Milliy hisoblar tizimi va o‘zbekistonda unga o‘tishning vazifalari kirish. Asosiy qism

Asosiy qism
Zamonaviy Milliy hisoblar tizimit.ni yaratish va uni takomillashtirishga iqtisodchi olimlardan J.Keyns, V. Leontyev, S. Kuznets, R. Stoun, K. Klark va boshqa katta hissa qoʻshdilar. Butun dunyo kapitalistik davlatlar iqtisodiyotini qamrab olgan 1929—33 yillardagi inqiroz davlat ijtimoiy bozor faoliyatini bir tomonlama, faqat kuzatib turish emas, balki uning ichki mohiyatni tahlil qilib muvofiklashtirib turishi lozimligini koʻrsatdi. Shundan kelib chiqib "davlatlarning aktiv iqtisodiy roli"ni bajarish uchun mamlakatlarning makroiqtisodiy koʻrsatkichlarini hisoblaydigan tizimni — Milliy hisoblar tizimit.ni yaratish zaruriyati tugʻildi. Dastlabki vaqtda Milliy hisoblar tizimit. milliy daromad koʻrsatkichini hisoblashga qaratildi. 20-asrning 30-yillarida Angliya, Avstriya, Fransiya, Norvegiya, Germaniya va AQShda milliy daromad koʻrsatkichi hisoblandi. 40—50 yillarda kapitalistik mamlakatlarda Milliy hisoblar tizimit.ni qoʻllash kengaya bordi va Ikkinchi jahon urushi yakunlangandan soʻng davlatni boshqarish tizimida Milliy hisoblar tizimit.ni qoʻllash zaruriyati yanada kuchaydi. Makroiqtisodiy koʻrsatkichlar — milliy mahsulot, milliy daromad, isteʼmol, jamgʻarma (kapital qoʻyilmalar) va h.k.lar hisoblana boshlandi. 1951-yilda Parijda Yevropa iqtisodiy hamjamiyatiniig Milliy hisoblar tizimit. standarti loyihasi qabul qilindi. 1953-yil BMT ning statistika boʻlimi tomonidan amaliyotga tadbiq etish uchun Milliy hisoblar tizimit.ning andozasi qabul qilindi. 1968-yil BMTning statistika komissi-yasi 15 yillik tajriba asosida Milliy hisoblar tizimit.ning yangi xalqaro andozasini ishlab chiqdi va u 1993-yilning fevralga qadar qoʻllanildi. 1993-yil fevralda BMT statistika komissiyasining navbatdagi sessiyasida Milliy hisoblar tizimit.ning yangi xalqaro andozasi qabul qilindi, undagi yangiliklardan biri sifatida makro-iqtisodiy statistikaning koʻrsatkichlari qatoriga toʻlov balanslari, davlat byudjeti koʻrsatkichlari kiritildi. Yevropa Ittifoqi 1995-yilda BMTning "Milliy hisoblar tizimit.—93" andozasi asosida "Yevropa Milliy hisoblar tizimit,—95" ni qabul qildi.
Barcha rivojlangan mamlakatlar oʻz iqtisodiy qudrati va aholi turmush darajasi koʻrsatkichlarini Milliy hisoblar tizimit. yordamida hisoblaydilar. BMTning xalq-aro tashkilotlari bunday tizimga oʻtishni har tomonlama ragʻbatlantirmoqdalar.
Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, hisob va statistikani xalqaro andozalarga oʻtkazishta kirishdi va shu maqsadda 1994-yilda "Oʻzbekistonda xalqaro amaliyotda qabul qilingan hisob va statistika tizimiga oʻtish davlat Das-turi" ishlab chiqildi va u bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Bu ishga Oʻzbekiston Respublikasi Statistika davlat qoʻmitasi rahbarlik qiladi va 1991—2002-yillar boʻyicha i.ch, daromadlarning hosil boʻlishi, taqsimlanishi, ulardan foydalanish, shuningdek, kapital harajatlarning umumiy hisoblamalari tuzildi. Milliy hisoblar tizimit.ni "Yevropa M.H-T.— 95" metodologiyasi asosida Oʻzbekiston Respublikasi ning bozor munosabatlarini oʻtish davri xususiyatlarini hisobga olgan hodda joriy etish bilan bogʻliq ishlar amalga oshirilmoqda. Milliy mаhsulоtni hisоblаshdа milliy hisоblаr tizimidаn fоydаlаnilаdi. Milliy hisоblаr tizimi (MHT) – bu bаrchа аsоsiy iqtisоdiy jаrаyonlаrni, tаkrоr ishlаb chiqаrish shаrоitlаri, jаrаyonlаri vа nаtijаlаrini tаvsiflоvchi o‘zаrо bоg’liq mаkrоiqtisоdiy ko‘rsаtkichlаr, tаsniflаr vа guruhlаr tizimi.
