Milliy metodikamiz tarixida g‘azal janrini o‘qitishdagi yondashuvlar

Milliy metodikamiz tarixida g‘azal janrini o‘qitishdagi yondashuvlar
Mutaxassislar g‘azal janrining paydo bo‘lishini arab adabiyoti bilan, ravnaqini esa fors adabiyoti bilan aloqalantirishadi. Bu janr turkiy adabiyotda ham juda katta mavqe qozongan. Qadimdan ushbu janr namunalarining ta’lim-tarbiya jarayonida salmoqli o‘rin egallashi tasodifiy emas. G‘azal o‘zbek xalqi orasida shu darajada ommalashib ketganki, hatto xalq og‘zaki ijodiga tegishli ayrim asarlarda, xususan, xalq dostonlarining ichida undan ancha barakali foydalanilgani aniq seziladi.
“G‘azal” atamasining o‘zi esa xalq og‘zaki ijodi asarlarida “bayt”, “she’r”, “she’riy asar” ma’nosida ancha faol qo‘llangani ham kuzatiladi.
G‘azal janriga doir ko‘plab ilmiy-nazariy asarlar yaratilgan bo‘lib, ularda g‘azalning lug‘aviy va istilohiy ma’nolari, asosiy xususiyatlari, rivojlanish tarixi, shakliy va ma’no jihatidan takomili, asosiy turlari, boshqa janrlar bilan o‘xshash va farqli jihatlari batafsil o‘rganilgan, tahlil etilgan. “G‘azal” atamasi ilk bor arab adabiyotida vujudga kelgan. Adabiyot nazariyasiga oid kitoblarda g‘azal atamasining ta’rifi ilk marta Qudama ibn Jafarning (X-XI asr) “Naqd ush-she’r” asarida uchraydi: “G‘azal – bu muhabbat bo‘lib, ayollarga bo‘lgan aqldan ozdiruvchi sevgi haqidagi hikoyatdir” [qarang: Suleymanova M., 2012; 35]. G‘azalni qachon paydo bo‘lgani va ilk g‘azal muallifi haqida turli qarashlar mavjud. Olimlarning aniqlashicha, g‘azal islomdan oldin, johiliyat davrida ham mavjud bo‘lgan. Mashhur rus sharqshunosi Filshtinskiy arab olimi Al-Isfahoniyning (X-XI asrlar) ma’lumotlariga tayanib, birinchi sevgi mazmunidagi she’r – g‘azal yozgan shoir sifatida Muhalhilni (o‘limi tax. 530-y.) qayd etib o‘tgan [Filshtinskiy, 1985; 64]. Manbalarda ko‘rsatilishicha, mashhur arab shoirlaridan Umar ibn Abu Robianing (644-712) ba’zi she’rlarini tinglovchilar “g‘azal” deb atagan. Boshqa rivoyatga ko‘ra, ushbu shoirning bir she’rini boshqasidan tinglagan Farazdak (o‘limi 728-yil): “Ey Abul Hattob, vallohiy, sen butun insonlarning eng go‘zal g‘azal aytganisan”, – der edi [Ayangil, 2011; 3]. G‘azal janri haqida ma’lumot beruvchi fors tilida yaratilgan ilk manba sifatida e’tirof etiluvchi asar Shamsuddin Muhammad ibn Qays Roziyning (XII asrning oxiri – XIII asr boshi) “Al-moʻjam fi maʼoyiri ashʼor ul-ajam” (“Ajam sheʼr oʻlchovlari lugʻati”)da g‘azal so‘zining lug‘aviy ma’nosi, kelib chiqish etimologiyasi haqida ma’lumot berilsa, Qabul Muhammadning “Haft qulzum” asarida g‘azal janrining istilohiy ma’nosi, tuzilishi, baytlar miqdori, asosiy mavzular nisbatan to‘liqroq tarzda ifodalangan. Rashididdin Votvot (XIII asr)ning “Xadoiq us-sehr fi daqoyiq ush-she’r” asarida,
Turkiy xalqlar adabiyotshunosligida bu yo‘nalishdagi ulk asar Shayx Ahmad Taroziyning (XIV asr oxiri – XV asr)ning “Funun ul-balog‘a” asaridir. Husayn Voiz Koshifiy (XV asr)ning “Badoyi ul-afkor fi sanoe ul-ash’or” asarlarida ham g‘azal janri haqidagi muhim nazariy fikrlar o‘rin olgan.
Mazkur janr rus, yevropa va turk sharqshunoslaridan Kananiy¹, Y.E.Bertels², S.N. Ivanov³, A. Mirzoyev⁴, Ahmet Atesh⁵, I.M. Filshtinskiy⁶, M.L.Reysner⁷, Franklin D. Levish⁸, , Shibliy Nu’moniy, H.Ayangil⁹, D. Jalajel¹⁰ va boshqalar tomonidan o‘rganilgan. Ushbu tadqiqotlarda g‘azalning kelib chiqish va shakllanish tarixi, takomili tadqiq etilgan. Bunda qadimgi davrlarga mansub qo‘lyozmalar, adabiyotshunoslikka oid ilmiy, tarixiy manbalar, shuningdek, badiiy asarlar tarkibidagi adabiy qarashlar e’tiborga olingan.
