Mineralogiyaning tekshirish usullari
Download 1.69 Mb.
|
Mineralogiya removed- 2 removed
|
tuzi (NaCl) ichki tuzilishini olaylik_ Uning ichki tuzilishini primitiv kub elementar vaclteykasining transiyatsivasi sifatida tasavvur qilish mumkin. Agar har bir elementar shu'bani bu kristallning bir bo'lagi, O'nga alohida mustaqi] kristal) deb faraz qilinsa, unda bu cheklangan kub shaklining simmetriya elemcntlari uning elementar shu'basida ham takrorlanishi muqarrar. Bizga ma 'tumki (5-bob), o'zaro simmetriva elementlari orqali bog'langan tomonlar yig"indisi oddiy Shakl deviladi. Demak, har bir elementar shu'bani bitta oddiy mikroshakl deb qarash mumkin. Bunda oddiy mikroshakllar bu kristallda son-sanoqsiz. Shuning uchun ular cheksiz shakllar deb nom Olgan. Mikroshakllar kattaligi angstrem birligi bilan o•lchanadi (l E=10-3 sm). Rubik singoniyayga taa]luqli chcksiz shakllar (elementar shu•balar) tomonlarining uzunligi 5 — 6 dan 12 E gacha bofladi. Cheksiz shakllarning simmet6ya elemcntlarini aniqlashda cheklangan shakllarga xos bo'lgan sakkizta simmetriva elcmentlaridan tashqari translyatsiya usuli, yrg'anma siljish tekisligj. 2.3,4 va 6 darajali vintsimon o'qlar hisobga olinadi. Cheksiz shakllar mavjudligi va ulaming simmetriya elementlari geometrik uslublar bilan isbot]angan. 102 BO'I.IM MINERALOGIYANING TEKSHIRISH USULLARI Tabliy krmvovuv birikmalar tarkibtni to•liq va batafsil aniqlash kerak bo*lgan holatda ko•pincha quyidagi: rentgenometnk. termik, spektral, klmyoviy tahlil, lyuminessent tahlll, shlix tahlih. elektron mikroskop tekshirish, eksperimental tadqiqotlar usullan qo•llaniladi. Rentgenometrik tahlil. 1895 vili nemjs fingu Rentgen ichiga ikkita elektrod kavsharlangan shisha navchadan havom IO — 5 mm stmob ustuni bosimigacha havdab ch:qarub, undan elektr toki o-tkazllganda. elektrodlarda o'ziga xos ko•zga ko'rtnmaydigan nurlar eluqlshini bu nurlar kevinchallk rentgen nurlan deb ataldi. TO' Iqin uzunligi IO — 2 102A0 bo'lgan elektromagmt to•lqinlar rentgen nurlan deviladl. Rentgen nurlari turli asboblarda olinadi. Lekin ularning hammasida nur olish bir Xil prinspga, ya'm qatorga yalqon kuchlamsh bertlganda o-ztdan elektronlar chiqarishi va bu elektronlar harakati vo•nalishida joylashgan, qarama-qarshi qutblangan elektrodga urllishl nat1Jaslda antikatordan .tuda katta tezlikda zarrachalar otilib chiqishtga asoslangan. Tekshinlavotgan moddalarmng kristall vokl amorf holatdaligini va ularning tuzihshini rentgen nurlari minerallarning kristall panjarisiga tushlrilganda struktura elementlarl bilan ta'sfflamshi natljasida hosil bo•ladigan difraksion manzara vordamida aniqlash mumkm Kristall holatdagi har qanday modda as nan shu modda uchun mos bo'lgan strukturaga ega bo•llb, undagi ionlar (atomlar) o•ziga xos tartibda .iovlashadi. Ma E lumki. ba'Z1 rmnerallaming kimvoviv tarkibi bir Xil bo•ladl. Masalan, rutil-brukit-anataz„ kvars-tndimit-knstabolit voki kalsit-aragonit minerallarning kirny»iy tarkibi o•xshash. lekin ular strukturasim tashkll (Iligan zarrachalarnmg bir-biriga nisbatan turlicha Iashganligi hu moddalar strukturasidagi boshqa xossalandagi farqni keltinb chiqaradi Ikkinchi tomondan. kirm oviv tarkibl bir-blndan boshqacha bo•lgan bir qancha minerallar, masalan- tlyuont, uraninit, serianit, tariamt va boshqalarga kation va anionlarning la.shishi o'xshash bo•ladi. Bu moddalarmng strukturaviy parametrlari kirmoviv tarklblga bog'liq ravishda blr-biridan farq qiladi. Kristall pangara tekisllklan orasidagi masofaning qiymati nunerallar strukturs'Lsi haqida ancha aniq ma•lumot beradi, chunki u ion atomlar lashishi davr1_N ligi bilan bog•liq Atomlar tekisliklari esa atomlarning fazoviv paryarada koordłnata o'qlariga nisbatan joylashishiga bog•liq Debay usuli shundav muhim afzalliklarga egakl, u młneral ma.ssalarni shu bilan birga yashłnn knstallangan va mavłn dispers moddalarni ham os rganishga łmkon beradi_ Odatda debaygramma deh av.xiladigan rentgenogramma maxsus kamerada vorug 'lik sezuvchi ply onkaga tushinb. olinadl. shu plyonka łshlanganidan keyn unda to-q-ochligł turli bo•lgan chizjqJar-',ovchaJar ko•rjnadi (tekshirila:, ołgan modda kukuni bo-laklarining 'ichroq lashgan tekislyklaridan qaytgan rentgen nurn konuslayi bilan hosil qilingan halqalaming qismi). ()lłngan debavgrammani tashqi ko•nnishldan moddaga o•.xshab ketadłgan tekshłrib ko'rilgan boshqa moddalar debaygrammasł bilan taqqoslab (chiziqlarning to'q ochligiga va tekisliklar orasidagi hisoblab ehłqłlgan masofhga qarab) ber:lgan mineralni aniq bilish mumkin. Termik tahlil amaliv ish uchun N,SXurnakov tornonidan kiritllgan bo' lib- u haroratning ko•tariiishi bilan o'sha tekshirilavotgan mineralda vuz beradigan o • zganshlarga fizik va kłmxoviy almashinishlarga (suvmng oiralishi. oksłdlanishi, qaytarilishi, boshqa polimorf tunga o stish va h k bog•łiq bo•lgan endo va ekzotermik effcktlarni bilish maqsadida moddalarning qizdirish (yoki sovitłsh) egrł chizłqlarini olłshdan iboraldir. Bu usul mineralogiya•ning amaliy ishlarida ko•z bilan (yoki boshqa usul bilan) aniqlash Clisin bo•lgan vashłnn knstalfangan va maun dispers moddalarni tekshirishda qo'llaniladi. Bir qat0T minerał mahsulotlar (kaolin, glinom:m gidrałlan, temir gidrooksidlari_ karbonatlar. Kloritlar va hoshqa młnerallao uchun minerał turlarim aniqlashga yordam beradi_ Kimyoviy tahlil — bu asosły tekshłrish usulldir. To-liq kimvoviv tahlildan og-irlik fotzł hisobida olingan ma•łumotlarni mineralnvng kimyoviv formulasini aniqlash uchun atom (molekular) miqdonga avlantirłb hłsoblanadl. Shu maqsadda har qaysi elementning (oksłdning) og•irlik młqdorłm atom og•irlłgłga (oksłdning «molekular» og'irligiga) bo-łinadi. Olingan son minerał tarkibiga kiruvchi stłu elementlarning (oksidlarmng) qanday nisbatda bo•lganhgłnł ko•rsatishi lozim Shuni uqtłrib ostish ma•łumotlardan hisoblab chiqłlgan nisbati. o•sha tahlillaming yetarli darajada juda aniq bo•lmashgidan voki boshqa sabablarga ko•ra. heeh vaqt butun sonlar nisbatida bo•łmaydi Buni ko•rsatish uchun ikklta tahlil keltłramiz. 11 -jads al Burnonitning kimyoyiy tahlili ma'lurnotlari
Shunday qilib, nunerallarning kimyoviy formulasi PbCuSbS3 shakllda yozilishl kerak. 12-jad, Rodonitning kimyosis tahlili ma'lumotlari
Bu mmeralning formulasini (Mn. Cao • Si02) yoki (Mn. Ca Si03) shaklida ifoda etish mumkm. Atom og -irJikJari Mendeleev jadvalidan ohnadi. Oksldning molekular og•irligi elementlar atom og'irligl ýg'indisldan tashkiJ topadi, masalan: Si02 uchun u 28.1+2xl Rentgen spektral (rentgen-kimyoviO tahlilni tekshinsh maqsadida moddaning katod nurlari ta•sirida shu modda tarkibida ishtirok eta'. Otgan kimyoviy elementlarning o•ztga xos, to•lqin uzunliglga ega bo•lgan remgen nurlan chiqanshiga asoslangan. Lynminessent tahlil. LS uminessensÁa hodisasi qorong'ida vaxshi ko'rinadi. Shuncia\ xususiyatga ega bo'lgan minerallar nur ta-sinda biror rangga bo-x algandek ba-zan ochiq rangJJ bo-Jib ko'nnadi. Oddiv ko•z bilan ko•nb aniqlash qivin bo•łgan młnerallarning togjinslardagi hol-xol donalarmi shundas yo•l bilan amqlash juda osondir Masalan, sheeht (CaW04) kabl shunday muhłm aham$atli młneral słmobli kvars lampasł ostida chłrovli hasorang (bazan ko•kłmtłr) sarg•łsh-yashil rangll bo•łib. flvuorit CaF2 tłnłq ko'k tusll bo•łlb oressents6aIanadi va boshqalar. Tarkibida uran. turlicha tarkibli bitumlati bo•łgan błr qator minerallarning shunday nur chłqarishi juda yaqqol ko-nmb turadi. Shlix tahlili. Shamol ta 'siri ostida tog- jinslari va ma•danlarning nurashl natlłasłda yer yuzida parchalanishga bardoshli młnerallar to-planadl. Ular orasłda oviy barqaror nunerallar — kvars. magnetit (Fc304). sirkon (ZrSi04). turmalin. rutil (Ti02). ba•zan kassiterit (Sn02). Oltłn, platłna boshqa młnerallar szułlamb qoladi. Ular oqm suvlar bilan yuvłhb. soylar va dengiz bo•slab yotqłzilgan jinslar orasłda soch/lma kon shaklida to "planadi. Shu bo•shoq jins namunalanm oddłv asbob-uskunalar yordamida vuvib. shlix deb axtlladłgan eng og•łr mmerallar konsentratl Shlixlardag: minerallarning diagnostikasi va miqdorini aniqlash uchun olingan matenalmng o-rtacha hajnudagł namunasi ( 10-20 g młqdorda) avvalo standart elaklardan o-tkaziladl va donalarning katta-kłchlkhgiga qarab fraksiyłlarga ajratlladi. Shundan keyin har qaysi fraksiyalar magmt yordamłda magnitli fraksisaga ayatib olinadi. Magnit tortmagan qoldłq elektromagnit yordamida har magnit tortuvchi (berilayotgan tok kucluga qarab) yana brr qator frakstyalarga ałratlltb, shundan kc_ún minerallarni solishtirma og•irligiga ko•ra, maxsus (bromoform- Tule suN uqligł va boshqa) solib_ maxsus bo•lgłch yokl oddłv kłmvovły voronkalarda ałratlladi. Minerallarnłng usullar bilan olłngan fraksi'.asi asAaI binokulyarda ko'rib. tashqi belgilariga (donalarining shakli. shaffofligi. yaltirashi. rangi, qattłqligi va boshqa xususłyatlariga) qarab tcnb olinadi, undan kevm mua»an smdinsh ko•rsatkłchiga ega bo•lgan immersłon suyuqIlklar vordamida optik konstantalari aniqlanadi va zarur bo•łgan hollarda mikrokimyoviy słfat reaksiyalan. spektral- Ivuminessensiva va boshqa tekshinsh usullari qo•llaniladi. Shaffof bo•lmagan ma•dan minerallarnł sementlovchl moddalar yordamłda yaxlitlab. ulardan jllolangan shllf taxyorlanadi va ulami tekshłnsh mikroskopda qaytgan nun ta•sinda Olib bonladi Elektron mikroskopda tekshirish. Ma•łumki. mikroskopning ko•nsh chegarasł (katta-kłchlklłgłga ko•ra. Juda zarrachalarni ko•rłb ajraush murnkin bo•lgan qobilłyati) ko•p jihatdan tcksxiralay»tgan Jism ustiga tushayotgan yomg•llknłng to•lqin uzunhgłga bog•liq (_sorug'llk to•lqłn uzunligi qanchalik kichik bo-lsa, mikroskopda shunchalik mrrachalarru ko•nsh mumkłn)- Mavoud optik mikroskoplarnłng ko•nsh qobiliyati unchalik katta emas Jinslarni tekshirish uchun «repllka usuli» (maun kolloid yoki kvars-polistirolli va boshqa hosil qilish vo•li bilan o•sha jins rasmini tushinb. olłsh usuli) ham mavłud bo•łlb, bu usul knstallar yonlari sathłning, shumngdek, młnerallardagi reaktiv ta•sir etmagan yuzalarning xossalarłnł ko•rsatadi. Eksperimental tahlil laboratorna sharoltlanda tabliy Jinslar. shuningdek, minerallar tarkibiga mos kcladłgan sun'iy binkmalami olłshda Juda muhim ahamiyatga ega, Shu yo•l bilan. ayrtm hollarda tarkibl va shaklłga ko•ra, tabiiy minerallarga Juda o•xshab ketadigan birikmalarni Olish va o•sha minerallarning krłstallanishi ham pavdo bo•lishini amqlash mumkin bo • ladi Keyingi yillarda laboratoriva usulida tabiatda kam uchraydłgan bezak va qimmatbaho minerallarni olish jadał sur 'atlar bilan nvojlanrnoqda MINERALLARMNG FIZIK XVSUSIYATLARI Har qandav minerał o•złga xos błron xususłxat bilan xarakterlanadiki. ana úu xususłyatłga qarab um dołmo boshqa minerallardan ałratish mumkin. Quyida minerallarning eng ko'p aniqlash aham$atłga ega bo-lgan asosiy xususłvatlan ustlda to•xtalib o-tarnłz, Bundav xususiyatlarga• morfologik xususivatlar-knstallarnłng shakli, qo-shaloq kristallar. knstall yonlandagi chłzłqchalari: optik xususłyatlar shaffotligi, minerallar rangi, chizig•inmg rany. yaltirashł: mcxamk xususr,atlar ulanish tekislłgł, słnłúi, qattłqlłgł. mo•rtligł. qayłshqoqligi. shuningdek. solishtirma og•irligi. magnit tortishi. radiokuvligi va boshqa xususłvatlan kłradl 8.1. Minerallarning morfologik xususiyatlari. Knstallar shakli Har qanday Jismning bo•shlłqda uch o-lchamda bo•łłshłga qarab. Mlma-xil shaklli knstallar va kristallangan donalar orasida avvalo quyłdagi asosły turlar ałratiladi l. Izometnk shakllar. ya•m bo•shlłqda hamma uch vo•nalish bo•yicha barobar rivojlangan shakllar. Granat rombododckaedrlari. magnetit oktaedrlan. pint kublan va boshqalar buning misoli bo•lishi mumkłn_ 107 Bir yo'nalish bo-yicha cho•ziq shakllar, va'nł prizmatik ustunsimon, navzasimon, ignasimon. qildek kristallar, tola-tola bo' lib tuzilgan kristallar. Masalan: akvamarin_ turmalin. antimonit va boshqa minerał kristałlari. Uchinchi yo'nalish qisqaligicha saqlangan ikki yo-nalish bo-yicha cho•ziq shakllar. Bularga tabletkasimon, qavat-qavat, varaqvaraq va tangachalar shaklidagi kristallar kiradi, Masalan_ gematitning (Fe203) qavat-qavat holida topiladigan kristallari, slyudalar va boshqalardan