Statistika amaliyotiga Milliy hisoblar tizimini (MHT) kiritish respublika statistikasi uchun statistik ma’lumotlarni tahlil qilishni yangi usullaridan foydalanishni taqozo etadi.
MHT – barcha mamlakatlar miqyosida milliy hisoblamalarning yangi konseptual tizimi, milliy iqtisodiyotning xalq xo‘jaligi balansi (XXB) tizimidan tubdan farq qiladigan yangi makrostatistik modelidir.
MHT hozirgi rivojlangan mamlakatlarda o‘ttizinchi yillarda shakllana boshladi. 30 - yillarning oxirida A+Shda savdo vazirligi qoshida milliy daromad bo‘limi tashkil etildi. 1934 yilda yetakchi ingliz iqtisodchisi S. Kuznets mamlakat bo‘yicha 1929 -1934 yillar uchun milliy daromad hajmini hisoblagan.
Dastlabki MHTda moddiy ne’matlar va xizmatlarni yaratish, taqsimlash va iste’mol qilishda qatnashuvchilar bajaradigan iqtisodiy funksiyasiga ko‘ra, ma’lum yirik guruhlarga ajratilgan. Har bir guruh yoki xo‘jalik birligi MHTda xo‘jalik faoliyatini tahlil etishga asos qilinib, «iqtisodiy agent», deb nomlanadi.
Dastlabki MHTga 5 xil iqtisodiy agent kiradi: nomoliyaviy korxonalar, uy xo‘jaliklari, hukumat, moliya muassasalari va chet ellik tashqi agentlar.
MHTda iqtisodiy agentlarning faoliyati zamon (odatda yil va chorak) va makon (milliy chegaralar doirasida) bo‘yicha tadqiq qilinadi.
Shunday qilib, dastlabki MHT faqat milliy daromad hisoblari tizimidan iborat bo‘lib qoldi. Bu tizimning bosh maqsadi mamlakat iqtisodiy faoliyati miqyosini o‘lchashdan iborat edi. Keyinchalik bu maqsad anchagina kengaytirildi va iqtisodiy hisob-kitoblarning barcha tizimlarini qamrab oluvchi har tomonlama tashkil qilingan xalq xo‘jaligi statistikasi tomon takomillashtirildi.
MHT ixtirochilari qatoriga angliyalik olimlar R. Stoun, J. Mida va fransiyalik olimlar A.Vansen., R. Fromanlarni kiritish mumkin.
1929 -33 yillarda kapitalistik davlatlar o‘z boshidan juda murakkab bo‘lgan iqtisodiy tur\unlik (krizis) davrini kechirdilar va ularning iqtisodchilari kapitalistik jamiyat rivojlanishining "ayrim nazariyalari"ni qayta ko‘rib chiqishga majbur bo‘ldilar. Kapitalistik davlatlarning "tungi qorovul" (nochnogo storoja) kabi ta’limoti ma’lum darajada o‘zini oqlay olmadi, uning o‘rniga «kapitalistik davlatlarni faol iqtisodiy roli» degan ta’limoti ommabop tus ola boshladi. Bundan xalq xo‘jaligida o‘zaro aloqadorlikni rivojlantirish zarur ekanligi tan olindi. Kapitalistik mamlakatlarda balans tuzilmalarining zarurligi obyektiv omillar va eng avvalo kapitalistik davlatlar iqtisodiyotini tartibga solishning amaliy ehtiyoji bilan vujudga keldi.