O‘zbek adabiyotshunosligida g‘azal janri Fitrat¹¹, M. Shayxzoda¹², Oybek, N.Malllayev, A.Hayitmetov¹³, O.Nosirov¹⁴, R.Orzibekov¹⁵, Y. Is’hoqovlar¹⁶ tomonidan maxsus o‘rganilgan. Ushbu tadqiqotlarda g‘azal janrining turkiy adabiyotda paydo bo‘lishi, rivojlanish tarixi, yetakchi taraqqiyot tendensiyalari, g‘azalning kompozitsiyasi, o‘zbek g‘azaliyotining tasnifi va boshqa jihatlariga alohida e’tibor berilgan. Ushbu tadqiqotlarning natija va umumiy xulosalari “Adabiy turlar va janrlar. Lirika”¹⁷ va “Adabiyotshunoslik terminlari lug‘ati”da ham aks etgan.
G‘azal tahlillari namunalarini yaratish adabiyotshunoslik nuqtayi nazaridan ancha oldin boshlangan bo‘lsa-da, metodik jihatdan dastlabki tadqiqot A.Zunnunov, R. Usmonovalar tomonidan tayyorlangan, alohida sinflardagi adabiyot darslari uchun metodik qo‘llanmalar yaratish an’anasini boshlab bergan “7-sinf “Vatan adabiyoti” darslik-xrestomatiyasi uchun metodik qo‘llanma”(1975)¹⁸si hisoblanadi.
Kitobda o‘sha davr darsliklaridan o‘rin olgan Hamza Hakimzoda Niyoziyning “O‘zbek xotin-qizlariga” g‘azali tahlili amalga oshirilgan. Tahlilda g‘azal mavzusiga bog‘liq holda kirish mashg‘uloti tashkil qilish, tushunilishi qiyin so‘zlarni izohlash va uni ifodali o‘qib berish, g‘azal vazni, qofiyadosh so‘zlari, radifini o‘quvchilarga tushuntirish va birgalikda aniqlash, she’r g‘oyasini savol va topshiriqlar yordamida o‘quvchilar bilan hamkorlikda aniqlash, she’rda ifodalangan voqealarni bugungi kun bilan bog‘lash, g‘azalni o‘quvchilarga aruz vazni qoidalariga rioya qilgan holda qayta o‘qitish, shuningdek, mazkur g‘azalni o‘tish jarayonida uning san’atkorlar tomonidan ijro qilingan variantlaridan foydalanish yoki maktabning musiqa o‘qituvchi bilan hamkorlikda o‘quvchilarni mazkur g‘azalning kuyga solingan holda ijro etishga tayyorlash, mustaqil topshiriq sifatida esa “O‘zbek xotin-qizlariga” mavzusida illyustratsiyali albom tuzish kabi muhim tavsiyalar berib o‘tilgan.
A. Zunnunovning “4–10-sinflarda adabiy-nazariy tushunchalarni o‘rganish”¹⁹ nomli metodik qo‘llanmasida g‘azal janrining nazariy jihatlari, o‘ziga xosliklari, g‘azalning tarkibiy qismlarini tashkil etuvchi misra, bayt, qofiya, taxallus kabi tushunchalarga ham qisqacha izoh berilgan. Shuningdek, aruz vazni ham tushuntirilib, asl ruknlar va zihoflar ham maktab o‘quvchisiga mos tarzda yoritib berilgan.
O‘qituvchi va o‘quvchi mumtoz asarlarni, xususan, g‘azalllarni ham ifodali o‘qish va yozuvchi badiiy mahoratini baholash uchun aruz vazni qoidalari bilan yaqindan tanish bo‘lmog‘i lozim. Ayni shu maqsadda yozilgan A. Hojiahmedovning “Maktabda aruz vaznini o‘rganish”²⁰ nomli tadqiqot ayni yo‘nalishdagi ilk metodik qo‘llanma hisoblanadi. Bunga qadar aruz ilmiga oid juda ko‘plab asarlar mavjud bo‘lsa-da, ular sof nazariy xarakterda yozilgan. Mazkur qo‘llanma ikki qismdan tashkil topgan bo‘lib, dastlabki qismida aruz vaznining asosiy tushunchalari, xususiyatlari, qonun-qoidalari bilan tanishtirilsa, ikkinchi qismida bevosita o‘sha davr dastur va darsliklaridan o‘rin olgan barcha mumtoz asarlarning vazni, taqtesi, ruknlari ko‘rsatilgan bo‘lib, ushbu asarlarni ifodali o‘qishda qanday jihatlar e’tibor berish lozimligi to‘g‘risida ham alohida-alohida tavsiyalar berilgan. Shuningdek, oliy ta’limning bakalavriyat bosqichi talabalari uchun mo‘ljallab yaratilgan U. To‘ychiyevning “Aruzshunoslikka doir”²¹, T.Boboyev va B. Qurbonboyevlarning “Aruz vaznlarini o‘rganish”²², D. Yusupovaning “Aruz alifbosi”²³ va “Aruz vazni qoidalari va mumtoz poetika asoslari”²⁴ kabi o‘quv qo‘llanmalari ham bo‘lajak adabiyot o‘qituvchilari uchun aruz sistemasini to‘liq o‘rganish uchun muhim hisoblanadi. Mazkur tajribalarga tayangan holda umumiy o‘rta ta’lim maktablarida aruz vaznini tushuntirishga oid metodik qo‘llanmalarga bugungi kunda ham ehtiyoj yuqori bo‘lib, bugungi darsliklardan o‘rin olgan mumtoz adabiyotimizning nodir namunalarini ham shu usulda tahlil qilish hamda aruz vaznini o‘quvchilarga o‘rgatishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlarini ko‘rsatib berish adabiyot fani metodistlari oldida turgan muhim vazifalardan hisoblanadi.