iborat. Ana shu asosiy shakl turlari biri ikkinchisiga o•tadigan o•tkinchi shakllar ko s p tarqalgan. MasaJan, distenning (A12Si05) ikkinchl va uchinchi turlar orasida bo'lgan (vassi ustunsimon kristallar) taxtachasimon kristallari: shakliga ko'ra. birinchi va ikkinchi turlar orasida bo•lgan korundning (AD03), bochkasimon kristallari yoki kalsitning (CaS03) skalcnoedrik shakllari. linzaga o•xshash (birinchi va uchinchi turlar o•rtasida bo-lgan) shakllar — sfenning (SaTiSi05). monacsłtning (SeR04) va boshqa minerallarning vassilangan kristallari shular jumlasidandir. Minerallarning shaffofligi. Minerallaming o•zidan nur o'tkazish xususiyati ulaming shaffofligi, deb ataladi Hamma minerallar shaffoflik darajastga qarab quyidagi guruhlarga bo"linadi• — Shaffof mincrallar: tog' billuri, island shpati, topaz va boshqalar: — Yarim shaffof— zumrad. sfalerit, kinovar va boshqalar, — Shaffofbo•lmagan minerallar — pirit, magnetit, grafit va boshqalar. Minerallarning rangi. Tabiiy kimyoviy birikmalaming rangi kelib chiqishiga ko'ra, uch xil bo- ladi: l) idioxromatik, 2) alloxromatik va 3) psevdoxromatik. Idioxromatik. Tabiiy birikmalaming rangi minerallarning ichki xususiyatlari bilan bog-iiqdir. Masalan, qora magnetit (FeO•Fe203): sariq pint (FeS2). to'q qizil kinovar (HgS). misning yashil va ko•k rangli kisłorodli tuzlari (malaxit, azurit. feruza va boshqalar), to'q-ko'k tangli lazurit_ Minerallaming shunday o'ziga xos rangi idioxromatik rang dcviladi. Bular har xii minerallarda turki sabab/ar bilan bog•liq ravishda namovon bo'ladi. Juda ko•p mtncrallarda rangning pasdo bo•lishl tarklblda (xromofor) u yoki bu ktmyoviy elementning ishttrok etishiga bog Bundav xromoforlar jumlas:ga: Tl. V. Cr. Mn. Fe. co- Nl. ya•ni Mendeleevmng kimyoyaviy elementlar jadvalining markandan JOY Olgan tcmir guruhi elementlari, ba'zan — W, Mo, U, Cu va TR elementlanmng natiJasida yuzaga keladi. Alloxromatik. Mineral rangining o•zganshlni ko•rsatuvchl xususiyat. Masalan, odatda rangsiz. ko•prncha butunlav shaffof kristallar bo•lib topiladigan kvars (tog • billuri) ko•rkam gunafsha rangli (ametlst). pushti, sarg -ish-qo•ng'ir (temir oksidlan bo-lgani uchun). tilla rang (sitrin), kulrang yoki tutun rang (rauxtopaz)- to•q qora (monon). sutdekoq ham bo•lishl mumkin. Xuddi shunga o•xshash osh tuz galit-oq, kulrang. pushti va ba•zan ko•k rangli bo'lishi mumkin. Psevdoxromatik. shaffof minerallarning rangi ba•zan MlmaXil bo•lib tovlamb turadi. bu tushayotgan nurning ulanish tekisligi darzlari ichki yuzalandan, ba'zan qandaydir aralashmalar y uzasidan qaytishi Interferensivasi bilan bog'liq. Misol uchun suv ustrda sumb y urgan kerosrn, yog- va neftning har «kamalak rangldek» tovlamb turadlgan pardasini kuzatish mumkin Bu shaffof moy po•stming ostki ajratlb turadlgan) va ustkl (havo bilan cheklangan) yuzlandan yorug'lik nunning interferensiyalanishi bilan bog•liqdir. Bunday aldamchi rang hodtsasi qatttq shafIOf mtnerallarda ham bo'ladi. Labradorit minerali bunga ajoyib msoldir. Uning aymqsa. jilolangan _suzaslga ma'lum burchak bilan qaraganda chiros li ko'k va yashil bo•lib tovlanadi Bu hodisani deviladi, ya'm mineral tarkibiga ko•ra. asos1Y massadan ajralib turadlgan mmerallarning plastinkachalari aralashmasi borligi bilan bog•liq bo•lsa kerak Amalnotda mmerallarning rangi aniq bo'lgan jism modda rangi bilan taqqoslanib, qisosiy amqlanadi Shuning uchun ham minerallarning rangi ko•ptncha qo•sh norn bilan yuritiladi. Masalan: sutdek oq, asaldeksariq. jezdek-sariq, qirmtzl-qizil- zumraddek-yashil. olmadek vashil. kulrang. qalaydek oq va h.k. Bundz» amqlashlar qiyosiv (nisbls) bo•lishlga qaramav, ular qabul qilingan va mtncralogiy aga 01d Jahon adabiyotida uchraydi, 109 Quyidagi minerallarning rangi doimi*' bo'ladi:
8.4. Solishtirma og'irlik. Solishtirma og'irlik kristallaming asosiv fizik xususiyatlaridan bin bo'lib. u kristallning kimyoviy tarkibi. tarkibidagi izomorf aralashmalarimng o•zgarishini, fazoviv panjaralar shu 'balarining va shu'balar tarkibidagi formula bir\igini aniqlashda katta ahamiyatga ega_ Kristall (jism) og' irligining hajmiga nisbati solishtirma og•irlik deviladi- ya'ni kristall og'idigini (grammda) uning 40 S sharoitdagi hajmiga teng bo•lgan suv og'irllgi nisbatiga teng. Agar kristallning havodagi (bo'shliqdagi) og'irligmi r va suvga tushirib. tortilgan og-irligini r I harflari bilan belgilasak, u holda kristall solishtirma og'irligini qo'Y]dagicha ifodalash mumkin. Bundan tashqari, kristall solishtirma og' irligini, solishtirma og'lrliklari aniq bo'lgan va suvda voki benzolda crivdigan ma.xsus og-zr suvuqliklar yordami bilan o'lchash mumkin. Masalan. bromoform suyuqligining solishtirma og•irligi 2,88 ga teng, benzolda criydigan suyuqlik metilenvodid solishtirma og'irligi 3,32 ga barobar, solishtinna og' irligi 4.25 ga teng bo•lgan suvda yaxshi crl)digan Klerichi suyuqligi shular jumlasidandir. Bu usul bilan kristall solishtirma og-irligini aniqlash uchun uni yuqorida ko•rsatilgan og'ir suyuqliklardan birontasiga tushiriladi. Kristall solishtirma og'irligi suyuqliknikidan katta (og'irroq) bo'lsa u suyuqlikda cho'kadi. yen. gil bo'lsa suyuqlik, yuzasida qalqib yuradi Solishtirma og'irliklari bir-biriga teng bo•lsa smuqlik solingan probirkaning o•rta qisrmda turadi. Bu usul bilan nu»da kristallarmng sohshorrna og-irltklan amqlanadi. Knstall soltshunna og•irhgini (D) untng molekular og'irligini elementar shu•basi hajrmni (V) va formula btrligimng nuqdonm (molekulasim) «n» o•zaro bog•laydigan formula yordami bilan ham amqlash mumkin D = nWNV N — Avogadro soni. 6.02 •1023 ga teng. Kristallarnmg solishtirma og-irligi ularning tarkibidagi kimyoviy elemenoarmng atom Irligiga, ionlanmng radiuslanga. valentligiga va ichki tuzulishlanga bog•llq. Knstallarning tarklbldagt clementlar atom og•irllklari bilan ularning solishurma og•irllklan o•rtaslda mutonosibllk mavjud. ya•ni atom og • irliklari oshishl bilan soltshurma og'irflklari ham orta boradi. Knstallar tarklblda Mendcleev jadvaltning yuqon — qismida joylashgan elementlar ularmng sollshtinna og-trligi 2 — 3,.Sga teng pastki qtsmidagi elementlar bo•lsa, og'irroq 3,5 — IO ga barobar. Bu atni «sulfatlar guruhiga» mansub bo•lgan minerallarda yaqqol ko•rish mumktn ( 13-jadval) 13-jadval Kation atom og'iriigi bilan solishtirma og' irlik o'rtasidagi bog•lanish
Mtneral Tarkibida «qo-shimcha» (OH.F) anionlan ishtirok etgan kristallarning solishurma og'irligi pasavadi. Masalan. serusitning (PbC03) solishttrma og•irhgi 6.5 ga teng. gidroscrussit va fosgcmt Pb2 (COF ICI? sollshtlrrna og •lrllk\arl 6. I gacha pasavadi. Knstall tarklbldagl Itomorf aralashmalar ham urung solishurma og•irligiga ta•str eushl mumktn. Ulamsh tektsllgi. Knstallarning ma'lum vo•nahshlan bo•ytcha aniq tomonlanga yoki bo•lish murnkin bo•lgan atomlartga parallel holda silliq l lhostl qtlib simshtga (ajralishtga) ulanish tekisligi deviladi. Ulanish tekislllik darajasiga. yangi silhq yoki notekis suza hosil qilib sinishiga qarab ulanish tekislik bir necha turga bo'linadi: juda silliq vuzali (slvudalar). silliq »lzali (kalsit. galenit) aniq »uali (ortoklaz, amfibollar). notekis suzali (kvars). Stmsh shakhga qarab-notekts, donaslmon, vovstmon. nrapchasimon. ninastmon turlariga ovatiladi. Slrnrnetnya turlanga binoan. knstallar faqat bitta (slvudalar). ikkita yo•nallshda (ortoklaz, amfibollar, piroksenlar), uchta yo-nahshda (galit, galemt, kalsit) va undan ham ko•proq (fhuont) yo-naltshlarda simshl mumktn. Ularning ulamsh teklsliklik darajalari har bir yŸnaIishda. har Nil yuzali bo•lish mumkin. Masalan. slyudalar faqat bitta so-nahshda osongina (001) pinak01d1 bo•yicha silhq varaqalarga ajraladi_ Angidrid mineralining, ulanish tekisligi uch so•nalishi bo•lib binnchi (001) yo•naltshl bo•yicha Silliq yuzall- Ikkmchi (010) vo-nalishlda aniq uchrnchi (100) vo'naltshlda notekis suzali bo'ladi Kristall ulanish tekisligi bilan uning ichki tuzilish orasida uz bog•lamsh mayud. Chunki ulamsh tekisltgi kristallmng fazoviy panjarasidagi tugunlarning siyrakroq joylashgan yo•nalishga mos kcladi. 61-rasmda fazoviy panjaraning turll teklsligi ifodalangan va undagi tugunchalarmng (atomlarmng. , ionlarning) AV yo•nalishlda AS yo•nalishiga nisbatan bir-blnga yaqinroq joy lashganligi ko•rsatilgan. Bundav fazoviy panjarall knstallm AV so•nallshl bo•vicha sindirish uchun AS yo•nalishiga nisbatan ko•proq kuch sarf qi11Sh kerakL AS yo-nahshl bo s vicha tugun61 -rasrl' I-I V" •nah. lar bir-bindan uzoqroq .i0'ÀashganIigi uchun ularning
tekisligi shu vo•nalishga mos keladi. Umumlashtlrib astganda knstallarmng ulantsh tektsliklan o•zaro zaif bog-langan turll tekisllklarga parallel holda o-tadi Bu turli tekisliklar bir-bindan uzoqroq lashgan bo•ladi. Bu xususiyat dastavval O Brave tomomdan bas on etilgan bo•lib, ko-pmcha keladi. Lekin GN.Vulf tomonidan takllf etilgan kristall tarkibidagi elementlarning kimyoviy bog-lanish Jipslashtsh kuchlanm ham hisobga olish zarur. 8.5. Qattiqlik. Qamqllk deb wsmlarmng tashtll ta 'yr etuvchl mexamk kuchga qarsh'llk ko•rsata oll,sh darauayga aytiladt. Bugungl kunda kristallarning faqat nisbiy qattłqligini amqlash murnkin. Mutloq qattiqligłni amqlash usuli hali ishlab chłqllrnagan. Ularułng msbiv qattiqlłgini amqlaydigan. keng ko•łamda qo•llaniladłgan oddiy usullar juda ko•p. Bu usullar asosan kristallarmng błri Ikkłnchłsłning tomonlari yłzasłda iz (ch17łq) qoldłnshga asoslangan. Qattłqhgi xuqorłroq bo•lgan minerał undan yumshoqroq bo'lgan młncral yuzasida iz qoldiradi. Iz qoldirgan minerał qattiqlłgi yuqonroq dcgan xulosa chiqanladi 1822 yili Avstnya młncralogł Fndnx Moos (1 773 — 1839) tomonidan etalon sifatlda nłsbły qatuqllk .ładvali (shkalasłm) ishlab chłqlldl ( 14-jadval). 14-jadval F.Moos qattiqlik jadvali
Qattłqlik Jadvali har Nil qatuqlikdagi o•nta minerallardan iborat bo'lib, eng yumshoq-talkdan boshlab to Olmosgacha qatuqlłgi tobora oshib boradłgan qonunisatllkka asoslangan_ Bu jadvaldagi har bir keyngi minerał oldinda turgan mineralni chizadi (iz qoldiradi). Masalan. qattiqlłgi aniqlayotgan knstall vuzasida qattiqlłgł beshga teng bo•lgan knstall (14-jadval. apatit) iz qoldirsa, bu knstallning o•zi jadvaldagi qattiqlłgi to'rt bo•łgan knstallni chłzsa. umng qattiqligi 4,5ga tcng bo•ładi. Agar aniqlayotgan knstall qattiqlłgi tbuontga bo•lsa 4.25, apatitga yaqłnroq bo•lsa 4.75 — deb belgilanadi. Q attiqllk jadvallda olmos eng yuqori o•rinni cgallaydi. chunki shu kungacha olmos yuzasiga i? qoldłradigan knstall (młneral) ma 'lum emas. Umng o•zi barcha knstallarda iz qoldlradi. Demak, olmos qatttqllgi bo•vicha binnchl o•nnda turadl F Noos jadvali asosida knstall qatuqltgim o'lchash nisbiv bo'hshlga qararnasdan. uning yordami bilan ba- zi bir knstallardagt qatuqlik amzatrophgl amqlash mumkln. Masalan, disten knstalhmng bitta vo•nalrshi bo•yicha qatuqhgi 4.5ga teng bo' Igan apatit chizadl. flyuorit esa iz qoldirmavdi. ikkinchi vo•nahshi bo•ycha 7ga (topaz qolthradl. ortoklaz esa chtzmaydi) teng. Sklerometr (qatuqlik o•lchagich) deb nomlangan maxsus asbob knstallarmng (mrnerallarning) qattiqligim aniq o'lchash mumkin. 15-rasmda da keng ko•lamda ishlatiladigan sklerometr tasvtrlangan_ Mikroskopga o•xshash asbobga maxsus indikator joylashunlgan Indikator uchiga kvadrat shakldagi olmos plramldasi o • matllgan Indikator qatuql[kni aniqlas— dlgan. silliqlangan (sayqallangan) knstall suzasrga qcAiIadi. Undan keyin ma'lum bir og•wlik ta•sinda indikator uchidagi olmos ptramidasr knstall ',uzaslga botadiL Bundan hosil bo -Igan chuqurcha tas viri mikroskop tagtda ko•nllb. chuqurchaning diagonali o•lchanadi va mikroqatuqligi amqlanadi. (Mikroqatuqllk mikroskop b — tekstnrtl» otgm kr istalt yordamida 2-3 mm aniqlangan qattiqlik. shundav nom bilan yunuladi). Mikroqatuqllk H bilan bclgilanadi va qo•yidagi formula vordanuda amqlanadi. H- 2 Sin • P/d2 1360 ga teng bo'lgan olmos piranudasi tomonlari orasidagi burchak. R — og•irlik (kg hisoblda): d—chuqurlik diagonali (mm lusobida) dalanadi. Quý-da kelunlgan "talon sifatlda Moos jadvaldagt nunerallarning qattiqlik som professor Xrushev tomomdan amqlangan
