Milliy hisoblar tizimi va o‘zbekistonda unga o‘tishning vazifalari kirish. Asosiy qism

Birinchi usul – bu YaIMni hisoblashga qo‘shilgan qiymatlar bo‘yicha yondoshuv. Bunda milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlari bo‘yicha yaratilgan qo‘shilgan qiymatlar qo‘shib chiqiladi (YaIM tarmoq va ishlab chiqarishlar bo‘yicha). Bu usul bilan hisoblangan YaIM alohida tarmoqlarning shu mahsulotini yaratishdagi o‘rnini va hissasini aniqlash imkonini beradi.
Ikkinchi usul – bu YaIMni hisoblashga sarf-xarajatlar bo‘yicha yondoshuv. Bunda mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot (xizmat)lar hajmini sotib olishga qilingan butun sarflar qo‘shib chiqiladi.
Milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan pirovard mahsulotlarni mamlakat ichida xo‘jalikning uchta sub’ekti – uy xo‘jaliklari, davlat, tadbirkorlar hamda tashqaridan chet ellik iste’molchilar sotib olishi mumkin.
Uy xo‘jaliklarining iste’mol sarflari. Bu kundalik ehtiyojdagi tovarlarga, xizmatlarga, uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol buyumlariga va boshqalarga qilinadigan sarflardir.
Investitsion sarflar tadbirkorlik sektorining asosiy kapitalni yalpi jamg’arishga qiladigan sarflaridir. Invectitsion capflap acocan uchta qicmdan ibopat: a) tadbipkoplap tomonidan mashina, yskuna va ctanoklapning bapcha xapidi; b) bapcha qupilishlap; v) zahipalapning o‘zgapishi.
Davlat sarflari (DS) – bu mahculotlapni va iqtisodiy pecupslapni, xucucan ishchi kuchini cotib olishga davlatning (boshqapuvning quyi va mahalliy opganlapi bilan bipga) qilgan bapcha capflapini o‘z ichiga oladi.
Chet elliklarning milliy iqtisodiyot tovarlariga sarflari xuddi mamlakat ichidagi iste’molchilik sarflari kabi milliy ishlab chiqarish darajasiga bog’liq. Buni hisoblash uchun eksport va import miqdorlari o‘rtasidagi farq aniqlanadi. Bu farq tovar va xizmatlarning sof eksporti yoki oddiy qilib sof eksport deyiladi.
Demak, YaIM = Iste’mol + Yalpi jamg’arish + DS + Sof eksport.
Uchinchi usul – bu YaIMni hisoblashga daromadlar bo‘yicha yondoshuv.
Mazkur yilda ishlab chiqarilgan pirovard mahsulot hajmidan olingan barcha daromadlar uy xo‘jaliklari ixtiyoriga ish haqi, renta to‘lovlari, foiz va foyda shaklida kelib tushadi. Shu sababli bu usulda YaIM pirovard mahsulot hisobidan olingan ana shu barcha daromadlarni qo‘shib chiqish orqali aniqlanadi.
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA MILLIY HISOBLARNING ZAMONAVIY TIZIMINI JORIY ETISH TO‘G‘RISIDA
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017 ― 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili”da amalga oshirishga oid Davlat dasturi to‘g‘risida” 2019-yil 17-yanvardagi PF-5635-son Farmonini ijro etish yuzasidan, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasida milliy hisoblar zamonaviy tizimining xalqaro standartlarini joriy etish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi:
SNH - bu o'zaro bog'liq statistik ko'rsatkichlar tizimi, bu mamlakatning iqtisodiy faoliyati natijalarini tavsiflovchi muayyan hisob-kitoblar va jadvallar ko'rinishida tuzilgan. Reproduktiv tsiklning har bir bosqichi: mahsulotlar va xizmatlar ishlab chiqarish va daromadlarni shakllantirish bilan bog'liq jarayonlar, ularning birlamchi va ikkilamchi taqsimlanishi va ishlatilishi - hisob yoki hisoblar guruhiga to'g'ri keladi. Hisob-kitoblar - bu oqimlar hisobi, ya'ni ular ishlab chiqarishdan yakuniy iste'mol va jamg'arishga qadar barcha ishlab chiqarish tsiklining barcha bosqichlari bo'yicha tovarlar va xizmatlar qiymatining oxirigacha harakatlanishini aks ettiradi. Tizim ma'lum bir yil faoliyati natijasida milliy boylikning yakuniy o'zgarishini aks ettiruvchi balans tuzish va mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqarish va ulardan foydalanish sohalararo balansini tuzish bilan yakunlanadi. Ular konsolidatsiyalangan hisoblarni shakllantiradilar va bir tomondan milliy iqtisodiyot va boshqa davlatlar o'rtasidagi munosabatlarni, boshqa tomondan esa tizimning turli ko'rsatkichlari o'rtasidagi munosabatlarni aks ettiradi. SNA tomonidan taqdim etilgan ma'lumotlar iqtisodiy jarayonlarni optimallashtirishga qaratilgan davlat siyosatini shakllantirish va amalga oshirish uchun asosdir, ya'ni. boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun. Ushbu SNNlarning iste'molchilari, shuningdek iqtisodiy va siyosiy jarayonlarni o'rganish va prognozlash bilan shug'ullanadigan ilmiy va tahliliy markazlar, investitsiya jarayonidagi ishtiroki iqtisodiy vaziyatga bog'liq bo'lgan yirik biznes vakillari, turli ijtimoiy-siyosiy tashkilotlar, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy holati to'g'risida to'liq tasavvurga ega bo'lishlari kerak. . Xalqaro hamkorlik shakllari, unga berilgan ssudalar hajmi va shartlari, xalqaro tashkilotlarga ajratmalar miqdori va boshqalar mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasiga bog'liq bo'lganligi sababli, xalqaro xalqaro tashkilotlar uchun Milliy Taraqqiyot asosida hisoblab chiqilgan ko'rsatkichlar katta qiziqish uyg'otadi.