Umumiy o‘rta ta’lim maktab S. Akmalovning “4-7-sinflarda she’riy asarlarni o‘rganish” (O‘qituvchi, 1977) kitobida muallif mumtoz lirik asarlarni tahlil qilish bosqichlarini Boburning “So‘rma xolimniki bo‘ldim burnog‘idan zorroq” g‘azali misolida ko‘rsatib bergan. Muallif g‘azal tahlilini quyidagi tartibda amalga oshirgan:
- tarixiy-adabiy sharhlash usulidan foydalanish, bunda g‘azal tahlilini shoir tarjimayi holi haqida ma’lumot berishda boshlash;
- g‘azal mavzusi bo‘yicha tushuncha berish;
- g‘azal janri haqida ma’lumot berish;
- g‘azalni ifodali o‘qib berish;
- g‘azalning g‘oyaviy mazmunini o‘rganish;
- suhbat usuli yordamida g‘azal matni yuzasidan o‘quvchilar bilan fikr almashish;
- o‘qituvchi o‘quvchilar javoblarini to‘ldirish va xulosalash.
S. Dolimovning “8-sinf o‘zbek adabiyoti tarixi darsligi uchun metodik qo‘llanma”sida(1980-yil) o‘sha davr darsliklaridan o‘rin olgan Alisher Navoiy, Z.M.Bobur, Turdi, Muqumiy, Furqat, Zavqiy asarlari misolida mumtoz lirik asarlarni, xususan, g‘azallarni tahlil qilish usullarini ko‘rsatib bergan. Tahlilda suhbat va sharhlab o‘qish metodlaridan keng foydalanish tavsiya etilgan. Qo‘llanmada har bir g‘azal quyidagi tartibda amalga oshirilgan:
- o‘rganish ko‘zda tutilgan g‘azal muallifi lirikasi haqida umumiy ma’lumot berish;
- g‘azalni ifodali o‘qish;
- lug‘at va iboralar ustida ishlash;
- she’r vaznini aniqlash va o‘quvchilarga g‘azalni vazn qoidalariga muvofiq o‘qitish;
- she’r obrazlari ustida ishlash;
- majoziy ma’nodagi ifodalarni tushuntirish;
- g‘azal mazmunini suhbat asosida oldindan tayyorlab kelingan savollar yordamida tahlil qilish;
- badiiy vositalarni anqilash.
A. Zunnunov, J.Esonovlarning “Maktabda adabiyot o‘qitish metodikasi” (Toshkent, O‘qituvchi, 1985) kitobida asar matnini tahlil qilish bo‘yicha berilgan tavsiyalarni lirik asarlarga, xususan, g‘azal janriga ham tatbiq etsa bo‘ladi. Mualliflar “lirik asarni o‘rganishning asosiy metodi o‘qituvchi va o‘quvchining ifodali o‘qishi” deb hisoblaydi, asar matnini tushunishda sharhli o‘qishdan foydalanish zarurligini ta’kidlaydi. Xususan, mumtoz asarlarni o‘rganishda lingvistik sharh va biografik sharhdan foydalanishni tavsiya qilingan va tahlilning quyidagi turlarini sanab o‘tilgan:
- she’rdagi ayrim so‘zlarning mazmunini tushuntirish;
- plan tuzish va plan asosida hikoya qilish;
- obrazlarni taqqoslash.
Zunnunov A., N.Xotamov, J.Esonov., A. Ibrohimovlarning “Adabiyot o‘qitish metodikasi”²⁵ qo‘llanmasida yuqoridagi fikrlarga qo‘shimcha sifatida she’riy asarlar tahlilida aniq reja asosida ifodali o‘qish, ayrim so‘z, misralarga izoh berish, obrazlarni taqqoslash, suhbat tashkil qilish, tabiatga sayohat(bu sirtdan bo‘lishi ham mumkin)uyushtirish, rasmlar namoyish etish, texnik vositalardan foydalanish kabi usullar tavsiya etilgan.
Q.Yo‘ldoshev., O. Madayev., A. Abdurazzoqovlar tomonidan tayyorlangan “Adabiyot o‘qitish metodikasi”²⁶ (1994)mustaqillik davrida yaratilgan ilk tadqiqotlardan hisoblanadi. Kitobda lirik asarlar tahlilida quyidagi jihatlarga alohida e’tibor qaratilgan:
- lirik asar tahlilida qissadan hissa chiqarish, didaktik yo‘nalishda umumlashma qilishga yo‘l qo‘ymaslik;