Qatuqlikni amqroq o•lchavdigan usullar knstallarning yo•nalishlari bo•úcha har XII mikroqatuqllkga ega ckanligini tasdlqlashdi. ya•ru qat- tiqlik amzotroptrung mayudligini isbotladiD Kristallar qattiqhgr ularning ichki tuzilishlari bilan chambarchas bog-langanligi isbotlandi 8.6. Mexanik deformatsiyalar. Deh»rmatsyya Ionn nlldan olingan bo tashqt kuch ta qatttq _psmmng .vokl shakll o •zganshi demakdlr Tashqi kuchlarnrng knstallarga ta'yr etlSh darajasiga qarab mexamk deformatsrva Ikktga bo-linadi. Elastik (egiluvchanltk) va plastlk (sibishlik). Jismlarning. .jumladan. kristallarning biron tomoniga voki qirrastga katta og•irlik sokl bosu•n kuchi ta•str etllsa uning avvalgi vazivati) o'zgaradi (mchlashadi, egiladi. va h A Agar tashqi ta-sir etuvchl kuch bo-lmasa. kristall avvalgi holatlga qaytadi, bu esa elastik deformatsiyasl deviladi. Kalslt. slvuda va boshqa munerallar knstallanda bu hodisa yaqqol ko'nnadi. Y uqonda agtgan tashqi kuch ko•p ta•srnru o•tkanb tursa knstallda tv»tma.s (qaytanb digan) jarayon. - lar (fazoviy pamara tugunlarining, to•rll teklsllklan silyshl_ darz keushi, uziltshi va h A) _uizaga keladi. hodlsalar Plastik deb ataladi Knstaldagl o•zgarish Jarayonlar fazoviy panJaraning to•rli tektsliklan bo•úcha suz.aga keladi Bu SlIJish teklsligi iladi 63-rasmda Osh tuzrmng to•rli teklShgi (a) va uning tashqi kuch ta•sinda o•zgarishi (b) aks ettirilgan. Tashql kuch ta•sinda (strelka bilan ko-rsatllgan) dd teklsligt bo•yicha knstall to•rll tekishgi tugunlari pastga qarab (o•ng tomondagi cvsrmga msbatan) di. ya•m Plastik deformatslyaslga uchravdi. Dd-siliish tektshgiga keladi. Bu holatda to•rli teklsllkmng (63-rasm. b) bir qisnuda faqat xlor qatorlari, Ikklnchl qismida natny qatorlan vujudga kcladi Ustki qo•shni turli tektslikda esa xlor ionlari qatonga qarama-qarshl natriv ionlan qaton .jc:» lashadi. aksrncha. natriy qatonga qarama-qarshi xlor tonlari lashadi. Knstallarmng bundav defomatsisalamshlari (siljrshlan) natilaslda qo•shaloqlar pa.sdo bo•lgan holatlar ko•p uchravdi. Masalan. granitotd intruzñlari bilan ohak toshlar tutashgan joy larda (kontaktda) hosil bo•lgan kalsitlarda polisintetlk qo•shaloqlar uzaga keladl Plastik defonnatsłxa tabiiv va sun'iv knstallarda juda ko•p tarqalgan, Avniqsa- metallarda ko•p Kristall qiyshavłshi- egilishi. arapChaga o•xshah ko-nnishl plastik deformatsłva ta•słri ostida vułudga keladl Bu esa real kristallał słmmetriya elementlarining o•zgałishiga sababchi bo-ladi. Hozirgi kunda kristallar plastik deformatsisalarini o'rganish kristallofizikamng eng asosiy muammolaridan biri bo' lib qoldi. Chunki yangi. yuqorł słfatli, mustahkam zamonavły texnika talablariga .iavob bera oladigan sun'iy kristallarni barpo etishda ularnłng mexanłk xususis atlarłga e'tibor berish zarur. Yuqorida ko•rsatilganidek plastik deformatsixa natljasida yuzaga keladłgan silysh, qo-shaloqlar pavdo bo•hsh .łart»onlarł. krłstallardagi zga ilg•amas darzlar fazoviy panjaralarning bir-binga nisbatan teskari Iashib qolishi. tugunlarning o•rin almashib qolish. dislokatsiuxlar (ma-łum so•nalishlar bo-vicha krłstall ichki tuzilłshining buzilishi) bilan bog•liq. Kristallarning ichki tuzilishidagi defektlari ularning fizik (mexanik) xususłvatlanga ta•sir ko•rsatadi. Shuning uchun hozłrgi paytda kristallardagi defektlar keng ko•lamda o•rganilmoqda. Bu masalaning amaliy ahamłyati ham katta. Sos nggi y illarda o'tkazłlgan ilmiy tadqiqotlar asosida quyidagi kristall defektlarning turlari aniqlanadl. I. Nuqta defektlan (krłstallning fazoúy pan.łaralarning tugunlari orasłda joylashgan atomlar. bo'sh qolgan tugunlar. krłstall rangłm o-zgartiruvchi markazlar (atomlar, łonlar) va h k Yo•nalish defektlar (dislokatsiyalar). Y uzali defektlar (donachalar chegarasi. qo•sholoqlar, ichkl tuzilishidagi ma'lum bir qismming siljishi va h k) Hajmli defektlar (krłstall iehidagi bo s shliqlar, begona jinslar aralashmalari va hokazo) Fan-texmka gemmologiya sohalarida ishlatiladigan kristallarni defektsiz sun'iy usulda hosil qilish hozirgi kunning dolzalb muammolandan bin bo'lib qolmoqda. 8.7. Kristallarning tarangligi. Ma'lumki qattłq Jismlarga tashqi mexanik kuchlar (siqish, cho•zish, bosish va h.k ta•sir ełsa. ularning tashqi ko•rinishl va hałmi o•zgaradt- oldłngł bo•łłmda avtllgamdek deformatsiyalanadi. Agar tashqi kuch ta•siri ma•łum me•yorda bo•llb undan Olib ta.shlansa, qattiq Osm o szining avvalgi holatiga (ko-rinishiga) qaxudi_ Tashqi kuch ta'siri mc•vondan oshlb ketsm qattiq jismmng ichki tuzilishl buziladi_ Bu qaytmas dL*iladiL Qattiq jism detÖrmatswalangandan so•ng o-zumng avvalgl holauga qavushl qattiq Jtsmmng tarangligi. deb ataladi Knstallarda ham taranglik hodisasi yaqqol kuzatiladi. Bunga kalsit, siderit, dolomit, bant, va boshqalar misol bo•la oladi. Agar kristall uzunllginrng (cho-zinchoqligimng) o-zganshini — (barnda) harfi, bosimni — R bilan belgilasak. yo'nalishli siqthsh koeffilsienti — KI ni aniqlash mumkin. Kristallarning siqihsh koeffitsientl ta-sir etuvchi kuchning yo•nalishiga, ulamrng qattiqltgi, ichkl tuzllishi. 110SIl bo•lfsh sharoitlarl, tarkibidagi kimyoviv elementlaming o•zaro bog'lanish xususivatlariga, aymqsa, ufarga ta -sir etuvchi tashqi kuchlarga qarshllik ko•rsata olish imkoniyatiga bog 'Iiq Kristallarmng tashqi mexamk kuch ta•slnga qarsh'llk ko-rsata olish imkoniyatiga taranglik moduli (E) yoki Y ung moduli deyiladi va idagicha ifodalaniladi: E P/N— I/K I Kristalldan kesib olingan uzunllgi I syn, ko•ndalang kesuni I mm2 ga teng bo'lgan kcsmaga ta'S1r etgan kuch qi.Nntati kg bilan o i lchanadi. A gar uzunligj — L va ko•ndalnng kesimi q-ga teng bo•lgan krtstall kesmaslni stol ustiga qo•.ûb, uning Ylqoñsiga og•irligi R bo•lgan biror bostinb qoÃilsa, kesma siqiladi va uning uzunligi bir miqdonda qtsqaradi_ U holda kesrna uzunligi Iga teng bo" ladi. Shu kcsmant btron joyga mahkamlab umng pastki (lismiga og•irligi R-ga teng bo•tgan vukni osib qo•vsak cho•nladi Bu kcsma uzunligi LSI ga barobar bo•ladi Kuzatishlar shunt kos rsatadiki. yuqonda Ikkala holatda ham ning qivmatint qtBidagi formula yordamida aniqlash mumkin I = RI/q • E (Guk qonuni). Shundav qilib kristall kesmasining qisqarishi voki cho•zilishi unga ta'sir etuvchi R — vukmng og•irltgiga (kuchiga) hamda unvng uzunligi L-ga to •g•ri proporsional, aksincha, ko•ndalang kesimi q ga teskari proporsional holatda bo-ladi. Bundan tashqari. — siqilish va cho-złhsh kocfitsienti dcb atalgan E- qi',matiga dołmo proporsional ravishda bo•ladi Agar R—l, L—I. bo•łsa koeffltsicnt cho•zilish kocmtsłenti bir ysmlarda qi'smatga ega bo•lib. kesma o•lchamłga bog•lłq emas. Har qavsisł bir Jinsli amorf Jismlarda cho•zllłsh koeffltsientl ma•łum błr qat qłynatga ega bo•lib_ bu jinsning bo•yicha Knstallarda esa tamomila boshqaeha holami kuzatłsh mumkin, Ularning yo•nalishlan bo•yicha qirqłb olingan kesma o•lchamlan bitdck bo•łishiga qaramasdan, siqilish koeffltsientlari bir-bindan sezilarli daraJada farq qłladv Masalan, knstall uzunhgiga parallel vo•nalishda qłrqib olingan kesma siqilish koefitsicnti uning. kristall bo•vicha perpendikular yo•nalishda kesib olingan kcsma siqilish koeffltsicntldan farq qiladi, Knstaił bo•vtcha qiya hoiaŁda qirqłb ohngan kesma słqłhsh koeffltsienu esa ulardan ham boshqacharoq qły matga ega bo•ładi. Xulosa shundaki. knstallar anizotropłk xususiyatga ega bo•lganlłgł uchun ulaming yo•nalishlan bo•vicha siqilłsh koeflitsłenti o•zgaruv chan qłynatga ega. xususi.sat o•rta va łabaqa knstallarłda siqłlłsh koeffltsientl barcha yo•nalłshlari bo•yicha birdck qłynatga ega. Chunkl ular łzotropłk xususiyatga ega. 8.8. Issiqlik o'tkazish sususiyatlari. Kristallarning issiqlik o•tk17łsh xususivatlanni aniqlash uchun ko•pgina tajnbalar o•tkazłlgan. Shulardan eng oddłvsi Sham (parafin) yordanuda kristallarning issłqlik o•tkazłsh xususivatlanni aniqlash. Masalan, kub shaklldagł knstall tomonlanni bir xil qalinllkda Sham bilan qoplab, markaz qłsmłga qłzdinlgan runa tutlladi, Bu hołda nina uchi tekkan nuqtadan Sham barcha tomonlarga bir Nil tezlikda env boshlavdi. Ma•łum o•tgandan keyn erłsh nuqtalarł o•zaro błrlashurilsa doira shakli hostl bo•ladi (6-S-rasm a) a Bundan kubmng barcha tomonlari bo•sicha issłqllk. lur XII tezllkda tarqaladl degan xulosa chiqarłsh murnkin. Shuning kabi uqori tabaqa knstalannłng barchastda ham shu hodisani kuzatłsh mumkłn Demak, yuqon tabaqa knstallanntng. łzotropłk xususiyatiga ega bo•łganligi uchun, issłqlik barcha tomonlarga bir XII tezllkda tarqaladl, Yuqorida ko'rsatllgan tałnbani o•rta tabaqa (geksagonal. tngonal, tetragonal alan) kristallarida o•tkazsak umuman boshqacha holni kuzatłsh mumkłn. Masalan, tngonal pnznamng uchłnchi darajali o•qłga Frpendlkular joylashgan tomonni (płnakołdni) olayllk. T ajnbani L.; o•qi bilan bog•langan tomonda takrorlasak. shamnłng erish tczligi O nuqtadan Oa, Ov, Os vo•nalishlan bo•sicha birdek bo•ladJ, Yini błr XI) tezhkda tarqa)adi. Ma•łum bir vaqtdan kesin ulamłng ensh nuqtalanm birlashtłrsak O nuqtasi markazi bo•lgan dołra shakll hosłl bo•ladl Shurung kabi to•rtinchi. oltłnchl darałali o-qlarga pcrependlkular bo 'Igan tomonłarda. harn isstqlrk o•tish (ensh) tezligi doira shaklida bo'ladl Lekin tngonal. tetragonal va geksagonal pnzmalar ning LB , LA . 1-6 0'qlanga parallel bo-lgan tomonlanda issłqllk tarqahsh tezligi yo•nalłshlar bo•yłcha o•zgaradi. Ularda issiqlik tarqalish tezligimng shakll elipsm Ifodalavdl (6.5-rasm, b). Demak, o•rta tabaqa knstallannłng młzatroplik xususł•v atlanga błnoan łssłqllk ikkl vo s nalishda har XII tczlik bilul tarqaladi Quyi tabaqa kristalanning tomonlanda issiqllk o•tkazish tezligi har xii bo'lib, bir-biriga perpendlkular holatda jovlashgan o•qlan turli o•lchamdagi ellipsoidlar shakllda tarqaladi (65-rasm. v), Real kristallarda issłqlik o•tkazłsh asosan ularning łchki tuzilishłga va tajribaga bog•łiq. Ularmng ichki tuzłlishida mayda darzlar va boshqa nuqsonlar. tarkibida esa begona mexamk aralashmalar qanchallk ko•p issiq)ik o•tkazish xususł•, ati shunchalik past bo•ladi 8.9. Issiqlikdan kengayish xususiyatlari. Issiqlik ta•sirida kristallarning kengm 'Shi ularnłng issłqllk o•tkaztsh xususnatlanga bog•liq- Agar kub singonnall knstallardan shar shakllda kesma qłrqib Olib qłzdinlsa. łming hajmi kattalashadi_ barcha tomonlarga birdek kengas adi. ammo ůakll o•zgarmavdl cyrta tabaqa (tngonal. tetragonal- geksagonal) krłstallaridan kesib olingan shar qizdirilsa u ham kengavadi, lekin vo•nalishlari bo'yicha barobar kengaymaganligi uchun cho•zinchoq, yoki yassi ellipsoid shaklida bo'ladi. Quyi tabaqa (triklin, monoklin va rombik singoniyalari) kristallaridan tayvorlangan shar qizdililsa u kengayadi va uch o•qli ellipsoid shakliga aylanadi. Chunki shaming uch vo'nalishida kengayish hąimi (tezligi) uch xii bo-ladi. Bir gradusga kristallning ma lum yo'nalishi bo'yicha cho•zilish miqdori vo'nalishli kengayish koemtsicnti deb yuritiladi va p harfi bilan belgilanadi. Bir gradusga qizdirilganda kristal hajmining o C zgarishi miqdonga haim kengayłsh koeffitsienti deb ataladi va u harfi bilan ifodalanadi. Nalrivning izotipli galogenli birikmalarida hajm kengavish koeňtsienti bilan ionlar oralig'i masofasi d o s rtasida uzviy bog-lanish aniq ko•rinadi (15-_iadval). IS-jadva1