Birinchi marta SSSRda makroiqtisodiyotni tavsiflash va tahlil qilish uchun ko'rsatkichlar tizimini yaratishga harakat qilindi. Ushbu maqsadlar uchun 1923/1924 yillar uchun milliy iqtisodiyotning birinchi balansi (BNH) tuzildi. U bizning sobiq hamyurtimiz, Nobel mukofoti sovrindori V. Leontyev tomonidan keyinchalik ishlab chiqilgan tarmoqlararo muvozanatning prototipi bo'lgan stolga asoslangan edi. Deyarli 70 yil davomida mamlakatimizda makroiqtisodiy tahlil o'tkazish va iqtisodiy siyosatni shakllantirish uchun milliy iqtisodiyotning yillik balansi ishlatilgan. U ijtimoiy takror ishlab chiqarishning marksistik kontseptsiyasiga asoslanib, ishlab chiqarish va markaziy rejalashtirish vositalariga ijtimoiy egalik asosida iqtisodiyotning modelini tahlil qilishga qaratilgan, ya'ni. keyinchalik boshqaruv va ma'muriy tizim sifatida tanilgan iqtisodiy model.
Marksistik kontseptsiyaga ko'ra, faqat moddiy ishlab chiqarish iqtisodiy ishlab chiqarish sohasini anglatadi. Nomoddiy xizmatlar sohasida (mudofaa, ta'lim, menejment va boshqalar) faqat milliy daromadni qayta taqsimlash va milliy daromadning yakuniy iste'moli sodir bo'ladi.
SNA bozor iqtisodiyoti kontseptsiyasiga asoslanadi, unga ko'ra iqtisodiy faoliyatning umumiy natijasi barcha tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishni o'z ichiga oladi, uy bekalari ovqat pishirish, uylarni toza saqlash, bolalarni tarbiyalash bo'yicha xizmatlardan tashqari. Marksistik iqtisodiy tushunchadan farqli o'laroq, MYHda er va kapital ish kuchi bilan birga qiymat yaratishda ishtirok etuvchi omillar sifatida qaraladi.
Bir qator rivojlangan G'arbiy mamlakatlarda o'tkazilgan SNKning birinchi ishlanmalari o'tgan asrning 30-yillari oxirlariga tegishli. Ikkinchi Jahon urushi tugaganidan so'ng rasmiy statistika doirasida SNA Angliya, AQSh, Frantsiya, Germaniya va bir qator Skandinaviya mamlakatlarida qo'llanila boshlandi.
1953 yilda Birlashgan Millatlar Tashkilotining iqtisodiy tashkilotlari tomonidan MHHning birinchi rasmiy versiyasi ishlab chiqilib, uni amalga oshirish uchun taklif qilindi. SNAning ikkinchi versiyasi 1968 yilda taklif qilingan. Ushbu versiyaning muhim xususiyati shundaki, u buxgalteriya hisobidan olingan har bir operatsiyani ikki marotaba qayd etish printsipidan foydalangan. 1993 yilda Birlashgan Millatlar Tashkilotining Statistik komissiyasi dunyoning rivojlangan davlatlari tomonidan qabul qilingan milliy hisoblar tizimining yangi variantini taklif qildi.
Rossiya Federatsiyasining milliy hisoblari tizimi (SN RF) 1991 yilda yaratila boshlandi. Hozirgi vaqtda Rossiya Federatsiyasi SNK 1993 yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan qabul qilingan milliy hisoblar bo'yicha yangi xalqaro uslubiy standartga moslashmoqda.
SNKning mohiyati ko'payishning turli bosqichlarida iqtisodiy rivojlanishning umumiy ko'rsatkichlari tizimini shakllantirishdir.Hayta ko'paytirishning har bir bosqichi (ishlab chiqarish bosqichi, daromadni birlamchi taqsimlash, daromadni ikkilamchi taqsimlash, yakuniy iste'mol qilish va to'plash uchun ishlatiladigan daromadlardan foydalanish) maxsus hisobvaraq yoki hisoblar guruhiga to'g'ri keladi. Iqtisodiyotni aks ettiruvchi hisoblar jamlangan hisoblar deb nomlanadi.
Hisob - bu resurslarning mavjudligi va ulardan foydalanish yo'nalishini aks ettiruvchi jadval. Har bir hisobda resurslar miqdori va ulardan foydalanish o'rtasida tenglik kuzatiladi. Agar ushbu tenglik boshlang'ich bo'lmasa, unga erishish uchun hisobda balans moddalari qo'llaniladi.
Tovarlar va xizmatlar hisobvarag'i pul oqimi hisobvarag'idir. Oqim ma'lum vaqt davomida ma'lum jarayonlarning qiymatlari bilan tavsiflanadi, masalan, tovarlarni ishlab chiqarish, tovarlarni sotib olish, ish haqini to'lash va boshqalar. Oqim hisoblari mahsulot va xizmatlar qiymatining barcha bosqichlar - ishlab chiqarishdan yakuniy iste'molga qadar bo'lgan harakati orqali aks etadi.
Milliy hisoblar tizimi hisobot davridagi milliy boylikning umumiy o'zgarishini va tarmoqlararo balansni tuzish bilan yakunlanadi, bunda mahsulotlar va xizmatlar qiymatini ishlab chiqarish va foydalanish sohaning batafsil taqsimlanishida aks etadi.