- tahlilda mazmundan shaklga qarab emas, balki shakldan mazmunga qarab borish;
- o‘quvchilarning e’tiborini qaysi fikr va tuyg‘uni aks ettirilishiga emas, balki o‘sha fikr va tuyg‘ularning qay tarzda aks ettirilishiga qaratish;
- ifodali o‘qish yarim tahlilning asosi ekanligini hisobga olish;
- matndagi tushunilishi qiyin so‘zlarni sharhlash, lug‘at tuzish;
- asar tahlilini bir darsda yakuniga to‘liq yetkazish;
- tahlilni amalga oshirishda o‘zga kishi qalbida kechgan hissiyotlarni qabul qilishga hozirlovchi savollar tayyorlash;
- tahlilni amalga oshirishda nafaqat o‘quvchilar yosh xususiyatlarini, balki jinsini ham hisobga olish.
M. Mirqosimovaning “Adabiy tahlil metodikasi”²⁷ kitobida o‘quvchilarni she’r matni ustida ishlashga o‘rgatish usullari zamonaviy shoirlar ijodi misolida tushuntirib berilgan bo‘lsa-da, ushbu umumiy xarakterdagi tavsiyalardan g‘azal janrini o‘qitishda ham foydalansa bo‘ladi.
B. To‘xliyev “Adabiyot o‘qitish metodikasi”²⁸(2000) kitobida g‘azal janri misolida lirik asarlarni tahlil qilish usullarini ko‘rsatib bergan. Bunda g‘azalni ifodali o‘qish, agar imkoni bo‘lsa she’rni professional aktyorlar, taniqli so‘z ustalari, o‘rni bilan esa ularning musiqa yordamidagi ijrosidan foydalanish maqsadga muvofiqligini, tahlilda o‘quvchi yoshini alohida e’tiborga olish kerakligini, shundan so‘ng g‘azalning baytma-bayt tahliliga o‘tilishi lozimligini, bunda mumtoz adabiy asarlar uchun tuzilgan lug‘atlardan foydalanib, baytdagi har bir so‘zning lug‘aviy ma’nosi, uning o‘z yoki ko‘chma ma’noda qo‘llanayotgani, uning boshqa so‘zlarga munosabatini aniqlab olishhga e’tibor qaratilishi qayd etilgan. “Adabiyot o‘qitish metodikasi: amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlari”²⁹ qo‘llanmasida esa har bir g‘azalni tahlil qilishda uning nasriy bayonidan foydalanishning zarurat va imkoniyatlari ilmiy asoslangan. Shuningdek, tahlilda o‘quvchilarning mustaqil va ijodiy fikrlash imkoniyatlarini yanada ortirish maqsadida ayni bir g‘azalni turli olimlar tomonidan amalga oshirilgan tahlillarini o‘zaro qiyoslash usuli ham ko‘rsatib o‘tilgan. Olim g‘azallarning nasriy bayonini tuzish va shu orqali ularni o‘rganishga oid asosiy xulosalari quyidagilardan iborat:
“1. G‘azallarga nasriy bayon tuzish nihoyatda dolzarb va muhim ishdir. Imkoni boricha har bitta g‘azal nasriy bayon bilan ta’minlanishi, agar buning imkoni bo‘lmasa, o‘qituvchining o‘zi uni amalga oshirishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. 2. G‘azallarning nasriy bayonini tuzishga o‘quvchilarning o‘zlari safarbar etilishi shart. Albatta, buning uchun anchagina davomliva jiddiy bo‘lgan tayyorgarlik bosqichi bo‘lishi zarur.
3. O‘quvchilar uchun g‘azallarning nasriy bayoni bilan tanishish umumiy o‘rta ta’lim maktablaridan boshlanishi, akademik litseylar va kasb-hunar kollejlaridagi adabiyot darslarida, sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda, ayniqsa, to‘garak ishlarida muntazam ravishda olib borilishi o‘rinli bo‘ladi.
4. Oliy ta’lim tizimida, xususan, filologik yo‘nalishdagi bakalavriat bosqichida, albatta, “G‘azallarni o‘rganamiz” rukni ostida maxsus kurs va maxsus seminarlarni tashkil etish joiz. Bu bo‘lajak til va adabiyot o‘qituvchilarini g‘azallarning nasriy bayonini tuzishga oid ko‘nikma va malakalar bilan qurollantirishda juda muhim omil bo‘ladi.