Kristallaming issiqlik ta kengayishi ulaming ichki tuzilish xususiyatlariga va koordinatsiva soniga bog•liq. Koordinatsiya soni qanchalik huqon bo'lsa issiqlikdan kengavish koemtsienti ham shunchallk yuqori boladl va aksincha. Masalan•. CsCl. Nacł va ZnS birikmalarining koordinatsiva sonlari pasayishi bilan ulaming issiqlikdan kcngayish kocmtsientlari pasayadi-- 8, 6 va 4 ga teng bo"ladi. Kub singoniyali kristallarda issiqdan kengavish koefitsicntl atomlar omlig'i masofasiga to'g•n proporsionaž va ular tarkibidagi elementlarga teskari proporsional. O'rta va quyi tabaqa kristallarining yo'nalishlari bo'vicha har xi) tezlikda kengayishi ulaming bir xil tomonlari orasidagi burchaklarning o•zgarishiga Olib keladi. Hamkat ta'sinda tomonlar orasidagi burchaklar qiymatinłng o•zgarishi 1 829 y. E.Mitcberlix tomonłdan qayd qilingan edi. 8.10. Elektr o'tkazuvchanlik xususiyatlari. Kristaliar tarkibi. ichki tuzilishi, atom va ionlaming o•zaro bog•lanish turlariga qarab elektr tokini har Xil o-tkazadi_ Atomlari metall bog•lamshga ega bo-lgan. sof metall kristallar tokm vaxshi o•tkazadl. Masalan: mis. ternir va boshqalar. Aksarivat ionli va bog•lamshga ega bo-lgan ko-pgma knstallar va mrncrallar oddtv sharoitda elektr toklni (dielektrik)_ Lekin bu bog•lanishlardagi ko•pgtna kristallar ishqalanganda. qtzthrtlganda, cho•z-11ganckL stqllganda zuvadlamsh va tok o•tkazish xususiyatiga ega bo•ladi. Ba'Z1 bir knstallarni qizdirganda elektrlamshiga ptroelektnk, slqqanda elektrlanishlga — pezx»elektnk xususrxat deviladl Bular ama11Y ega bo•lib texnika sohastda keng ko•lamda tshlatiladi 8.11. Piroelektrik xususiyatlari. Issiqlik ta•sinda knstallarda elektr aryadlanmng bo •ltsh'ga knstallning piroelektnk xususlvatl deviladl. Knstallarning piroelektnk xusuysatlan tasoditån kashf etilgan IsSiq kulda yotgan tunnalin kristallming bli uchiga kul kukunlari voplshib qolganligi kuzaulgan. Bunrng sababl Kund ( 1883 ya) tornonidan o•tkazllgan tatnbada aniqlangan. Kund turmalin knstalhm qtzdinb bir uchiga manfiy zaoadli, ma.sda sanq rangli oltlngugurt kukunini sepgan. ikklnchl uchtga esa musbat zanadli. qlzil rangli qo•rg •oshln oksidi Pb3 04 kukunini sepgan. Tunnahn kristallining musbat zarvadlangan uchl sartq rangga. manfiy zaryadlangan uchl rangga bo•yalgan. Shunga asoslanib, qlzdirllgan turmalin knstallanmng uchlanda qutblashgan elektr zaryadlan y uzaga keladi. degan xulosa chiqanlgan. Piroclektnk xususlyat knstallarmng uzunchoq. ko•pincha sakka yo'nalishga mos tushadlgan o-qlan (L 3, 1.4. 1.6) vujudga keladi Undan tashqan. knstallmng inversiyt markan bo•lmasligi va Ikkl uchl qutblashgan, bir XII shaklda bo-lishl shart. Bunday shartlarga turmalin (murakkab tarkibli) minerall javob bera oladi Turmalin ditngonal pnzma bilan ditrigonal dipiranuda si shaklidagl knstallar hostl qiladl. Simmetrl>a elementlari —L33R 1-3 — O'qi yakka mos keladi. Shumng uchun qlzdlrganda vuqonda aytllgamdek umng knstallanmng uchlanda qutblashgan elektr zaryadlar hosil bo•IadiL Knstall sovigandan kevln qutblar o•nn almashadllar Lekm proelektrik xususnatining vujudga kelishjm real kristallarda sakka yo-nalish uchlaridagi paryara tugunlanning ztchroq lashishi bilan tushuntmladl Prroelektnk xususÁat11 kristallar to- klin uzunhgi (30 chastota) qjsqa bo•lgan ultrat0i ush manbavi. stabiltzator stfatlda. radiotexnika va elektronika sanoatlanda keng ko • lamda ishlatiladi. Ptroelektnk xusustyat knstallarnmg pezoelektnk xusustyatlari bilan bog•liq. chunki knstallm qizdlrganda uning hayni o• zgaradl. 8.12. Pezoelektrik xususiyatlari. Knstallarnt Slqtsh va cho•zish ta'slnda elektrlashtlnsh ularning pezoelektnk xususisatlan desiladl Pezoclektnk so•n grek tilldan oltngan bo•lib. elektrlashtlnsh va bosim degan rna•nom bildiradi. Amqrog•i knstallarmng bosim tasirida elektrlantshl demakdir. Elektrlamsh knstallanmng ma'lum brr vo•nahshlari bo•yichagina yuzaga keladi. Bu yo•nahshga perpendikular jo•. Iashgan qarama-qarshl tomonlardan bittasl musbat zan adga- ikklnchrsi esa manfn zars adga ega bo•IadiL U qutblashgan deb vurttlladi. Qutblashgan va qutblashmagan yo•naltshlarmng farqi 67-rasmda keltinlgan. Cheksiz davom etuvchl AV ching•i ustida sotgan a va b fazoviv pan/ara zarrachalanmng (tugunlanmng) oralig•i brrdek. AV yo•nahshi bo•yicha qaraganda ham. VA vo-nahshi qaraganda ham ular oralig•rdan masofalar ham birdek, o•zgarmavdi. Bundav holat qutblashmagan yo•nahshlar uchun xos. l.ekln DE vo•nahshlda zarrachalarmng butunlav boshqacha lashganllglnl ko•rarniz. Bu verda «a» va «b» juftlashib. ulaming oraliq masofasi blrdek «a-b» holatida Iashadi va takrorlanadi. F.D vo•nalishida qaraganirnizda ham shu holatm ko- nshirnrz mumkin. Lekin .iuftlashgan (ab) zarrachalarning (ba) orallg•i uzun. U gufìlashgan zarrachalarning orallg•tga kelti1iM11 Zarrachalarning bunday joylashlshi qutblashgan yo•nalishlar uchun xarakterlidir. Knstallarmng pezoelektnk xususivatlari shunday b0'ýcha vuJudga keladi. Bundm vo•naltshlar elektrik o•qi deb vuntiladi. Kristallmng inversiya markazidan o•tgan yo•nalishda pezoelektnk xususnati bo•lrnasdi. C hunki inversna markazt S mng tkkala tomonida teng masotäga ega bo•lgan zarrachalar Joylashgan. Shuning kabi sirnmetnsãl tekisli. giga va bir Xil darajali o'qlar soni juft bo•lgan yo•nahshlarda ham bu xususiyat Demak. knstallarning pezoelektrik xusustsatlanni aniqlashda. ularning simmet-gut- ns a elementlanni va fazouy panJaraIandagi zarrachalarblashma yo • nalish.an rung yoxlashlshlm hlsobga oliSh loztm. Pezoelektnk xususl- DE-qtnblashgan masjudligini kvars knstalli misolida ko•rish murnvo nalash kin. Kvars kristalli, aksincha. simrnetrisa turiga. trigonal angomyasiga mansub. Simmctriva clcmcntlari L2. bo•lyan kvarsmng L3 — boŞÂcha Şo•nalıshi pczoclcktnk xususiNatıga ega cmas. Chunki unga pcrpcndikular holda uchta ikkmchı darayali o•qlar lashgan. 1-2 o•qlari pezoclcktnk xusuşl% atıga ega. Chunkl unıng bıronta ikkınchl darapli o'qmi 1800 avlantırıb qarasak bu o•qmng ikkl uchi har XII vaziytlda joylashgan bo'ladi- Yuqonda ko•rsatilganıdck clcktr o•qıga mos kcladı Shuning uchun har bır [-2 vo•nalıshıda qutublashgan elektr zarrachalan yuzaga keladl. pezoclcktnk xususr,.atl namovon bo•ıadi. Bundav krıstallar sıqılganda bir uchlda musbat. ıkkınchi uchida csa manfiy elektr zanadlan pa»do bo•ladi. cho•zılganda esa qutblashgan zaryadlar O'nn almashadi. Axxalgı musbat qutb manfiv qutbga. manfiy qutb esa musbat qutbga aylanadi. Kvars knstallıdan L2 — o•qıga pcrpcndikuIyar yo•nalishda Şupqa plastınka kesib olib, o'zgaruvchan tok mavdonıga jovlashtırilsa unda pczoclcktrik xususışatl pavdo bo•ladi. Bu sharoitda o•zgamvchan tok tasında siqılıshi va cho-zılıshı natııasida to'lqınlanuvchl harakat yızaga kcladr U bır sckundda 10 — 50 marta to•lqınlamshi mumkın. Plastınkamng ıncxanık to'lqinlanish harakati atrof-muhıtdagı mrracha.laıga ta-sır qılıb. bu muhıtda ultra tovushli to•lqıniar tarqatadl Bunday to•lqınlar suvda uzoq masofalarga ıarqa!ıshi mumkin. Shumng uchun dengizlardagi suv ostl kcmalanning o•zaro a]oqa bog•lash, dengiz chuqurlıgıni o'lchash asboblarida- radıotcxnikada. elektronikada va texnıkamng yangı sohalanda keng qo•llanıladl Bugungı kunda 500ga yaqın har XII krıstallarining pezoelcktnk xususixatlan I,ckm ulaming o'ndan bırİ amaliv ahamis atga ega Kvarsdan tashqan turmalin. segnct tuzlari (NaKC4H406 4H20) pezoclektnk xususıvatiga ega va amalıvotda keng k') 'lamda ıshlatlladi. 8.13. MagnitJik xususiyatlari. Mıncrallar magnıtll va magnitsiz xususiyatga cga bo•ladi. Magnıdi xususi•sat atomlarınıng bir-binga nişbatan la-shıshi va o•zaro ta•sir ko•rsata olısh qobıllşatlartga bog•lıq Elektronları o•zaro Jipslashgan. magnıt orqali qo•shllgan atomlarda magnıtil xususıvat bo'lmavdl. Ular ikklta parallcl qarama-qarshl vo•nalishli o'qlar bilan ifodalanadi Atomlari Jipslashmagan elektronlar magnıtli xususıyatiga va atom magnıt momentıga egan Ular bır tomonga şo•nalgan yakka bilan belgılanadi. Aslıda krıstallarnıng magnitlı xususixatlan elektronlarning atom yadrosi hamda o•qlanning atrofida muttasil avlanıshiga bog*liq Bu xususışatnıng asosiy omillaridan bin magnıt ta•sırchanlıgıdır. Magnıt ta•slrchanltgl knstallning magnit btrltgt l, magnit mavdoni kuchlamshi N nisbauga bog'hq. Z q Z / H Magnyt ta•sirchanligi kuchrga qarab kristallar diamagnitli, paramagnitll. ferromagmtli va antiterromagmtli turlarga bo-hnadl. Diamagmtli kristallarning ichki tu.?lhshlda ishurok etuvchl atomlar magnitsrz, chunki ularning magnit momentlari orqali bir-biriga Jipslashgan, har qaysisi alohida-alohlda magnlt momentlga ega ernas. Bunga misol — sof va osh tuzini (gallt) ko' rsatish mumkJn. Paramagnitli knstallar ichki tuzilishida qatnashadigan barcha atomlar magnitli xususiyatiga ega bo'ladi. yoki magnith xususryatga ega bo•lgan atomlarmng aralashmasdan iborat bo- Mcta}iarni magnit Sifauda o- Ziga tortlsh xusustvatlan seziImavdiL Masalan. pirit (FcS2). Ferxomagnitli knstallaming ichki tumlishida atomlarning barchasi magmtlik xususiyatiga ega yokl bunday atomlar maAum miqdorda ularrung tarklblda aralashma hollda qatnashadl. Bundav knstallar kuehli magmtli xususlvatga ega Misol qllib. tabiiv sof tenurni ko-rsaush mumkin. Antiferromagmtli knstallar tuzilishida qatnashadigan atomlarmng barchasi magtlltlt xususiyatga ega yokl bunday atomlarmng aralashmasidan iborat. Ularda magnitlik xususivat kam bo•ladi. Masalan. gemaut (Fe203). Lckin ular ikki turga bo•linadi: binnchis'da atomlar o•zaro magnit orqali jipslashib magmtlik xususrvatini past»tiradi_ Bundav knstallarning magmtltk xususiyatlart yuqori darajada bo -ladt. Shunga o-xshash knstallar magnit mavdomni hosil qlladl. Masalan, magnctlt (Fe203 FCO). 9. MINERALI.ARNING KIMVOVIY XUSCSIVATLARI Minerallarning tarkibini kimyoviy usul bilan aniqlangandan so•ng. urung formulastnt htsoblab chtqtsh kerak bo•ladi. Buni ilmeni( minerali misollda ko•rib chiqamiz Ilmenitning kimvoviy anall?. natljastni oladigan bo•lsak. u holda izomorf magniy. marganes aralashmalar borlrgim ko•ranuz. Ilmemtmng asl formulasi esa — FcT103 Kitnyovty tahltl nattjasida esa — (FC. Mn. Mg) Ti03 ko•rinish kelib chiqadl. Ushbu formuladagt tcmir. marganes. magniv va titan atomlanmng haqiqiy koeffitstentlarini lusoblab chtcvsh talab qlltnadi Htsoblash tartlbl quytdagtcha baganladi ( 16-jadval)• Hamma komponentlar bir ustunga yonladi. Ikklnclu ustunga har bir komponentmng % mtqdon T102 uchun — 53.80). Uchinchi ustunga har btr komponentning molekular massasi voziiadi (Ti02 uchun — 79.00). Molekular massayni aniqlash uchun Mendeleev dznrtv Jamalidan titan topiladi va umng atom og-irhgtni olamiz — 47.880 Xuddi shu tanqa kisIorod jadvaldan topiladl — 15.9994. Formulada k:slorod ikkita bo•lgani uchun uning atom og•irligi Ikkrga Natljada 0+2 x 15.9994=79.8788 79,90 ga tcng bo'ladi 4 To-runchl ustunga har bir komponentning molekular miqdori soziladi Moleku]ar miqdor kimvovJv tah)J) natl'asmmg moieku]ar massaslga nisbatldir Ti02 uchun - 53.8079.90=0.6733. Kationmng atom miqdorini aniqlaymiz. buning uchun molekular oksid miqdonni formuladagi kation somga ko-pastiramiz Ti02 uchun Kislorodning atom miqdonni aniqla_vmiz. buning uchun molekular oksid miqdonm formuladagi atom kislorod soniga tiramiz (Ti02 da klslorod miqdorr Bu ustunga yoztlgan barcha kislorodlar atom miqdorirung Indisim hisoblash kerak: 1.3466+0.0675+0.5386+0.672+2.0199 Bizda nazariv ilmenit Fe T103 da kislorod miqdori 3,00 ga teng Topngan tndtning mana shu klslorod rmqdonga msbati 2.0199AOO-U,6733 Bu miqdor bo'luvchi Mineral formulasidagi atomlar kocffitsientlannng miqdori aniqlanadi- bun:ng uchun besh:nchl ustundagl kattonlar nuqdonnt urnumiv bo•luvchiga bo•llb. har btr klmsoviv modda uchun alohlda-alohlda soztladlD Ti uchun 0.6733: 0.6733=1.00 Anfmetik hisob-kitoblarning to-g•nllgini zarxadlar miqdon orqali aniqlaymiz. Musbat sonining yg•mdlsi manfis zar•.ad sonining yig•indlsi bilan teng bo-lishi shart Blzdagi ilmenit miner-alida tach kislorod atomi Oltita manf1Y ega Demak- O+Ti+M11+Mg+Fe Hisoblab chiqilgan formuła quyidagicha yoziladi: 9.1. Mineral tarkibidagi birikmalarni aniqlash. Minerallar — bu shartli birikmalardir. Minerał formulalarini izomorf aralashmalar bilan ifodalash mumkin_ Masalan_ sfaleritni — (Zn. Fe)S. ikki minerał ZnS va Fes aralashmasi deb qarash mumkin. Mineraldagi minallar miqdon molekular yoki foizlarda beriladi. Ulaming hisobini qorishma tarkibli ilmenit misolida ko • rishimiz mumkin_ l . Ilmenit tarkibi (l—namuna) va hisoblangan formulasž 16-jadvalda berilgan. shu natiialar asosida minal tarkibini chiqarish kerak. Formuladan ko' rinib turibdiki. bu minerał uch moddaning (minalning) izomorf qorishmasidan iborat ilmenit FcTi03, pirofanit MnTi03. geykolit MgTi03. Formuladagi koemtsientni asos qilib Olib, minal tarkiblni osongina chiqarib olish mumkin (mol. 0/0): FcTi03-80 MnTi03-lO MgTi03-iO Agar oksid molekular miqdonning dastlabki o'lchamini 17-jadvaldan olinsa. yuqoridagi natijani osongina kcltirib chiqarish mumkin. U holda: Fe Ti03 FeO - 80 mol. % Mg Ti03 Mgo bo-yicha- 1 0 mol. % Mn Ti03 Mgo bo'yicha2. 