Dastlabki vaqtda MHT milliy daromad ko‘rsatkichini hisoblashga qaratilgan edi. XX asrning boshlarida Angliya, Avstriya, Fransiya, Norvegiya, Germaniya va A+Shda milliy daromad ko‘rsatkichi hisoblangan edi.
Amerikalik iqtisodchi V.Leontyevning 1931 yilda ishlab chiqilgan «Tarmoqlararo balans modeli» hozirgi zamon tarmoqlararo tahliliga asos hisoblanadi.
Milliy daromad hisobi va tarmoqlararo balanslar faqat real (nomoliyaviy) tovar va xizmatlar oqimini ifodalaydi.
40-50 - yillarda kapitalistik mamlakatlarda MHT keng shakllana boshladi. MHTni joriy etishning zarurligi buyuk iqtisodiy tur\unlikdan so‘ng sezilarli bo‘lib qoldi. Bunga shuningdek, ikkinchi jahon urushining bo‘lib o‘tishi ham sabab bo‘ldi.
Zamonaviy MHTni yaratish va takomillashtirishga D.Keyns, V. Leontyev, S. Kuznets, R. Stoun va boshqalar katta hissa qo‘shdilar.
Saymon Kuznetsning ilmiy tadqiqotlari A+Shning iqtisodiy tadqiqotlar byurosi faoliyati bilan chambarchas bo\liq. Uning asosiy asari - "Amerika iqtisodiyotidagi kapital. Uning shakllanishi va moliyalashtirilishi" 1961 yili chop etildi. S. Kuznets tadqiqotlari maroiqtisodiyot sohasi bazasi uchun empirik asos bo‘ldi, bu esa J. Keynsning nazariy tamoyillari bilan hamohangdir.
Yana bir muhim soha – milliy hisoblar bo‘lib, ular 30-40- yillarda bir qancha olimlar hamkorligida vujudga keldi. Bu esa ekonometrik modellarga asos soldi, davlatning hozirgi davrdagi makroiqtisodiy siyosatini belgilab berdi. Milliy mahsulot va milliy daromad, iste’mol va jam\arma (kapital qo‘yilmalar), boshqa ko‘rsatkichlarni hisoblash va tahlil etish statistik va iqtisodchilarning odatiy ishiga aylandi. Vaholanki 60 -70 yil ilgari buning iloji va tamoyillari yo‘q edi. U "Yalpi milliy mahsulot" tushunchasini kiritdi, ammo darhol qabul qilinmadi. Endilikda bu yo‘l bilan mamlakatlar iqtisodiyotini o‘zaro taqqoslash mumkin, busiz esa mamlakatlarning iqtisodiy integratsiyasi to‘\risida gapirish qiyin edi. S. Kuznets tadqiqotlari puxtaligi va amaliy ahamiyati bilan bu boradagi boshqa tadqiqotlardan ajralib turadi.
Shuning uchun ham ular hozirgi zamon milliy hisoblari uchun asos qilib olingan va amalda qo‘llanilmoqda.
S. Kuznetsning asosiy asari - "Daromadi bo‘yicha yuqori guruhlarning daromad va jam\armalardagi hissasi"da (1953 y.) 1919-1948 yillarda A+SH milliy daromadining taqsimlanish dinamikasi keltiriladi. Olimning hisobicha, eng katta daromad oluvchi (1%) aholi 1919-1938 yillar davomida 13 % daromad egasi bo‘lgan, 1948 yilga kelib bu hissa 9 % gacha pasaygan. 5 % ni tashkil etgan yuqori guruh aholi hissasi esa shu davr mobaynida 25 dan 18 % gacha kamaygan. Shunga asosan u yuqoridagi xulosalarga kelgan. Olim iqtisodiy o‘sishning qiyosiy tahliliga katta hissa qo‘shdi, hozirgi zamon iqtisodiyotini belgilovchi mezonlarni aniqladi. Ular quyidagilar:
- daromadning aholi jon boshiga qarab o‘sish sur’atlari;
- ishchi kuchining tarmoqlar bo‘yicha taqsimoti;
- aholining hududlar bo‘yicha joylashuvi.