5. G‘azalning nasriy bayoni g‘azalning o‘rnini bosadigan pedagogik ashyo emas. Bunga hech qachon yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. G‘azalning nasriy bayoni g‘azalning asl matni bilan yonma-yon berilganidagina samarali bo‘ladi. Aksincha holatlarda nasriy bayon foydaning o‘rniga zarar keltiradi. U g‘azaldagi sehr-sinoatni, go‘zal musiqiylik va takrorlanmas ritmni, vazn va qofiyalar tufayli yuzaga keladigan ohangdorlikni sezmaslikka, so‘zlarning poetik jarangdorligi va tarovatini his etmaslikka, demakki, o‘quvchilarning badiiy-estetik didlarining zaiflashuviga olib kelishi mumkin”³⁰.
Olimning ushbu fikrlari G. Ashurova bilan hamkorlikda tayyorlangan “Ta’lim bosqichlarida Alisher Navoiy asarlarini o‘rganish” monografiyasida yanada kengaytirilgan hamda Alisher Navoiyning umumiy o‘rta ta’lim maktablari darsliklaridan o‘rin olgan g‘azallari batafsil sharhlangan.
Q.Yo‘ldoshev, M.Yo‘ldosheva “Badiiy tahlil asoslari”³¹ monografiyasi (2016)da lirik asarlarni tahlil qilishda ularning adabiy tur sifatidagi o‘ziga xos belgilarini to‘liq hisobga olish talab qilinishi ta’kidlanadi va quyidagi jihatlarga e’tibor qaratish zarurligi qayd etilgan:
– lirik asarlarni tahlil qilishdagi eng ustuvor jihat undagi o‘ziga xos psixologizmni hisobga olish;
– lirik turdagi asarda muallif yohud lirik qahramon tahlili muhim ahamiyatga berish;
– lirik nutqning xususiyatlarini tahlil etish;
– lirik asar talilida matnda umumiy xulosa chiqarishni emas, balki o‘quvchiga lirik qahramon va shoir holati bevosita his qilishni maqsad qilish;
– lirik asar tahliliga o‘quvchilarning qalb ko‘zini ochish, ularda atrof olam va odam ruhiyatidagi go‘zalliklarga faol munosabat uyg‘otish vositasi sifatida qarash;
– tahlilda she’rdagi nafaqat har bir so‘z, balki qo‘shimchalarga ham e’tibor qaratish;
– tahlilda she’rdagi go‘zal o‘xshatishlar, kutilmagan obrazlarli ifodalarni ko‘rishga, tushunishga e’tibor qaratilish;
–lirik asarlar tahlilida inson ruhiyatidagi inja tovlanishlar va so‘z orqali chizilgan ko‘ngil manzaralarini ilg‘ash va uning zamiridagi hayotiy-mantiqiy haqiqatlarni ilg‘ab olishga harakat qilish;
– lirik qahramon timsolini tahlil qilish hal etuvchi ahamiyatga egaligini yodda tutish.
Ushbu nazariy fikrlar asosida Q.Yo‘ldoshevning umumiy o‘rta ta’lim maktabi darsliklari asosida o‘qituvchilar uchun yozilgan “Adabiy saboqlar –7”³², “Adabiy saboqlar – 8”³³, “Adabiy saboqlar – 9” (V. Qodirov, J. Yo‘ldoshbekov hammuallifligida) nomli metodik qo‘llanmalarida ta’limning turli bosqichlarida o‘rganiladigan g‘azallar tahlili amalga oshirilgan.
S.Olim, S. Ahmedov, R.Qo‘chqorov “Adabiyot 8-sinf: o‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanma”sida³⁴(2006)shu davr dasturlaridan o‘rin olgan Xorazimiyning “Muhabbatnoma” asari tarkibidagi g‘azallar, Lutfiyning “Xoh inon, xoh inonma”, “Bu ko‘nguldur, bu ko‘ngul”, “Ayog‘ingga tushar har lahza gisu”, Alisher Navoiyning “Qilg‘il”, “Kelmadi”, “Bo‘ldum sanga”, “Deyin”, Yo‘q” , “Jong‘a chun demen: ne edi o‘lmakim kayfiyati”, “O‘n sakkiz ming olam oshubi”g‘azallarini o‘quvchilarga tushuntirish bo‘yicha tavsiyalar berilgan. Ammo bu metodik tavsiyalar nihoyatda qisqa. Ular kishida ko‘proq g‘azal haqida yozilgan o‘ta qisqa ma’lumot tarzida tasavvur uyg‘otadi. Qo‘llanmada “maktabda mumtoz adabiyotimiz vakilining u yoki bu asari o‘tilar ekanmi, bas, uning biror satri ma’nosi ham mavhum qolmasligi kerak. O‘quvchi ko‘nglida biror mubham nuqtani aniqlashtirib, bilib olish tuyg‘usi paydo bo‘lsa-yu u javobsiz qolsa, adabiyot darsi o‘z vazifasini bajarmagan bo‘ladi” degan o‘rinli fikrlar keltirilgan bo‘lsa-da, ammo amalda mazkur qo‘llanmaning o‘zida ham biror g‘azalning to‘liq o‘quv tahlilini kuzatmaymiz. O‘rganilishi ko‘zda tutilgan g‘azallarning ayrim baytlari yoki so‘zlarigina izohlangan, o‘qituvchini ham ana shu o‘rinlarga diqqatli bo‘lishi uqtirilgan, xolos.