2-namunadagł ilmenit tarkibi (16-jadval) va formulasi (Fe 2 -0 68 Mgo WFe 3 • n OOS) 82 birinchi namunadagi ilmenitdan farq qiladi. Farqi shundan iboratki. alvumintv. uch valentli tcmir Izomorf aralashma sifatida topilgan va ular taxminan A1202, Fe203 minal ko•rinishda bo•łsa kerak_ Ilmenit Fe Ti03 formulasł va yuqoridagi izomorf aralashmalar formulasi bir xii emas. Koemtsientni hisoblash tartibi 17-jadvalda berilgan. molekular miqdori bo'vicha esa IR-jadvalda kcltirilgan. Albatta. ulaming natijalari bir xil bo•ladi. 3. Kimyoviv tarkibi bo•yicha minerallaming formulasini umumiy qilib keltinshning sodda usuli ham bor. Bu olingan kimvoviy tarkib natijasinłng atom og'irligiga nisbatidir. Masalan, barit — BaS04: l . Va-58.8: S - 13 m 0-27.5, Ba + 58.8 137+ 0.43 Ba-137 — Mcndelees davnv Sistcmasidagl atom irllk s + 043 x 4+1 n. Bal SI Ba - 32.97 Si uchun 262,12- 100 % 84.24 -x 84,24 100 262,12 O uchun 262, 100% 127.92 -x 1 27,92 1000 o- 48.8 /0 262.12 Shundav qtlib. mmerallammg nazariy kimvoviv tarklbini keltinb chiqanldi 10. MINERALIAR TASNIFI Minerallar fizik-kimvoviy jamyonlar natijasida va ichki qismida vuJt1dga keladi Har bir mineral faqat o•nga xos knstalllk tuzlllshlga ega Igan aniq tabiiy btnkrna•dan Iborat va ktrnvovty elementlardan tuzrlgan. Miner-allar tasmfini yaratlshda ularning kimyoviy tarklbl va ichkl tuzilish tarnosiliga amal qilinadi_ Minerallarning kin»oviy birikmalari tunga qarab srntlarga va guruhlarga ayatlladl- Xullas. ma-lum bo'lgan nunerallarmng barchasi kirmovlv tar-kibl va knstall tuziltshlga qarab SinHarga bo'linadi ( 19-Jadvalga qarang). I. Sof tug'ma elementlar sinfi. Bu elementlar soni 30 dan ortiq, ko•pchlltk q:smtm metallar tashkll etadl. Sof elementlarning yer qobV1dagi nuqdon — O, 1%. Metall xillariga 01011. kumush. mis. platina va nometall turlanga oltingugurt- graflt. olmos kiradi. Sulfidlar va sulfotuzlar sinfi. Bu guruhga krruvchi 40 dan oruq metallar olungugurt. selen. tellur. margimush va surrnalar bilan binkmalar hosil qilib. og-lrllk miqdon Yer qoblg•ining 0.15% ga teng. Bu guruhga Oid rmnerallarntng eng muhimlari.• xalkozin — CuS2. argentit —Ag2S. galenit — PbS. sfalent — ZnS. gnnoklt — CdS. krnovar — HgS. mkeltn — NiS. pentlandit — (Fe NI)9S8, xalkopirit — CuFeS2, aunpigment—As2S3_ realgar —AsS. antimomvSb2S3- vtsmutln —Bi2S3. molibdenit—MoS2. pmt — FeS2 . kobaltin—SoAsS. arscnopint — FeAsS va boshqalar. Oksidlar sinfi. Kjslorod bilan 40 ga yaqin elementlar turli Nil birikmalar hosil qiladi_ Yer po•stldagi oksidlarmng urnumiy og•irligi 17% ni tashkll etadi_ Bundan 12.0% oksldl. 3,9% temtr oksldi va gidroksldl va qolgan qtsmda ahunumy. marganes. titan va xrom okstdlari va gidroksidlari tashkil qtladi. Bu guruhga kiradigan minerallar sodda va murakkab oksidlar va g:droksidlar deviladi. Tablatda keng tarqalganlanga: kupnt — CuO. korund — A1203. gematit — 11memt — FeT103. megnctit — FeOtIFc203. shpincl — MgA1204. xrizobenll — BeA1204. rutil — Ti02, kassJtent — Sn02, pro)) unr — Mn02, uranłt — tJ02. kvars — Si02 va boshqalar kiradi Karbonatlar sinfi. Karbonatlar sinfiga kłruvchi minerallar tabiatda keng tarqalgan. Bularga kalsit — CaC03 . magnezit — MgC03. siderit — FeCO.3- smitsonit — ZnC03, rodoxrozit — MnC03- scrussłt — PbC03, malaxit • (OH)2, azunt Cu31C0312 (OH)2 suvh karbonatlarga soda — NaC0310 H20 kiradi. Sulfatlar sinfi. Ushbu słnf młnerallan xllma-xil błnkmalar hosłl qiladi. ammo tabiatda kam tarqalgan. Sulfatlar' barit — BaS04. sclestin — SrS04. anglczlt —PbS04_ angldrtt-CaS04. głps — Ca.S04M2H20, mirabilit — Na s04tI 10 H2() va boshqalar, Silikatlar sinfi. Sillkatlar sinfiga juda ko•p minerallar kiradi Bizga ma•łum nuncrallamłng 1/3 qłsmłni tashkll etadlu Bu guruhga kituvchi minerallar barcha tog • Jinslanmng asosły qłsmini tashkll etadl va Jins hosil qiluvchi minerallar deb ataladi_ Shuning uchun ham ular sinchkovlik bilan batat" o-rgamlgan Galoid birikmalar sinfi. Bu sinfga ftoridlar va xloridlar. bromidlar kiradi, Bularnłng ko'pchiligł ion bog•lanishli błnkmalar hosil qtllb. kimyovły nuqtaył nazardan qaraganda HF. HCI, HBr va HJ kłslotalanning tuzlandan iborat. Bu gunłhga mansub minerallar ftorłdlar — tlxnont — CaF2 xlondlar — galit — Nacł silun —KCL, kerargirit — AgCL va karnallit - MgCit1KCLA6H20. Rentgen yordami bilan o•tkazilgan tekshinshlar (kristallokinn ovłv kuzaushlar) stlikatlarning ichkl tuzllłshl ularning kłmvovłv tałklbl bilan uzvły bog•lłqdłr. shu bilan birga minerallarning muhim fizłk xususiyatlanni. hatto ma 'lum darajada genezisini (hosil bo•lishini) aks cttłra oladl Silikatlarmng tuzłlłshinł rentgenoskopik bilan tekshłnsh natqxsłda ular quydagi santlarga bo• linadi orolsłmon. zanjirsimon. Icntasimon. varaqasłmon va karkassimon silikatlar BIJ guruh mmeraJJanmng som 80 dan ortnq. Bulardan 30 łasi metallar va ulami ba-zan asl clcmentlar ham Mendcleev jadvahning oxłrłda joylashgan inert gazlari — He, Ne, Ar. Xe Rn ham ushbu gumhga kiradi Yer po•stlda sof tug•ma elementlarning urnumły miqdori 0, I % m tashkil ctadi Bu miqdoming 0.04 0/0 azot va 0.01 — 0,02% kłslorod tashkil etadi. Sof ług 'ma elementlarga platłnołd va tcmłr guruhi nuncrallan ham kiradi Kimvoviy Jadxalmng o•ng qłsmida łovlashgan margłmush. surma va vłsmut młnerallan boshqalarłga ntsbatan kcngroq tarqalgan. Sof tug•ma elementlarning kristall strukturasi juda Xllma-xil. Atomlan orasidagi bog•lamsh o•ta kuchll bo•ladi. Cshbu guruhga klradlgan metallar elektrni va issiqlikni yaxshi o•tkazadi. Yana bir atlari ularni Jllolaganda yuzasi kuchli valuran,di va vuqon darajada nur xususlvatga ega bo•ladi Bu guruhga kirgan platinoidlar va oltinlarning solishtirma og•irligi barcha ma'lum minerallar sohshurma og•lrhgtdan Juda katta Bu guruhga krruvchl metallarning yana bir xususÁat1 ularmng cg:luvchanltgldir. 10.1. Sof tug'ma elementlar sinfi — Mis — Cu. U kimvoviv jihatdan sof holda bo'ladi. ba•zan tarkiblda aralashma holda — Ag. Au sa Fe uchravdi. Masalan, oltrnll nusda Au — 2-3%, vitneit nuncrallda Au miqdon 1 1.6% gacha. kumush esa mis tarkibida 34 dan 8% gacha bo•ladí Avrun hollarda katta nuqdorda rux bo•hshi murnkin. Mis kubik singomyali bo'lib kristallanning shakldagi turlan kam uchraydi (68-rasm). Mls—tog• Jtnslanmng darzlik va yonqlarida ko•pincha noto'g•ri shaklda dendntlar ba•zan plastinkachalar hollda bo'ladi. Ba'zi konlarda yink. og•irligt bir necha tonnaga teng bo'lgan u»unlari (Arnenkamng «Yuqon ko•l» vglovauda) topilgan. Sof holda nusning og•trligi 1000 tonna atrofidagi bo•lagi Rossiya•ning GumeJcvskiy komda toptlgan
M tsning rangi qiZil. Metall kabi tiroq, qatuqligi 3. yaxshl egiluvchanlik xususiyauga ega. Stnishi ilgakli, ulanish tekisligi yo-q. ligi - 8.9 u elektr tokini vaxshi o•tkazadi. Ushbu xususivatlari bilan boshqa minerallardan farqlanadl. Mis HN03 ktslotada oson cnv-dl. HCI da qiytnllk bilan enb. mis xlorni yuzaga keltiradi. Sof mis turli geologik jarayonlarda yuzaga keladi, ammo ko•p miqdorda gidrotermal va ekzogen sharoitlda pavdo bo•ladí Sof mismng yuzaga kchsh:ga mrsol (Illib Arnenkaning Michigan shtatldagi «Yuqori ko'l» komni ko•rsatish mumkin. Gidrotermal sharoitda sof misning paylo bo'lishi quýdagicha ifodalanadi, 2FcC12+CuC12+3H20=Cu+Fc203+HCl Ba'zan sofmis o' zgargan asosll rntruziv jtnslarnłng oralarłda uchraxdi Ulaming bu masjudligi xalkopirit va boshqa sulfidli birikmalaming parchalanishi tufavli vuzaga kelgan Bunga rnłsol qilib. Uraldagi Turinsk va Qozog•łstondagi Qalmoqtosh konlarim olłsh mumkłn: cu2S+202-cuS04+Cu cu20» H2S04-CuS04+H20+Cu Ushbu tenglamadagł sof misning yuzaga kelishim sulfid konlarining oksidlamsh zonasłnłng ostkl qłsmłda J0Nlashadi. U kuprit Cu20. malaxłt— ba•zan xalkozłn — Cu2S va boshqa minerallar bllan birgalikda uchrashl aniqlangan. Mis metall stfatlda — elektrotexrukadzL mashinasozllkda. har MI asbob-uskunalar va boshqa idłshlar tavxorlashda shlatlladl. Oltin — Au. Tabiatda oltin toza holda uchraydi — 98-99%, ba•zan aralashrnada 65-75% atrofida. Oltinning tarkiblda kumush 30%. mts 9.2% — 20% gacha bo•lsa — kuproaunt Iladi Olunmng kub słngonisali turi tabłatda kam tarqalgan. Ba'zan oktaedr, rombododekaedr shakllda uchraydi. Rangi — tilla sarłq (kumushga i och sanq)_ Oltin odatda yaltiroq metall_ qattiqligi 2.5 — 3. Oltin cgtluvchan va cho•z-lluvchan. U osonllk bilan parchalamb yłpqa varaqchalarga aylanadl Tabiatda oltin yupqa — dispers holda bo'ladi. Oltinning bir oz qłsmi sulfid minerallanda pirit. xalkopint va arsenopiritlarda lashadi OItinmng yink knstallari maviud, ammo kam uchravdl, Chilida sochma cho'kindt jłnslar oralarida 153 kg sof oltin topłlgan. AN stralłvada (Uelsda) 93,5 kg. Rossisa-nłng Chelxabinsk i10',atida (Mias) 36.0 kg og•łrllkdagi oltin topilgan Oltin ktslotalarda (faqat KCN da criydi). ( Yta asos magmatik tog- Jinslarda oltłnning miqdon boshqa magmatik jtnslarga nłsbatan IO barobar ko•p (3'10-6%) bo• ladi, ammo oltłnmng aksansat konlari nordon magmaning głdrotermal qoldłq entma evazłga paydo bo'ladl_ Masalan, Zarmiton (Shimolis Nurota) va Muruntov (Qłzłlqum) oltin konlari shu holda kelgana Oltin ksars tomarlarida va 69-rasm Sor oltuł ba'zan shtokvcrk shakllarida sulfid minerallari. telluridlar_ sheelltlar bllan błrga uchrcmdi (69-rasm) O'rta va past haroratll masda dispersli oltin konlan esa asos. o•rta va nordon vulqon jłnslan bilan genetik bog-hqligi amqlangan, Masalan. Balev, Chelyabinsk (Rossiya), Akencbe va Ikuno (Yaponiya). Oltin konIari mayda zarrachali oddiy ko'z bilan ko'rib bo'lmaydigan Oltin sulfid minerallarida o' simta ravishda va kvars tomirlarida vuzaga keladi Gidrotennal jarayonlarda yuzaga kelgan sulfid-oltin konlarining oksidlanish zonasida limonit, azurit„ qo•rg'oshin, vismut, surma oxiralari bilan birga assotsiatsivada qayta yuzaga kelgan mahsulot sifatida uchravdi Oltin asosan valyuta sifatida hamda bezak ishlarida, zcb-ziynat buvumlarini tayyorlashda, tibbiyotda, fizik-kimvouv asboblar tayvorlashda va boshqa ko•plab maqsadlarda qo'llaniladi, Platina — Pt guruhi minerallari. Sof tuVma platina guruhiga mansub minerallar xilma-xil. ular platina. iridiv. osmžy, palladiy. rodiy va boshqa]ar. Platina guruhi minerallari orasida poliksen va palladivli platinalar yer po'stida keng tarqalgan (20-jadval). Poliksen (Pt, Fe). Tarkibida platina 80 88% va temir 9 — I u kub singomyali. Tabiatda va.xlit kub shaklida kamroq uchravdi asosan noto'g•ri donalar ko e rinishida bo'ladi. Poliksen rangi — kumushdek Oq. ba:zan po'latdck kulrang. Qattiqligi 44,5. U ham boshqa metallardek eziluvchanlik xususivatiga cga. ulanish tekisligi yo•q. Poliksen magnitga tortiladi va elektrni vaxshj o•tkazadi- ammo kislotalarda erimavdi. Platina guruhi minerallan genetik .iihatdan o'ta asos magmatik jinslar bilan uzviy bog 'Iiq bo'lga.n magmatik konlar hosil qiladi. Osmiy-ruteniy (Os, Ru) va osmivli iridiv guruhi minerallari. nisbatan kam tarqalgan_ Nevyanskit — (Ir, Os). U birinchi mafia Uralning Nevyansk hududida topilgan_ Tarkibi o'zgaruvchan ( % hisobida) Os—21.049.3; Ru-O-O_5. Rh-0,5-7.7, Pt-O.l-5.5: Cu-O-O,9•, Fe-O-l-4. gcksagonal singoniyada kristallanadl, langi qaìayi kabi oq, metall kabi yaltiroq_ Qattiqligi 6-7. ancha mo•rt, solishtirma og-ir(igi 17,0 dan 21,0 gacha Ushbu guruh minerallari genetik Jihatdan o'ta asos (dunit, peridotit) jinslar bilan uzviy bog' Iiq. Bu jinslarda platina guruhi minerallari asosan xromshpinelidlar bilan ba- zan mis sulfidlari bilan birga uchraydi. Siserskit — Os. Ir. mineral nomi topilgan joyi Uralning Ekaterinburg vi]oyati Siscrtsk hududidan kelib chiqqan. Geksagonal singonivali. rangi och kulrang, ba-zan to•q kulrang. Solishtirma og'irligi o-zgaruvchan — 17.8-22.2 gacha. Bu mineral ham o'ta asosli intrumv jinslar natijasi hosil bo•ladi. Yuqorida bavon etilgan minerallar bironta kislotada erimaydi. 