri dizimi.

- Bahası hám satıp alıw shártleri.

- Ayırım túrdegi tovarlardıń islep shıǵarılǵan sánesi, tayarlawshınıń kepil adamlıq minnetlemeleri, tavardan nátiyjeli hám de qawipsiz paydalanıw qaǵıydaları hám shártleri, tavardıń xızmet múddeti, bul xızmet tawsılǵannan keyin qarıydar ne jumıslar etiwi zárúrligi, sonıń menen birge bunday islerdi atqarmaslik nátiyjesinde kelip shıǵıwı múmkin bulgan aqıbetler tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar, óndiriwshiniń atı hám múlkshilik forması, dizimge alıw hám litsenziya gúwalıǵınıń nomeri.

Tavardıń sapası. Puqaralıq kodeksiniń 402-zatsına kóre satıwshı qarıydarǵa sapalı aldı -sotdi shártnamasına sáykes keletuǵın tavardı tapsırıwı shárt. Shártnamada tavardıń sapası tuwrısındaǵı shártler kórsetilmaganda satıwshı qarıydarǵa belgilengen maqsetler ushın jaramlı bolǵan tavardı tapsırıwı shárt.

Eger qarıydar shártnama dúziw waqtında satıwshına qanday anıq maqset ushın satıp olinayotganini xabar etken bolsa satıwwı qarıydarǵa bul maqsetlerde paydalanıw ushın jaramlı bolǵan tavardı tapsırıwı shárt. Bunnan tısqarı tavar óz úlgisi yamasa tarifi boyınsha sotilganda satıwshı qarıydarǵa úlgi yamasa tarifga sáykes keletuǵın tavardı tapsırıwı kerek.

Aldı -sotdi shártnamasında satıwshınıń tavar sapasına kepillik beriwi názerde tutılǵan táǵdirde satıwwı qarıydarǵa shártnamada belgilengen arnawlı bir waqıtta yamasa kepillik múddetinde nızamda názerde tutılǵan talaplarına juwap beretuǵın tavardı tapsırıwı kerek. Eger shártnamada basqasha tártip názerde tutılǵan bolmasa kepillik múddeti tavar qarıydarǵa tapsırılǵan waqtınan oǵada baslaydı. Biraq qarıydarǵa baǵlıq bolǵan jaǵdaylar sebepli aldı -sotdi shártnamasında kepillik múddeti belgilengen tavardan paydalanıw múmkinshiliginen juda bolsa satıwshı tiyisli jaǵdaylardı jónge salıw yetmaguncha kepillik múddetiniń ótiwi baslanmaydi.

Puqaralıq Kodeksiniń 404-zatsına kóre eger aldı -sotdi shártnamasında basqasha tártip názerde tutılǵan bolmasa butlovchi buyımdıń múddeti tiykarǵı buyımdıń kepillik múddetine teń esaplanadı hám tiykarǵı buyımdıń kepillik múddeti menen bir waqıtta oǵada baslaydı sonı da esapqa alıw kerek tavar yamasa butlovshi buyım almastırilganda kepillik múddeti tazadan oǵada baslaydı.

Qarıydarlar ushın tavardıń sapası onıń sapasına berilgen kepillik múddeti menen bir qatarda tavardıń jaramlık múddeti de zárúrli kásip etedi. Satıwshı jaramlık múddeti belgilengen tavardı qarıydarǵa sonday móljel menen tapsırıwı kerek tokı qarıydar odan jaramlılıq múddeti tugagunga shekem óz wazıypası boyınsha paydalanıwı múmkin bolsın. Tavardıń jaramlılıq múddeti tavar tayarlanǵan kúnden baslap paydalanıw ushın jaramlı bolǵan dáwir menen yamasa tavar paydalanıwı ushın jaramlı bolıp turatuǵın sánemenen belgilenedi. (Puqaralıq kodeksi 406 -stat ).

Ⅰ-bap Tutiniwshi teń salmaqliliǵi

Bazar talabı ayırım tutınıwshılar toplamınıń tovarlardı satıp alıw boyınsha qabıl etken sheshimleri tiykarında payda boladı. Tutınıw teoriyasında bul sheshimler tutınıwshınıń rasional minez-kulqı aksiomasına tiykarlanǵan, yaǵnıy: tutınıwshı qárejetlerin ózi maksimal qanaatlanıw hám paydalılıq alıw ushın hár qıylı tovarlar hám xızmetlerdi satıp alıwǵa jumsaydı.

Tutınıwshılardıń haqıyqıy tutınıw ushın kerekli tovar hám xızmetleriniń muǵdarı kóp (n) bolǵanlıqtan, tutınıw prosessindegi nızamlılıqlardı úyreniw ushın eki túrdegi (x,u) tovar hám xızmetler kópligin eki koordinatalı tegislikte jaylasqan grafikten paydalanamız (1-súwret).

Grafiktegi A tochkası X kópliginiń X₁ muǵdardaǵı, U tovar kópliginiń U₁ muǵdardaǵı kópliginiń jıyındısın ańlatadı. (1-súwret)

Tutınıw kópligi X hám U kósherleri arasında jaylasıp oń mániske iye hám tutınıwshınıń bulardı saylap alıwdaǵı ekonomikalıq sheshimi onıń múmkinshiliklerine hám qálewine baylanıslı.

Egerde ol satıp alıw nátiyjesinde maksimum qanaatlanıw alsa, turmıs jaǵdayınıń jaqsılanıw dárejesi usı ekonomikalıq subekttiń paydalılıǵı dep ataladı.

Bazarda bir qıylı tovarlardıń paydalılıǵı hár qıylı tutınıwshılar ushın birdey emes, sebebi hár bir tutınıwshınıń sol tovarǵa bolǵan kálewi, mútájliligi, artıqmashlılıǵı hár kıylı.

Sonıń menen birge tovarlarǵa bolǵan talap tutınıwshılardıń dáramatına, sol tovardıń bahasına baylanıslı. Dáramat hám bahalardıń ózgerisi talaptıń muǵdarına tásir jasaydı.

Tutınıwshınıń minez-kulqın tómendegi basqıshlarǵa bólip ótemiz:

I - basqısh: Tutınıwshınıń paydalılıǵı hám artıqmashlılıǵı. Bunda biz tutınıwshı tutınıw tovarlarınıń kópligin bir-biri menen salıstırıw hám kaysısı paydalı, artıqmashlılıqqa iye ekenligin anıqlawshı aksiomalarǵa toqtaymız. Egerde tovarlar kópligi artıqmashlılıqqa iye bolmasa, tutınıwshı qanday tovarlar kópligine iye boladı hám bir tovarlar kópliginen ekinshisine ótkende yaǵnıy, saylap alǵanda, almastırıw normasın anıqlawdı úyrenemiz.

II-basqısh: Berilgen baha hám dáramatta tutınıwshılar ózleriniń kanaatlanıwın maksimumlastırıw ushın qanday tovarlar kópligin tańlawı kerek.

III-baskısh: Dáramat hám bahanıń ózgerisine tutınıwshılardın reaksiyası, bahanıń arzanlawı yamasa kımbatlawı qanday nátiyje beredi, parıqsızlıq iymek sızıqları arqalı tutınıwshınıń artıqmashlılıǵın anıqlaw.