Ayni shu yo‘nalishda yozilgan N. Karimov va boshqalarning “Adabiyot 9-sinf: o‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanma”³⁵ nomli qo‘llanmasida ham o‘sha davr darsliklaridan joy olgan Bobur, Mashrab, Ogahiy va Furqat g‘azallari tahlilga tortilgan. Lekin metodik qo‘llanmadagi tahlillarni u qadar batafsil deb bo‘lmaydi. Masalan, mualliflar dastur bo‘yicha Boburning “Yoz fasli, yor vasli, do‘stlarning suhbati”, “Sendek menga bir yori jafokor topilmas”, “Hazon yaprog‘i yanglig‘…”, “G‘urbatta ul oy…” g‘azallarini o‘rganish belgilanganini va ushbu lirik asarlar uchun 1 soat vaqt ajratilganligini nazarda tutib o‘qituvchiga ularning bir yoki ikkitasini yoxud faqat matla’larini o‘zini tahlil qilish bo‘yicha tavsiya beradi. Keyin esa yuqorida sanab o‘tilgan g‘azallarning qaysi vazndaligi va ularning taqtesi, g‘azalda qo‘llangan asosiy badiiy san’atlar qisqa tarzda sanab o‘tilgan. Shu bilan o‘qituvchiga berilgan metodik tavsiyalar o‘z nihoyasiga yetgan. Mashrab va Ogahiy qalamiga mansub g‘azallar tahlilida ham juda umumiy fikrlar keltirilgan, xolos. Namuna sifatida hech bir ijodkorning biror g‘azali yaxlit tarzda tahlil qilib berilmagan. Bizningcha, hamma g‘azalni o‘quvchilarga tanishtirish niyatida faqat ularning matlalarini o‘zinigina tahlilga tortish g‘azalning ma’nosini anglashga hamda uni o‘quvchilarga o‘qitishdan ko‘zlangan maqsadga zarracha ham eriishishga yo‘l qo‘ymaydi. To‘g‘ri, 4ta g‘azal tahlilini bir soatga sig‘dirish imkonsiz, shuning uchun darsda faqat bir g‘azalni to‘liq tahlilini amalga oshirib, qolganlarini namunaga qarab o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida berish yoki to‘garak mashg‘ulotlarida o‘tish maqsadga muvofiq bo‘lar edi.
Q. Husanboyeva, R. Niyozmetovalaraning “Adabiyot o‘qitish metodikasi”³⁶ nomli o‘quv qo‘llanmaning “Lirik asarlarni o‘rganish” bo‘limida keltirilgan she’r tahlillariga oid fikr-mulohazalardan ham g‘azal tahlillaridan foydalanish imkonlari mavjud.
V.Qodirovning “Mumtoz adabiyot: O‘qitish muammolari va yechimlar”³⁷ monografiyasi va “Umumta’lim maktablarida o‘zbek mumtoz adabiyoti namunalarini o‘qitishning ilmiy-metodik asoslari” nomli doktorlik dissertatsiyasi(2019)bu yo‘nalishdagi eng so‘nggi tadqiqotlardan hisoblanadi. Tadqiqotning “Lirik asarlar tahlilida janr xususiyatlarini hisobga olish” deb nomlangan bo‘limida g‘azal janrining o‘quv tahlili quyidagicha amalga oshirilishi qayd etilgan:
1. G‘azal o‘qish texnikasiga rioya qilingan holda yo o‘qituvchi tomonidan yoki sinfdagi biror o‘quvchi orqali ifodali o‘qib beriladi yoki yoddan aytiladi.
2. G‘azal mavzusi o‘quvchilar bilan hamkorlikda aniqlanadi.
3. G‘azal qofiyasi aniqlanadi.
4. G‘azalda ishtirok etayotgan asosiy obrazlar aniqlanadi.
5. Har bir bosh obraz atrofida guruhlangan poetik obrazlar ajratib olinadi.
6. Voqealikni majoz va haqiqat yo‘li bilan tasvirlashga ko‘ra o‘rganilayotgan g‘azalning qaysi guruhga mansubligi belgilab olinadi.
7. Har bir bayt alohida o‘qilib, mazmuni sharhlanadi. Bunda fikrning qanday ifoda etilyotgani, bunda shoir mahorati nimada ko‘ringaniga diqqat qaratiladi.
8. G‘azaldagi badiiy san’atlar sharhlanadi.
9. G‘azal vazni aniqlanadi.
10. G‘azaldan olingan taassurotlar so‘raladi.
11. Bir necha o‘quvchiga g‘azal qayta o‘qitiladi.
Shuningdek, mamlakatimizning turli davriy nashrlarida respublikamizning yetakchi olimlari, metodistlari va umumiy o‘rta ta’lim maktabi o‘qituvchilari tomonidan g‘azal janrini o‘qitishdagi usullar, muammo va yechimlar aks etgan maqolalar, maktab darsliklaridan joy olgan g‘azallarni o‘rgatishga yo‘naltirilgan dars ishlanmalari chop etilmoqda³⁸.