10.2. Yarim metallar gurulii minerallari. Ushbu guruh mtnerallari tabiatda kam uchravdl. Y anm metallarning ichkl tuzlltshjning o•mga sos xusus»ati shundaki. har bir•t atom atrofidagi 01t: atommng uchtast bilan kovalent bog • lanib o•zaro btnkkan strukturani hosil qiladi. Margimush — As tabiatda kam uchrmdi. Tarklbl o•zgaruvchan bo'lib As — 84-95% tashkil etadi Aralashma holda Sb — 1.7-9.2%. kamdan-kam Ag, Fe, Ni ba•zan V ishtirok etadi. Tngonal singoniyada knstallanadi. Margimush buvraksimon, oqiq shaklli qobiqlar. stalaktit mahsulotlar bolida uchraxdim Margimushmng rangi qalayidek oq bo•lib vaqt o•ushi tusga kinb keyinchallk batamorn qorayib qoladi U yaltiroq, qatuqligi — 3.5 ancha mo•rt. solishtirma og•irligi 5.6 — 5.7 Sof margimush gidrotermal jarayonda paydo bo•ladl Margtrnush odatda surma, nikel. kobalt, kumush va bilan birga uchraydi Ba•zi adabiyotlarda margimush ma •clan konlarining nurash zonalanda ikkilamchi mineral sifatida yuzaga kelishi qayd etilgan. Bo•vraksimon ko•rinishldagl softug•ma margtrnushning virik u»lrnlari Rosstya • tung Zabavkale vilovati Chikoya dar»si uchravdi Bundan tashqari. Saksoniyaiagi bir qator konlarda (Frcyberg. Shnccberg. Annaberg) topilgan Vismut — Bi. Bu mineral margimush va surmaga qaraganda ko•proq uchravdi. Vismut tngonal singoniyada kristallanadi. Yaxshi knstallari kam uchraydi Odatda hol-xol donali, ba•zan bargsimon va patsimon shakllarda uchratish mumkln. Vismut rangi kumushdek oq bo•lib, sarg•ish tovIanadl Qattiqligi 2.5, ulanish tekisligi mukammal, qivinchilik bilan czi Solishtirma og•irligi 9.7-9,8. Vismut yuqori haroratli gidrotermal jarayonda pmdo bo•ladi va kassitcrit — Sn02, arsenopint — FeAsS, VISmutin — Bi2S3. volframit (Fc. Mn)W04. molibdemt — MoS2 va boshqalar bilan birga uchraydi. 10.3. Uglerod guruhi minerallari. Bu guruhga olmos va grafit kiradi. Ular bir-blrlandan fink xususlxatlan bilan keskm farq qiladi. Olmos — S. Nomi grekcha «adamas» yengilmas degan ma'noni anglatadl. C tabiatda o•ta qatuqhgi va turli shakh: oktacdr, rombododekaedr va kub shakllartda (70-rasm). Olmosmng oddiy ko•z bilan payqamaydlgan Nillandan tortlb. to vuz va ming karatll ( I karat — 0,2 g) va úndan ham Vink kristallan uchraydi Dunvodagl eng yink 01mos krtstalli — 3106 karatll «kullinan», 1905 vilda JAfnkada topilgan (16-jadval). 16-jads al Dunyodagi yirik olmos kristallari haqida ma'lumotlar (V.A.Milashev bo•yicha, 1978)
Olrnosmng rangi, shaffofligi turlicha: rangsiz, shaffof. Oq. yashil. sarg•tsh, Jtgarrang. qtzg•ish, to•q kulrang, ba-zan qora. Olmosning ichki tuzlllshi untng hosil bo•lish sharoltl haqida qo•shlmcha ma S lumot bcradi. Masalan, yuqon haroratda yuzaga kelgan olmos — oktacdr shakllda rangsiz bo' ladi. haroratning asta-sektn pasayshl natuastda umng shakli rombododekacdrdan kub shakllga qarab o•zgaradi va rangl qt»uqlashib qora bo•ladi. Olmosning qatuqhgi 10. MutIaq qattiqhgi kvars qattiqligidan ming marta. korund qattlqligidan 150 marta ortiq. Olmos bo -11b. ulamsh (Ill) bo•vicha o•rtacha mukammal. Solishurma og•irligi kuchsiz elektr o•tkazuvchan Tabtatda olmosning o•ta stfatli. li xallan bilan birga yomon Nillari uchravdi: I) bort shaklchiz, darzliklardan tashkll topgan, mavda qo•shltnchalarga boy: 2) ballas — shu 'lastmon. sharsimon mayda zarrall turi: 3) karbonado — zich kristalli. qora rangli ba•zan mayin, g•ovak donali agregatlardan iborat. Olrnosning tub konlan genetik jihatdan o•ta asos Jinslar — dunit, kimbcrlit. lamprottlar va pendotltli magmatik jjnslar bilan uzviy bog•liq. eng yink konlan kimberlltli magmamng ycr yaqinlashgandagi kuchli portlashi natuasida sodir bo•ladi (Janubiy Afnka. Tanzaniva. Zoir. Angola. Botsvana va boshqalar). Bularda olmos. olÁ ln. wornshpinclid, xromdiopsid. pirop_ ilmenitlar bilan birga uchraydl va ular 01moS uchun mansub mineral hisoblamb. olmos qo•shrrncha xabar beradi. E •tiborli tomom kimberlitlardagi cklogtt ksenolltlardagi olmosning uchrashi, olmos knstallariga qo•shilib ketgan m Inerallardan granat, xromga to•yingan piroksen (enstatlt). olivinlar olmos konini tzlashdadarakchl Insoblanadl. Laboratorna usulida olingan ekspenmentlammg natljasiga binoan 01mos konlan yuqon mantivaning 100-200 km chuqurlikda vuqon bosun 5-9 KB, kuehli harorat 1470-1970"da kimberlitll va eklogitli magmalarmng kristallamshldan hosil bo-ladl Bulardan tashqari, aynm olmos donalari serpentinlashgan garsburgitlarda va lertsolltlarda Rosslva-mng Karvak tog•larida hamda Kamchatkadagi dunit-piroksemt formatsivalanda amqlangan. Honrgi vaqtda laboratonva usulida sun •iv olmos olish bo•ytcha yaxshi natualarga enshllmoqdam 1953 vili shved mutaxasstslan birinchl marta sun 'iv olmosni 327(jeli haroratda va 10 KB bosimda oltshga muvofiq bo•hshgan Ke.s Ingi yillarda ko•p mamlakatlar sun'iy olmos ohshni tezlashtirdi va oqibatda. olmos Ohsh uchun harorat 1470-1770b' atrofidaligl aniqlandi. Sun-is olmos ohshda grafit Ishlatllmas oddly ko•mtrdan fovdalanishgan Olmosning aksanvat cpsnu cho•kmdl jtnslardan ajratlb olinadt — Zoir_ Angola. Serra Leoncda mamlakatlan misolida. Dunvo bo-yicha qazib oltnad:gan Olmosmng 75 — 95% sochma konlar hisobidan ohnmoqda. Olmosntng mutlaq shafYof Mll qimmatbaho — brilliantlar ta»orlashda ishlatlladl. Texmk maqsadlarda esa olmosning sifatsiz turlari ishlattb kelinmoqda 10.4. Oltingugurt va shunga o'sshash birikmalarning sulfid minerallari. Oltingugurt — S. Tablatda oltingugurtmng bir nccha pollmorf modifikatsiyast ma •lurn. Bulardan biri romblk tumhshga ega a- oltlngugurt sof holda U oddiv sharottda 96.50dan .suqoriroq haroratda qizitilsa, unda u monoklrfial stngoniyall — Olttngugurtga ŽBJanadi. sovitilsa m valgi holatlga keladi. Ko•pincha toza holda bo•ladi. ammo ba'zan gil s Oki organik moddalar. neft tomchllari. gaz va boshqalar bilan mexamk aralashma holda bo•ladi. hollarda olt:ngugurt tarklblda 5% selen bo•lishi mumkin Romblk srngon$all. ba•zan rombodtplramrdal shakllarda Oltlngugurt yaxlit. tuproqsimon massalar holida topiladi. Bus raksimon. oqiq — tom- 135 ma shakllarda bo•ladi Rangi to-q sariq, hmon-sanq, asal-sanq. sariq- kulrang-sanq. qo•ng'ir qora. Knstallali olmosdek. ba•zan yaluravdi Toza knstalll numi yaxshi o•tkazadi. Oltingugunmng qatttqltgi — I — 2. ancha mo-rt, ulanish tekisligi mukammal. solishttrrna og•irhgi 2.052.08 U elektr va tsslqhkni .somon o•tkaz.adl (vaxshi Oltingugurtm boshqa o•mga o-xshash minerallardan airatish bclgilan — rangJ. klChik qattiqligi. mo•nligi, yalt1Ÿashi va boshqalar Sof tug •ma Oltrngugurt Yer po•stining ustki qismida Olungugurt turll vo•llar bilan vuzaga keladll l ) vulqon harakatida qator gazlar bllan Oltingugurt havoga uchadi, ba•nlari vulqon mo•nlan. jins yonqlanda yopishib qotadl Hoztrgi vaqtda vulqonli mamlakatfarda Rossr„a (Kamchatka, Kunl orollan). Yapontya. Itahya'mng vulqonlar uchrasdlgan jovlanda solfator manbalarida engan holda chiqadi va sovlar va Jarllklarda oqunlar ko•rrmshlda qotadi: 2) ma-dan kon)ari oksid)anish zona'arining ostki qismida sulfidlaming. niqsa. ptntmng parchalamshldan paydo bo•ladl. 3) cho•krndl gtps qatlamlannrng parchalamshtdan ham h0SII bo'ladi. Oltingugurt sanoatning turli tarmoqlarida zarur element hisoblanadi. U turli kislotalar ta»orlashda rezma, bo•yoq, gugurt. mushaklar va qishloq xo•yahgida isbJatiladi SULFIDLAR VA SULFOrtJZLXR SINFI
1 36 Oltmgugurtli va shunga o-xshash binkmalar Yer po•stida keng tarqalgan hirikmalar hisoblanadiu Bu guruh minerallari hinkmalarning turlariga qarab — olttngugurtli. selenll. tellurll. margnmushli va sunnali turlarga bo•hnadi. Ushbu guruh nunerallan sanoatda juda katta aham:yatga ega va turll XII konlar hOSII (Illadl. Olungugurt bilan birikma hosil (Illuvchl minerallar soni 40 dan ortiq va ularning aksarisatl metall hisoblanadi Rentgenometrik malumotlariga blnoan sulfidlar shunga o•xshash birikmalarni ion birlkmalar qatonga va Ikklnchldan sof tug•ma elementlar qatonga qo•shish mumkin. Qutblanish hod:sasi knstall strukturalarda qarama-qarshl zaryadlangan qo •shni ionlar elektronlanm qisman birlashtshga Olib keladi. Xalkozin — Cu2S. Nomi vunoncha «xalkos» mts so•mni anglatadi U ba'zan valtirog'i harn deviladl. Xalkozrn uch modifikatsisada uchrasdi bulardan biri quy haroratda bo•lib. 91 0 dan past haroratda turg•un bo•lib. romblk srngomsada kristallanadl. Qolgan Ikkitasi yuqon haroratda (91 dan vuqonda) yuzaga kellb. geksagonal va kubik shakllarda knstallanadi. Tabiiy xalkozin ko•pincha qu_u haroratda hosil bo•lgan rombik (ß xalkozin) va xalkozin aralashmasidan tashkil topgan Xalkozin tarklblda — Cu — 79.90/0 sa S — 20,1%. bundan tashqari Ag. As, FC, Co, Ni aralashmalari bo'ladi. Stngonnasi — romblk. Xalkonnrung yaxsht knstallan kam uchrasdi ammo ko•pmcha qahn tabletkastmon. kalta ustunlar hosll qiladi- Asrim hollarda geksagonal shaklda bo'ladi. Tablatda yaxlit. maxda donali bo•llb — bornit, xalkoptrit ba-zan sfalent. galenit. koveltnlarmng o•rniga pessdomorfozalar shaklida hol-.xol bo•llb diXalkozunning rangi — kulrang, metall kabi Qattiqligl 2 — 3. solishtirma o;-irligi 5.5 — 5.8. elektr tokim vaxshl o•tkazadi. Xalkonn HN03 da er:b. Olungugurt ajraladl Xalkozin gidrotermal va a:.mqsa, ekzogen jari»onda pasdo bo-ladi. Xalkonn nurash zonalarida bardosh beraolmasdi va parchalanib kupnt. malayat va azunt kabl nus oksldlanga avlanadi Xalkozln misga eng sulfid bo•lib, mis qazib olishda katta aharmyatga ega. Xalkonn ma'dantning _saxlit massalan Shimoliy Uraldagi Turinsk komda uchrtBdi. Uncha bov bo•lmagan hol-xol xalkozin ma•danlari (Balxash ko•li) Qozog•rston va Olmaliq Tills konlanda amqlangan Argentit — Ag2S. Nomi «argentum» kumush so•zldan kellb chtqqan. Argentitntng ikki mavjud. bulardan btri — yuqon 137 haroratli (1790S dan _suqon) kubik modifikatsisali — argintit 2) past haroratli ( | 790 S past) rombik stngomyal: — akantit. Argentlt tarkibtda — Ag — 87.1%. S — 12,90/0. bundan tashqari aralashma sifatlda nus. surma uchrasdiL Argentit — rombik srngonl'.ali. rangt kulrang, metall kabi salttraNdi. ptchoqda yaxshl kesiladl Tabratda kub. ba'zan oktaedr ko•nnishlarda bo•ladi- Qattiqltgi —2 — 2.5, mo•rt mineral Ulamsh tekisltgi kub bo•ucha mukammal. soltshurma og•irltgi — 7,2-7.4. Argentitmng gidrotermal jarayomda bo • Odatda tarklblda kumush bo'lgan boshqa rmneranar bilan birga kurnush manba hisoblanadi Galenit — PbS. Nomi vunoncha «Galena» ma •dani so• zidan kelib chlqqan. Tarkiblda Pb — 86.6% va S — 5-13.4%. aralashma tanqaslda. Cu. Zn. Bi. Fe, As, Sb uchraxdi. U kubik smgon$ada knstallanadi Rangi kulrang. metall kabi valtiraydi Qatthqligi 2-3. u ancha mo•rt mineral. ulamsh tekishgl kub bo•s 'Cha mukammal. Soltsht:rma U kuchstz elektr toktm o•tkazadi Galenit asosan gidrotcrrnal .jarz»onda vujudga keladi. Tashqi ko'rinishi bilan antimonit Sb2S3. bulanJerit Pb.51Sb2S412S3 va burnonit — CupblSbS31 larga 111da o•xshash. ularmng farqi: an-umomt — cho•zinchoq zlrapchastmon kristall hosil q11ad1L Bulann)ertt esa. shu- lastrnon. tolastmon ko•rinishda Burnonit — cho•zinchoq ustunslrnon shakli Nurash Jaravomda galcnit oksidlamb serussitga — PbC03 va anglent — PbS04 as Ianadi Galemt ollshda muh:m asostv manba lusoblanadl. RespubIlkanuzda poltmetall deb ataluvchl gldrotermal konlar yetarll darajada. ular Uchquloch (Shimoliy Nurota) va Olmahq konlaridir SfaJerit — Zns. Nomi yunoncha «Sfalcros» — aldamchi degan ma•noni bildtradi Tablatda btr necha Killan mayud L — oq ranglt (devarll aralashmalan yo•q). marmatit — qora rangll (temirga boy). Poshibramtt bov)L Ularmng tarkiblda Zn — 67.1%, S — 32,9%. Aralashma sifatlda - Fe - Mn - Cd - 2.5-g.2%. cu- gacha Sfalerit kubik smgoniyada knstallanadi Yaxslu shakllan kam uchraydi ammo ba•zi bo•shhqlarda kelib tetraedr shakllda Yaxlit donall knstallandan iborat ulamsh tektsligi yaxlit ko•rinib turadl Ba'zan knstallaming ytnklari ham uchravdi. Rossna•ning Chita vilovatldagi Klichktn komda sfaleritning 10 sm kristali bo•lsa. AQSHmng Jope:n komda I t og•trlikda tetraedr va rombododekaedr ko• nmshlda topilgan Rangt qora yoki ligarrang olmos kabl salt:raNd1, Qattiqltgi 3 — 4. ancha INS mo•rt, u elektr tokmt o•tkazrnasdi Sin ultirjlgan HN03 da envdl va Olungugurt agrallb chtqadi Sfalent ko•ptncha galemt va mis sulfidlari bilan birga uchra:, dl Sfalent ekzogen sharoltlda devarli »tzaga Olinadigan ru,xning qar»b yarim polimctall konlardan olinib_ ushbu konlarda sfalentmng rmqdon galemtmkldan •.uqon bo-ladi. Sfalent rux ollSh uchun asosty manba. ammo qo•shtmcha rav tshda kadmiy va galliv elementlan agratib oltnadi Grinokit — CdS. Kadmiv aldamchisi deviladi va tabiatda juda kam uchraxdi Tarklblda — 770/0 kadrmv bor Geksagonal singomyada knstallanadi va ptramida shakllanda bo-ladi Ba•zan kukun. tuproqsimon