Kembrij universiteti professori (Buyuk Britaniya) Richard Stouн (1913 -1991) iqtisodiy tahlilning empirik asoslarini yanada yaxshilashga olib kelgan "Milliy hisoblar tizimini rivojlantirishga qo‘shgan fundamental hissasi uchun" 1984 yili Nobel mukofoti egasi bo‘ldi. R.Stoun K. Klark bilan milliy daromadni o‘lchash muommolari ustida ish olib bordi, keyinchalik Britaniya hukumati topshiri\iga ko‘ra, turli iqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblash va ular tizimini barpo qilish bilan shu\ullandi.
R. Stounning asosiy xizmati shundaki, u milliy hisoblarning hozirgi tizimini yaratdi. Ular birinchi bor 1953 yili BMTning statistika bo‘limi tomonidan chop etildi va hozir butun dunyoda tan olingan. Uning sistemasidagi milliy schetlar matritsa shaklida berilgan, har bir hisob eniga (daromad) va bo‘yiga (xarajat) ko‘rsatkichiga ega. Shuni aytib o‘tish kerakki, bunday urinishlar ilgari ham bo‘lgan (V. Petti, P. Buagilber - 17 asr, S. Kuznets va K. Klark-20 asr). R.Stoun ulardan farqli ravishda makrodarajada buxgalteriyaning ikki marta yozish tamoyilini birinchi bo‘lib qo‘lladi.
"Yi\ma matritsa"larida standart ko‘rsatkichlar: milliy mahsulot, iste’mol, savdo balansi va boshqalar shunday guruh-guruh qilib berilganki, ular iqtisodiyot tuzilmasi va uning harakat qilish jarayonlarini to‘la izohlab beradi. U milliy hisoblarga moliya balansi tizimini kiritishi katta yangilik bo‘ldi (ilgari bu hisobga olinmagan), undan tashqari demografik hisob-kitoblar tizimi ham joriy etildi (1975 yil BMT nashr etdi). Bu olim yangi keynschilik yo‘nalishi tarafdori bo‘lib, iqtisodiy o‘sish nazariyasiga o‘z hissasini qo‘shdi, matematik modellar yaratish ustida tadqiqotlar olib bordi. U iqtisodiy o‘sishning ko‘p sektorlik modelini yaratdi, unda o‘sish modeli balansli jadvallar bilan, xususan, "xarajat – ishlab chiqarish" (V.Leontyev) balansi bilan hamoxangdir. "Xarajat – ishlab chiqarish" balansi iqtisodiyotning turli tarmoqlari o‘rtasidagi aloqalarni ko‘rsatishga qaratilgan. Bu ko‘rsatkichlar shaxmat balans jadvali shaklida tuziladi. Unda har bir tarmoq ikki marta: 1) ishlab chiqaruvchi va 2) sotib oluvchi sifatida kuzatiladi. Gorizantal chiziq bo‘yicha har bir tarmoqda ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlar taqsimoti ko‘rsatilsa, vertikal chiziqda mazkur tarmoq xarajatlari, ya’ni boshqa tarmoqlar mahsuloti keltiriladi.
Iqtisodiy o‘sishning ko‘p sektorli modelining vujudga kelishi iqtisodiyotdagi tuzilma o‘zgarishlarini aks ettirish uchun xizmat qiladi va iqtisodiy rejalashtirish uchun asos bo‘lib, tarmoqlararo tuzilma o‘zgarishlariga ta’sir etadi. Bunday modellar real hayot bilan yaqinroq bo‘lish imkonini yaratadi. Dastlab statsionar (tur\un) jamiyat modelidan o‘sish modeliga o‘tildi.
Amaliy ekonometrika sohasida Stounning 1954 yilda chiqqan "Buyuk Britaniyada iste’mol afzalligi va xarajatlarni o‘lchash 1920 -1938" kitobi klassik asar hisoblanadi. Jam\armalar siyosati va uzoq, muddatli tovarlarga bo‘lgan talabni o‘rganish masalalari, baho indekslari nazariyasi, milliy hisoblar nazariyasidagi xatolarni o‘lchash uslublari va boshqalar ham Stounning qalamiga mansubdir.