1^ Kanani. The development of “ghazal” in Arabic Literature. PhD. 1948. – 419 p.

2^Бертельс Е.Э. История персидско-таджичиский литературы. – Москва: Издательство восточной литературы, 1960. – 556 с.

3^ Иванов С.Н. К изучению жанра газели в староузбекской поэзии. – Москва. Тюркологический сборник. 1974. – с. 149-157.

4^ Мирзоев А. Сездаҳ мақола (Аз тарихи адабиёти асрҳои X-XV форсу тожик). – Душанбе: Ирфон, 1977. – 288с.

5^ Ateş A. Gazel. Islam Ansiklopedisi. Cilt 4. – Istanbul: Milli Egitim Basimevi, 1977. – 848 c.

6^ Фильштинский И.М. История арабской литературы. V - начало X века. Москва, 1985. –528 с.

7^Рейснер М. Л.Эволюция классической газели на фарси (X—XIV века).— М.: Наука. Главная редакция восточной литературы, 1989. – 224c.

8^ Lewis F. D. Reading, writing and recitation: Sana'i and the origins of the Persian ghazal. Diss PhD. – Chikaco, 1995. –p. 624.

9^ Ayangil H. 17. Yüzyil türk edebiyatinda gazel. Yüksek lisans tezi. – Malatya, 2011. – 250 c.

10^ Jalajel D. A short history of the ghazal. http://www.ghazalpage.net/ prose/ notes/short_history_of_the_ghazal.html

11^ Фитрат А. Танланган асарлар. Дарслик ва ўқув қўлланмалари, илмий мақола ва тадқиқотлар. – Т.: Маънавият, 2006. – 336 б.

12^ Шайхзода М.Асарлар. IV жилд. Ғазал мулкининг султони. –Т.:Адабиёт ва санъат нашриёти, 1972. – 372 б.

13^ Ҳайитметов А. Навоий лирикаси. – Т.: Ўзбекистон, 2015. – 328 б.

14^ Носиров О. Ўзбек адабиётида ғазал. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1972. – 136 б

15^ Орзибеков Р. Ўзбек лирик поэзиясида ғазал ва мусаммат. – Т.: Фан, 1976. – 120 б.

16^ Исҳоқов Ё. Ғазал. – Т.: Фан, 1978. – 160 б.

17^ Адабий турлар ва жанрлар (тарихи ва назарясига оид). III жилдлик. II жилд. Лирика. – Т.: Фан,1992. – 248б.

18^ Зуннунов А., Усмонов Р. 7-синф «Ватан адабиёти» дарслик-хрестоматияси учун методик қўлланма. – Т.: Ўқитувчи, 1975. – 120 б.

19^ Зуннунов А. 4-10 синфларда адабийғназарий тушунчаларни ўрганиш. – Т.: Ўқитувчи, 1974. – 140 б.

20^ Ҳожиаҳмедов А. Мактабда аруз вазнини ўрганиш. – Т.: Ўқитувчи, 1978. – 152 б.

21^ Тўйчиев У. Арузшуносликка доир. -Т.: Фан, 1973. – 42б.

22^ Бобоев Т., Қуронбоев Б. Аруз вазнларини ўрганиш. – Т., 1991. – 66 б.

23^ Yusupova D. Aruz alifbosi. – T.: Akademnashr, 2015. – 136b.

24^ Yusupova D. “Aruz vazni qoidalari va mumtoz poetika asoslari”. – T.: Ta’lim-media, 2019. – 184 b.

25^ Зуннунов А., Ҳотамов Н., Эсонов Ж., Иброҳимов А. Адабиёт ўқитиш методикаси. – Т.: Ўқитувчи, 1992. – 334 б.

26^ Йўлдошев Қ., Мадаев О., Абдураззоқов А. Адабиёт ўқитиш методикаси. – Т., 1994. – 96 б.

27^ Мирқосимова М. Адабий таҳлил методикаси. – Т.:1993. 146бетлик

28^ Тўхлиев Б. Адабиёт ўқитиш методикаси. – Т.: Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон миллий кутубхонаси. – 168 б.

29^ Tўхлиев Б. Адабиёт ўқитиш методикаси. Амалий ва лаборатория машғулотлари. – Т.: Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2012. – 94-95-бетлар. – 144б.

30^ Tўхлиев Б. Адабиёт ўқитиш методикаси. Амалий ва лаборатория машғулотлари. – Т.: Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2012. – 94-95-бетлар.

31^ Йўлдош Қ., Йўлдош М. Бадиий таҳлил асослари. – Т.: Камалак, 2016. – 464 б.

32^ Yo‘ldoshev Q. Adabiy saboqlar 7. Umumta’lim maktablarining 7-sinf “Adabiyot”uchun metodik qo‘llanma. – T.: Bilim, 2003. – 144 b.

33^ Yo‘ldoshev Q. Adabiy saboqlar 8. Umumta’lim maktablarining 8-sinfi uchun metodik qo‘llanma. – T.: Sharq, 2004. – 160 b.

34^ S.Olim, S. Ahmedov, R.Qo‘chqorov. Adabiyot 8-sinf: o‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanma. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa uyi, 2006.

35^ Karimov N., Nazarov B., Normatov U., Qosimov B., Ahmedov S. Adabiyot 9-sinf: o‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanma. – T. Ma’naviyat, 2002. – 160 b.

36^ Husanboyeva Q., Niyozmetova R. Adabiyot o‘qitish metodikasi. – T.:Barkamol fayz media, 2018. - 352 bet.

37^ Қодиров В. Мумтоз адабиёт: ўқитиш муаммолари ва ечимлар. – Т.: Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси, 2009. (244б)

38^ Қўрчиева М. 10-синфда Нодирабегимнинг “Фиғонким...” деб бошланувчи ғазали матни устида ишлаш// Тил ва адабиёт таълими. – Т,1994. №1. 22-24 б; Мавлонов О. Яна “Қаро кўзум” ғазалини ўрганиш тажрибасидан// Тил ва адабиёт таълими. – Т,1998. №4. 14-24 б; Қодиров В. Мактабда Ҳувайдо ижодини ўрганиш// Тил ва адабиёт таълими. – Т,1998. №4. 25-31 б; Файзуллаев Б. Навоийнинг татаббунавислик маҳорати// Тил ва адабиёт таълими. – Т,1998. №6. 13-16 б; Fozilova X.O‘quvchilarga Zavqiy ijodini zamonaviy pedagogik texnologiya asosida o‘rgatish// Til va adabiyot ta’limi . 2005. №5. 18-23-betlar; Mirhabibova N. 10-sinfda Alisher Navoiyning “O‘n sakkiz ming olam oshubi” g‘azalini o‘rganish// Til va adabiyot ta’limi jurnali. 2007. №3 8-11-betlar; Sobirova M. Alisher Navoiyning “Kelmadi” radifli g‘azalini o‘rganish xususida// Til va adabiyot ta’limi jurnali. 2010. №12 7-15-betlar; Ibrohimov A. Uvaysiy ijodidan ikki dars// Til va adabiyot ta’limi jurnali. 2011. №10. 22-30-betlar; Qunduzova N. “Jong‘a chun dermen: “Ne erdi o‘lmakim kayfiyati” g‘azalini o‘rganish//Til va adabiyot ta’limi. 2012. №10 9-11-betlar. Majidova S. Alisher Navoiyning “Shayx” radifli g‘azali matni ustida ishlash// Til va adabiyot ta’limi jurnali. 2012. №11 11-13-betlar; Siddiqov M. “Ashraqat…”ni anglash// Til va adabiyot ta’limi jurnali. 2013. №6 46-48-betlar. Rajabova S. Ogahiyning “Ustina” radifli g‘azali tahlili // Til va adabiyot ta’limi. 2013. №11 15-17-betlar; Tursunova M. Mashrabni o‘rtagan ishq // Til va adabiyot ta’limi. 2014. №10. 17-18-betlar; Toshmirzayeva Sh. Badiiy asar tahlili jara yonida kompetentlikni shakllantirish// Til va adabiyot ta’limi jurnali. 2018. №1 20-22-betlar.