holatlarda topiladl. Umng rangt sanq. cpzg•ish-sariq. to•q qizg•lsh-sariq. yalurashi olmosdek. qatuqllgt 3-3.5. U mo-rt mineral. ularush tekisligl mukammal. sohshurrna og •irhgi — 4.9-5.0. U kislotalarda enyotganda H2S hidim cluqaradl Kadrnl',nmg yink konlan uchra111ZB di Gnnoklt polimetall konlamrng oksidlamsh zonalarida aniqlangan. bular — Qtz11-Espc (Qozog•tston). Slbllevsk koni (Janubry Ural), Arshlbram kom Che.xosIovakML Pensllvar1Mi (AQSH). Kinovar — Hgs. Nomi Hindistondan kelib chiqqan deb taxmin qilinadl, uiarda qiZ11 smola, kinovar «ajdarho qoni» deuladl. Stmob sulfidl Ikki modifikatsÁada — kinovar metatsinabarit. Tarklblda Hg — S — 13.8 0,/0. Singoniyxsi — trigonal_ uning qaltn tabletkasimon va romboedr kristallari uchraxdi ba•zan shaklll. hol-xolli donalar holida, ba•zan kukunymon, yupqa po•stloq tanqalanda ladi Rangi qizil. ba•zan kulrang bo•ltb tovlanadt U kuchli vanm metall kabi Umng qatuqltgi — 2 — 2,5 mo•rt nuneral. Ulanish tekisligi ba•zi vo•nahshi bo•vlcha mukammal. solishtirma og•trligi 8. u elektr tokini yomon o•tkazad1D Kinovar va metasenobant — past haroratli g:drotermal (teletermal) jarz»onda yuzaga keladl. Ba•zan vulqon Jtnslan natoaslda ham narn0Non bo-ladi Kinovar hosil qiluvchl teletermallardagi tog • Jtnslan kvarslashadl Oesperoldlar Nuzaga keladi), sensitlashadl, kaohnlashadl va seolltlashadl Kinovar konlarida quýdagi yetakchi rna•dan minerallari — kinovar, metasenabant, antrmomt. realgar. aunpigment. aynama ma•dan (blekliBa ruda) hamda kvars donalardan xalsedongacha. ba•zan tlyuorit. barit va karbonatlar brrga uchrmdi Dumoda eng 9nk konlan Almaden (Ssudad-Real) Ispaniyada mavJud. Ushbu kondan 200 yildan ortiq stmob ma•lumotlarga qaraganda zaxirasi yana 100 yilga yetadi. Ukrainadagi Nikitovsk. Haydarkon Kirg"imston va respublikamizning Turkiston tog-lanning shimoliv etaklari yon bag' rlanda (Qorasuv. Sox va boshqalar) topilgan. Kinovar simob olinathgan birdan-bir manba hisoblanadi. Simob oltinni kimvoviv tavvorlashda, fizik asboblarda va ponlovchi simob Hg(CNO) detonatorlar uchun modda tayyorlashda ishlatiladi. Realgar — ASS tarkibida As — 70% va S — 29,2% bo'ladi. Nomi arabchadan olingan realgar «shaxtn changi» ma'nosini anglatadi_ U monoklin singoniyali. Kristall tuzilishi prizmatik holda uchravdi Odatda pnzmaning cho'zinchoq o'qi bo'yicha chiziqchalar bilan qoplanadi, ba•zan donador agregatiar. ba•zan po'st va tuproqymon agregatlar hosil qiladi. Rcalgaming rangi sarg'ish-qizil, bùan to'q qizil, u yarim shaffof. olmosdek valtiraydi. Rcalgar qatuqligi 1.5-2, ulanish tckisligi mukammal. solishtirma og•irligi 3.4-3,6. Realgar vaqt o-tishi bilan sarg'ish-qizil kukunga aylanadi. elektr tokini o•tkazmavdi_ Tabiatda realgar har doim aunpigment bilan birga uchravdi_ Realgar konlarida uning yirik kristallari I — 2 sm kattalikda uchravdi (Luxumsk koni — Gruziya). Antimonit — Sb2S3. Mineral nomi vunoncha «antimonium» surma so•zini anglatadi. Tarkibi Sb — 71.4%, S 28,6%, aralashma sifatida As, Ag. Au uchravdi. Rombik singoniyali. ko t proq prizma shaklida ustunchaga. 'gnaga o-.xshash. yonlari tik chiziqlar bilan qoplangan bo•ladi. Ba-zan antimonit kristallari qiyshaygan, hatto buralib ketgan Antimonitning rangi kulrang, ayrim kristallari ko-kimtir qora bo'lib tovlanadi. U shaffof cmas, ammo metall kabi valtiraydi, uning qattiqligi 2 — 2.5_ ancha mo•rt mineral. Ulanish tekisligi prizma bo•yicha mukammal, solishtirma og-irligi 4,6, elektr tokini o-tkazmavdi. Uning yink uyumlari gldrotermal jarayonda yuzaga keladi. Ba 2 zan vulqon mo•rilarida va atrofida. vulqon mahsulotlari orasida uchravdi. Oksidlanish zonalarida ancha osonlik bilan parchalanib turli oksidlarga — valcntcnid. servantit. kermczitlarga aytanadi. Mashhur konlarga Farg•ona vodiysidagi — Qadamjoy, Yaponiyaning Shikoku orolidagi Itshinokava konlari yaxlit misol bo'la oladi. Surma va ru.x bilan tayyorlangan qotishmasi «tipografiya metali» deb vuntiladi_ Surma, rezina, kauchuk, to•qimachilik sanoatida. shisha tayyorlashda va tibbiyotda ishlatiladi. Surmani qazib olishda antimonit asosiv manba hisoblanadi , Nikelin — NiAs. Tarklblda — 43.9% mkel — 56. I % margunush bo•ladl, izomorf aralashma hollda — 1-2.50/0. S - 1-5 0/0, Cu - 0.1%. Sb - 20/0. Bi — O. I % uchraxdi. Tabiatda geksagonal smgogr,ada knstallanadi Nikelin knstallari kam tuchravdi odatda yaxllt massalar. ba'zan hol-xol hamda buyraksimon ko'rinishlarda _suzaga keladi. Qattlqligi — 5. mo•rt. ulamsh tekrsligi mukammal emas. U elcktr tokini xaxshi o•tkazadi. Nikelln rangi — misdek — qinl. metall kabi FIZ1k xossalan bo-vlcha bormtga o•xshash. undan rangi va metall kabi yaltirashi bilan farqlanadi. Nlkelinning aksanyat qismi gidrotcrmal jarayonda suzaga keladi Nikelrn oksidlanish hisobiga och vashll rangll myneral annabergitga — aylanadi, SaksonÁadagi ma•dan tog- konida mkeltn sof tug•ma vlsmutli (grnesbcrg) kobalt-nikel-kumush hosil qiladi. Pentlandit (Fe.Ni)9S8. Mineral nomi birmchi aniqlagan Dj B Pendland sharafi bilan ataladi. Pentlandlt — tenur-mkel kolchedani deviladi va Fe Ni munosabatl dan 1.5 gacha. Ba•zan >uqon miqdorda kobalt uchrasdi Kobalt-petlandlt (Varislaxtl Finl'v kobalt — 490/0. Langis (Kanadada) 540/0 So, nikel nuqdon csa 10.5 0/0. Bulardan tashqari. mis — 6.5. kumush — 140/'0 gacha (Talnax komda) aniqlangan. Pctlandit kubik singoniyada yuzaga kcladi. Umng rangi bronza — sang, ba•zan och rangi uchravdi. Metall kabi Qatuqligt — 3,4. ulamsh oktaedr bo•yicha mukammal. Solishtirma og•irligi 4,5-5. U elcktr tokini vaxshl o•tkazadi. ammo magmtllk xususr,atl yo•q. Tablatda xarakterli shakldag: knstallan kam uchravdl Petlandlt magmatogen konlarda pilT0tin va xalkopiritlar bilan uchrab, yink uvumlar hostl (Illadl. Ular bilan birgallkda platina nunerallari — sperrillt — PtAs2, palladivli platina, kupent — Pts lar uchrzndi_ Oksidlamsh zonasida nikel sulfidlaridan suvda oson erisdigan ikkilamchi minerallari — morenozlt — NiS04•7H20, ryotgersit — NiS04•6H20 hosil bo•ladl Dunyodagi mkelning 90%, jahondagi mashhur — Kanadadagi Ss odben. Janubiy Afnkadagi Bushveld va Rossivadagi Norilsk. Talnax va boshqa konlardan qazib olinadl, Ushbu konlarmng ma'danlandag'l mkel nuqdon 1-5 0/0. mis — 2-3 0/0 atrofida bo•ladi. Nikcldan maxsus asboblar. idishlar hamda texnika jihatdan ahamivatga ega bo•lgan qotishmalar ta»orlashda sa tenur asboblarni ta»orlashda fosdaIaniIadiD Xalkopirit CuFeS2. Norm yunoncha «.xalkos» ms, «P1ros» olov ma'nosini bitdiradi. (Mis kotchedani) tarkibida cu — 34%, Fe - 30,540/0, s — Bundan tashqari: Mn — 3%, As - 1.5%, Sb - 1%, Age Zn, Bi — atrofida aniqlangan Uning tetragonal singoniyali yaxshi kristallari bo•shliqlarda paydo bo'ladi. Rangi jcz-sanq, ola-bula bo•lib tovlanadi. U shaffof emas. metall kabi kuchli yaltiravdi, mo-rt mineral. Xalkopiritga pirit o•xshash, farqi, rangl va qattiqiigi bilan farqlanadi. Xalkopirit HN03 kislotada parchaianadi va oltingugun ajraladi. Xalkopirit. pirrotin_ petlandit va boshqalar birga intruziv jinslar oralarida magmatogen konlar hosil qiladi_ Uni ba' zan gidrotermak konlarda uchratish mumkin. Xalkopírit nurash jarayoniarida parchalanib mis va tcmir sulfatlarini hosil qiladi. Mis-porfirsimon kristallar — xalkopint. bomit, sfalerit va molibdenittardan iborat (Chilidagi Chukikamata, Bolgariyadagi Medet). Xatkopirit uyumlari ba'zan vulqon jinslarida qora rangli ma'danlar hosil qiladi va ular mayda zarrachasimon xalkopirit, bomit, sfalcrit. kassiterit va volframitlardan tashkil topgan (Yaponiyadagi — Akenobe. Ikuno konlari). Xalkopiritning yink uyumlari skamlarda hosit bo'ladi Turinsk, (Rossiya), Olmaliq (Ozbekiston) va mis olishdagi asosiy manbalardan hisoblanadi. Sanoatbop ma'danlarda misning miqdori bo"lishi lozim, shundagma qazib olishning imkoniyatl tug•iladi_ Albattn. bu ko'rsatkich o'zgaruvchan. chunki vermng chuqur qismidan qazib olish maqsadga muvofiq emas. Molibdenit — MoS2. Grekcha «molibdos» degan so•zni angiatadi_ Tarkibida MO — 60%. S-40%_ Izomorf aralashma sifatida Rc — O, 1-2.0 0/0. Tu — 2% gacha va boshqalar bo•ladi_ Molibden geksagonal singonryada kristallanadi. u odatda qavat-qavat bo•lib uchraydi. Har qaysr qavatlardagi ionlar bir-biri bilan mustahkam bog' lanish hosif qilmavdi. Kristallari geksagonal shaklda uchraydi_ Prizmatik kristallari kam uchravdi. Ko•proq varaqsimon. tangachasimon_ sferotit ko•rinishlarda. qoramtir tangli tuproqsmon hollarda uchravdi. Molibdenit qo'rg'oshindek kulrang. havorang bo'lib tovlanadi. U metalldek valtiravdi. yupqa varaqchalari egiigan va bukilgan, qattiqligi — solishtirma og•irligi — 4.7S,O. matibdenitning asosiv bclgilan — go-Iga vog•langandck tuvulishi va qog-ozda iz qoldirishidir. Molibdcnitmng elektr tokzni o•tkazish qobiliyati o' zgaruvchan, yåni oddiy haroratda sust darajada o Ltkazsa, harorat onishi bilan o'tkazmavdi. Tabiatda digan aksariyat mollbdcnit konlan nordon łntruziv jinslar bilan genetik bog•lłq. Molibdcmt głdrotermal jaraxonda kvars tomirlarida kassitent — volframit. ba•zan muskovit, topaz va vismutinlar bilan paragenczłs hosil qiladi_ Karaoba Qozog•iston. Beluxa va Bukuka Chita Rossłva, Xcrmingi. Gasay- Błr-ma Bulardan tashqarł dunvodagi eng yink konlarł yuqori haroratli gidrotcrmal mahsuloti — mis porfidi konlardir Bunda molibdenłt. xalkopłnt, bomit va pintlar bilan birga (AQSHmng Kolorado shtatldagi kon — KliMnaks. Kadjaran. Armaniston. Kounrad. Qozog'iston. Olmalłq. O•zbekłston). Ushbu genetik turdagi konlar dunyoda qazib olinadigan molibdcnning 80 — 90% beradi. Undan tashqan. molibdcnit skarn konlarida ham ucluavdi (Chłmyon intruzivł, • m.) Pirit — FeS2. Yunoncha «piros» olov demakdir (urganda uchqun chiqadij Tarklblda Fe — 46,6%. S — 53,4% ni tashkil etadi Bulardan tashqan 10% gacha kobalt. NI. Hg — 2% atrofida hłsoblda. ba•zan Cu, As. Zn, Pb. Ti bo•ladi. Nłsbatan kamroq miqdorda Au, St), Cd. Ge va boshqalar aniqlangan Pirit kub singonivali (71 —rasm), O datda tuzllgan knstallari uchravdi Ma•danlarda pirit kubik. pentagondodekaedr. ba'zan oktaedr ko•nnishda vuzaga keladi, bulardan tashqan tog• jinslarłda hol-xol ko•nnishda uchratłsh mumkin, Ptritning rangi och rnłs-sarłq. ola-bula bo•lib tovlanadi. Bu metall kabi qattłqligi 6-6 5, u elektr tokini yaxshi o•tkazmaydl. Keng tarqalgan Pirit kom młskolchedanli (Urup — Karachay — Chcrkcsda, Sibay, Gay, Degtyarkvx Karabash. Uchall Markaziv Ural), Kolchedan polłmetalli (Bur:satłva. Orlovsk. Tishłr.sk. Altay Jeyran. Qozog•iston. Rio-Tłnto, Uelva. Ispani.s a), oltłngugurt kolchcdanli (rłfcwcnd Jłnslardagi (Karel$a, Rossłya) bulardan tashqari 71.rasrn ptrit pint skarn. oltin-sulfidli. rux ma 'dan konlarłda yuzaga keladl Albatta- turli genetik konlardagi pint turimng fink xossalari bilan farqlanadi Ushbularni c'tiborga Olgan holda formatsłva turlanni ajratłshda foydalanishl murnkin, Kobaltin CoAsS. Sinonimi kobalt valtirog'i ham deviladi, tarkibida — So — As — 45,3% va S — 19.3%, bulardan tashqan Fc -16% gacha. nikel — 7,7 atrofida uchravdiD Kobaltin kubik singoniyali, uning anłq va knstallan kub- oktaedr. pentagon dodekacdnk shakllari keng uchravdi Kobaltinning rangi oq yoki po•latdek kulrang bo•lib. pushtiroq tovlanadi Iemirga bov turlan to•q kulrang va qora bo•ladiu U metall kabi yaluravdi. qatt:qhgi 5-6. ancha mo•rt. ulanish tckisligl kub bo•vicha mukammal. elektr tok ini Kobaltlll gidrotermal uchun xos mineral bo•lib, kontakt — metasomatlk temir konlanda uchravdi. Kobaltrnning sanoatbop minerallari — skarn-metasornatlk ma•danlarida (Dashkesan. Ozarbayon Respubllkasi) magnetit, xalkopint. pirit. sfalcnt. mollbdenttlar bilan birgalikda yink uvumlar hosil qilad1U Yuqon haroratli gidrotermal jaravonda vuzaga keluvchi konlarda kobaltm. safflont. skutterudlt, smalun va boshqalar bilan ko'nsh mumkln (Ontario. Kanada_ Skuttercd — Norvegsya. Tunaberg — Shvetsva). Sperrilit — Pt,As2. Tarkibida — Pt — 56.50/o: As — 43,5% miqdorda 's a aralashma sifatida Rh — 1.60/0- Fe — 0.4%. Cu — 0.7%. Sb — 0.6ta ba'zan Sn — 3,6% uchratish mumkin. Sperrilit — kub singoniyali. shakli bo•ytcha ptrrtga o•xshab ketadi„ Tablatda bu mineral kub, oktaednk ba•zan pentagon dodckaedr shakllanda uchravdi. Uning rang' qalaytdek Oq. metall kabl salttravdl„ Qatttqligi — 6— 7, solishorma og•irhgi 9.5-10.7. ulanish tekisligi kub bo•sAcha mukammal. Mineral elektr tokrm o•tkazmavdi. Spcrnlltmng hosil bo•lishi asos intrumv jinslar gabbro. gabbro-norit bilan uzviy bog•hq — Kanada- Bushveld — Janubiy Afrika. Norilsk — Rosslva) Bu konlarda spcrnllt. pn•rotln. xalkopint. pcntlandlt va boshqalar bilan o-zaro paragenetik bog • langan. Prustít — Ag3AsS3. Fransuz J L Prusta nomi bilan atalgan Mineral tarkibt: Ag — 65.4%. S-19.4%. Tngonal singomyaIi. Ko•pincha cho•zinchoq romboedr shaklda mavjud. Bulardan tashqari, asostv shakllarga — geksagonal. pnzrna va ditngonal piramidalar holida uchravdi Prustltning rangi qizil. to•q qizil, Olcha qizil. U ylrirll shaffof. olmos kabl yaluravdl. ulamsh tektsl•ga pnzrna va piranudalar bo•Mcha mukammal. chig•anoqsimon hosil qilib sinadi. Uning solishurma og•irligi 5.5-5.6, elektr tokini yaxshi Prustit o•rta va past haroratli gidrotermal Jaravonda YASI-aga keladl Prustit — rna-danli formatsivalarida keng tarqalgan. Oksidlanish zonalanda pirargirtt parchalamb sof tug•ma kumush bilan argentit yuzaga keladi. Prustlttung yink konlari RosstvadiL Meksikada. Chili. Peru va Boliviya mamlakatlanda amqlangan. Tetraedrit — Cu12Sb4Si3 voki 3Cu2Sb2S3. Mineral nomi uchravdigan kristall shakllariga mmofiq benlgan tetraednt aynama ma•danlanning roda) tipik vakillan hisoblanadi. ma'danlar tarklblda aynm komponcntlarmng miqdon qu»daglcha bo•ladi (2/0 hisobida)• Cu— 22-53, Ag—O-18, Zn—O-9. Hg—0-17. As—0-20. Sb—9-29.2. Bi_04,5. S—20.6-29.l. Tetraednt srngoniyasl—kubik. Bo-shliqlardan topilgan knstallari tetraednk shaklga ega- ammo ko•pincha yaxlit massalar- no shakllarda uchrav-dr Rangi po'latdek kulrang. temtrdek qora, ba•zan ranglarda Shatïof emas. metalldek valurtBdi Qattiqligt 3 — 4, ulantsh teklsltgt ko•rinmaydi- solishtirma og•trltgt 4.445 atrofida ancha mo•rt mineral. elektr tokini kuchslz o•tkazadi. Tetracdnt. xaIkopiriL Pint, Oltln. aOamtlarda vink knstalli (5-10 sm) Rossnadagi Berezovsk oltin-k•.ars komda topilgan, Bu mineral Darasun (Chita Rossiya) Olun komda ikktnchi darajali mineral. Tctracdnt vulqon jinslarga aloqador ma -dan nunerallarida keng tarqalgan (Ikuno, Xonsyu, Yapomva). Enargit — Cu3AsS4. Norm yunoncha «enargis» aniq, aniq ko'rinib turadigan ulanish tekisltgiga asoslangan. Tarkibida Cu — 48.3%. S—32.6% nuqdonda uchravdi Aralashma sifatlda Sb-6.5%. va kam miqdorda Pb. Zn. Ag bo•ladi Enargltmng smgontyasi rombik U taxtachaslmon ko•rinishda. saxllt donali massalar va hol-xol donalar bo'lib topiladt. Uning rangi po'}atdek kulrang_ ba•zan qora bo•ladi. u shaffof emas. varim metall kabi kuchli yalurzMii Enargltmng qatuqligt 3,5, rno•rt mineral- sohshtirma og •rrllgi 4.5 0/0, elektrnl kuchslz o•tkazadi. Enargitni soda bilan qtzdirganda mis sharcha.§l avahb chlqad.' Odatda enargit gždrotcnnal Jiaray»nda yuzaga keladlgan as nama ma -dan (bleklava ruda)larda xalkopint. galenit. Pint va boshqalar bilan birga Y ink usumlari nus va margtmush olishda asosav manba hisoblanadi Bulanjerit - Pb5Sb4S11 voki 5PbS•2Sb2S3_ Tarklbida Pb - 55%. Sb — 25.7% va S — 18.9% uchrtBdi. Ba•zan 1 0/0 Cu uchrzndi. Monoklin rangl kulrang va tenurdek qora. U shaflòf emas, metall kabl valtiravdi Qattiqllgi 2,5-3, ancha mo•rt- sollshurma og'irligi 6.2, ulamsh' tcklsllgl avnm tomonlar bo'vicha mukammal. Bulangertt gtdrotermal sharoitda kcladagan ma Edanlanda galcnit. sfalcrit. pirit. arsenopintlar bilan btrga uchraydi. Oksidlamsh zonalanda bulanjerit parchalanib serusslt PbC03 bilan sunnamng gidrooks:dlanm hosll q:ladl (Zaba•. kaie. Rossva). BulanJcntmng katta ma•dani sifatlda ahamiY1tga ega IOS. OKSIDLAR SINFI ł — oddiy oksidlar:
Il — murakkab oksidlar
Suvli oksidlar
Bu guruh minerallari metal! va meta1101dIarning kisłorod va gidrookSidlar bilan qo-shillb hosil qiladigan eng oddły błnkmalarłm łehłga oladi. ma'lumotlarga bmoan kisłorod bilan 40 dan ortłq kimyovn element turli Nil błnkmalar hosil qłladi Yer po•stida oksidli birikmalar og•irligi bo•Mcha 17% tashkil qiladi. bulardan 12%, ni kremniv oksidi (S102). 3.90/0 temir oksidi va gidrooksidi tashkil qiladi. Boshqa elementlardan- alsumin$. titan. marganes. xrom. nus oksłdlan va boshqalar katta o-nn tutadl. Atmosferada oksldlardan — karbonat angidrid (S02) va suv bug•lan keng tarqalgan va ularmng tarqahsh chegarasi yer yuzasidan 12 km balanddan o•tadi. Gidrosferaning tarkibi va asosiy qłsmł suvdan iborat, ular tabłatda keng tarqalgan, Demak- yuqondagllardan ma'lum bo i ldiki. tarkibi xilma-xil bo•lgan oksid. głdrookstdlarning maksimal młqdori ycr po•sumng ustki qłsm- larida — erkrn krslorodli atmosfera chegaraslda lashgan. Yer po•stlmng chuqur qismiga kislorodmng kirib borishi yer osti sus vning sathiga bog • liq Yer po•stining ustki qlsrni turli tog• jinslari va ma•dan konlarimng oksidlanish zonasl nunerallarnt qasta hosil qtlus,chi kirns,ovty reaksnalar yuzaga keladlgan mm don hisoblanadi. Ushbu oksldlamsh man.donlanda yuzaga kelgan minerallar orasida metall oksidlari va gtdrooksidlan muhim rol Oks:dlamsh zonasidagi Ikkllamchl m:nerallarmng pavdo bo•lishlda tarklbida karbonat angldnd bo-lgan yomg•tr suvlannmg aharmyati juda katta. to•yingan I litr yomg'ir sm ida 25 — 30 sm3 gaz borligi aniqlangan Bu gaz tarklbrmng 30% m kislorod, 60% azot va 10% ga qimm karbonat angldnd tashkll etadi. Yomg•ir Yerning chuqur (IISanga borgan sari erklil kislorod sulfid va shunga o•xshash birikmalami oksidlanunsh uchun sarf bo•ladi Tog- Jinslari ma•dan donlarida ishnrok etgan Fes2. Mn+2, V 3 tez oksldlan:b, krslorodlt btnkmalar hosil zonalanda dastlab suzaga kelgan tuzlar (sulfatlar. karbonatlar va boshqalar) rna'lurn tezllkda suv bilan reaksÁaga kirib parchalanadl — nat1Jada metallarning aksansatl suvda qiyan envdtgan g:drooksldlar hollda ajraladt. Mtnerallarmng fiztk hossalan ularmng strukturasi (tuzilrshi) va tarklblga bog-liq. Oksidlar strukturasrning (kublk- geksagona]) asosida zichlashgan kislorod atomi. harnda ok bo•shltqda kationlar la.sh.'K11 Kremniv_ alvumimv va magmy oksldlan von-kovalent bog-Iamshnl hostl qilsa, qolgan okstdlar temir. xrom va boshqalar) metall bog•lamshdan keladi. Shumng uchun harn kremmy. alyuminiy_ magnl> oksidlari yuqon qatuqlikka ega. ya'ni kvars. shprnel, korund- xnzobenllarmng qatuqlrgi — 7-9 ni tashkil etadl_ qolgan oksldli minerallarmng qatuqltgi — 5-6 atrofida Oksldlarning ztchligl 2.5 dan (ksars) — 10.6 gacha (uranit) bu o•zgansh Shu tarklbga kiruvchl elementlaming atom og-irligining ortlb bonshiga uzviy bog- liq Varaqslrnon knstall strukturaga ega bo•tgan grdrooksidlar qatlamlari orasldagl rnayud bo•sh bog • lamshga brnoan, uncha mustahkam bo• Imagan kristall panJaras1 bilan belgilanadi. Kuprit — Cu20. Mineral nomi yunoncha «kuprum» — mis so•zidan kelib chjqqan. Tarkiblda mis mtqdori — 88.8%m tashkll etadi. Kubik stngonixali. Odatda donador ba'zan holslmon Mllarda Rangi (11zil, metall kabi valurasdt. Kuprttntng qatt:qltg: 3.5-4. sollshttrma og•trllgt 5,8-6,26 Ulanish teklshgi kub bo•sicha mukammal Kupntga xos xusustyatlari. olmosdek qizil rangi. U misning gipcrgen zonalarida keng tarqalgan bo•lib. borntt, xalkozrn, kos ellin- as nama ma•clan (bleklas a ruda) lar bilan birga uchravdi, Korund — A1203. Tarkibida AI 52.91% va O — 47.090/0. aralashma s:fatlda birozgtna xrom bo'lsa rangt tusli. Fe+3 .Jtgarrang. Mn — pushti. Ti — aralashsa ko'k va Fe+ qora ranglarda bo•ladi. Korund trigonal singoniyali bo•lib, odatda kristallari tuzilgan ustunstmon. piranudal ko-nmshlarda uchravdi. Uning rangi ko•kish. sarg•ish-kulrang. ba•zan shaffof bo' ladi. Korundmng turli rangli qimmatbaho Killari ham uchras di. Ko•k sapfir va Zil rubin. U shisha kabi yaltlraydi. Qattrqhgi — 9, solishtirma og•irIigi — ulamsh teklsl:gi yo-q. Korund odatda gllnozemga . kremnezemi kam intruziv jinslarda sienit. anortontlarda uchrasdi hamda kontakt metasomatik jara.sonlarda ham yuzaga keladi. kengroq miqdorda regional-metamorfizm natijaslda yuzaga kelgan J Inslarda hosil bo•ladl Gematit — Fe203. Nomi «gcmatlkos»: rangi qonga o-xshash Tarklblda Fe — 70%. O — 30%. kam miqdorda Ti bilan Mg ishurok etadi. U trigonal singonivali bo•lib. plastinkasimon. romboednk- ba'zan kiChik pnzmatlk knstallar hollda uchrasdta Bulardan ta.shqan. z.1Ch massalar hollda, varaq-varaq agregatlarga o•xshash ko•nnishlarda b0 W Iadi. Gematit rangi — kulrang. qora. Uning ching•i olchadek qizil. shaffof. ba•zan varim metall kabl valtiravdi Gematitning qattlqligi soltshtmna og•irligi — 5,2, ancha mo•rt bo•ladl. U HCI da sekrn envdi Gematit asos- o•rta va nordon tntruztv Onslarda bo•ladi. ba'zan gidrotermal jarayonlarda yuzaga keladi. Regional metamorfizm hosrlasi knstallik slancslarda va kontaktli metamorfik jinslarda ko•p Gematit temir olishda asosiy sanoatbop xornashso Iusoblanadi. Rutil — Ti02. Notm vunoncha «rutilus» qiZII degani. Bunda Ti — 600/0, 0-40% bo•ladi, bundan tashqan. Fe, Cr, V ishtrrok etsa. Sn miqdori 1.5% bo•ladi. Rutilning temirga boy xiltni nigirin. mobiy va tantalli turi — stryuverit deb suritlladi. Rutllning tolaslrnon- qllsimon ko•rinishidagisini — sagenit deyiladi. U tetragonal singonßada knstallanadi, odatda prizmastmon. mnasrmon, ustunsimon shakllarda bo•ladi. Rutll to•q sanq, qizrl qora ranglarda uchrasdl. U olmos kabl sal qattlqllgi — 6. sollshtlrma og•irligi — 4,2, ancha mo•rt mineral Rutil o-ziga o•xshash modifikatsiyalar — anataz — Ti02. brukit — Ti02 lar orasida eng barqaron Iusoblanadi Rutil xilma-xtl sharoltlarda hosil bo-ladl. Kamdan-kam holda o•rta va nordon intrumv Jinslarda va ular pegmatitlar hamda metamorfik jinslarda bo'ladi. Rut'lmng ytrik konlari — Norvegtya, Shvetsiva, Rosstya•ning Ilmensk tog•larida. AQSHning Virgina shtatlanda mavjud. Kassiterit Sn02. Yunoncha «kassitens» qalayi demakdtr Tarkibida — Sn — 78,8 0/0. aralashma holda Nb. Ta, Ti uchra_', di. U tetragon singoniyali. Kassterit knstallari keng tarqalgan, ular mayda. ba'zan 10 sn gacha yiriklanni uchraush mumkin. Uning rangi — to•q ba'zal qora smolaga o•xsha.sh. U olmos kabl Ylltiras.di, Qatliqhgi — 6-7, og•irltgi — 6.8-7,0, mo•rt mineral. Kasslterit genetik .jihatdan nordon Intruzw Jinslar bilan uzviy bog•liq. Kassiteril kontakt-metasomatik sulfid konlanda pasdo bo•ladi, bundan tashqari. gidrotermal sharoitda kvars-kassitent va sulfid-kassitertt fonnatsnali sink konlanni hosil qiladl Kassitent ma 'danlart qalavi olmadigan birdan-blr xomashvo Iusoblanadl. Pirolyuzit — Mn02. Tarkibida — Mn — 63,2% bo•ladi. Tetragonal smgoniyali. yashlnn knstallangan. kukunsimon, qurumslrnon. buvraksimon agregatlar ko• rinishlda uchrasdi. Rangi qora, u mctallarga xos ko•krmtir tusda tovlanadl. Ptrolyuzltnmg qattiqligi 5-6, solishtirma og•irlrgi — 4.7-5.0. U HCI da er$di va xlor ajralib chiqadi. nurash jarayonidan hosil bo•ladl Konlari Chiaturi — Gruzisada. Rossivada. Hmdistonda_ Ganada. Brazilnada va Janubiv Afrikada mayud Uraninit — tJ02. Mineral norm tarklblga qarab benlgan. Uraninitning uranga boy turini kimvogar BN Breyoggcr (18511940) sharafiga brexoggerut. kam tarqoq elenmentlarga boy tunni shvctSiyalik PT.KIeva (1840-1905) norniga kleveit deb atalgan. Uraninit kubik singoniyali oktaedr va romblk dodekaedr shakllarda bo•ladi hamda buyraksimon. oqiq shakllarda uchraush mumkin. Uning rangi qora. ba-z.an raigsiz brnafsha holda tovlanadi va vanm metall kabi yalUra',di, odatda smolaga o•xshash qora. Qatuqhgi — 5-6. sol:shtirma og•irhgi — 10-10.6 U kuchli radioaktiv metall. Uramnitning vink uyumlan ishqorli va nordon jtnslarning pegmatltlanda aniqlangan- Ularda tony va kam tarqalgan elementlaming rmnerali — stryuvent. fergsusanit. blamstrandin va boshqalar bilan bir paragcnczisda vuzaga keladi Uraninltnung konlan gtdrotermal .iarasonlarda pa.sdo bo•l.rwli Bulardan tashqari, ekzogen sharoidarda hosil bo•lgan yank konlannr uchraush murnktn Kvars — Si02. Kremniv oksidi minerallart po-stida keng tarqalgan (minerallaming 12% dan tashkil etadl) va to-liq o•rgamlgan Krcrnmv oksid' polimorf turlanning bu guruhga Oid uch Xili — kvars. kamroq ahamivatlt tndtmtt knstoballt bo•llb. ular navbatlda ikkita — yuqon va past haroratli xillarga bo•linadi. Past haroratda hosil bo•lgan kvarsmng knstallik tunlishi. yuqorl haroratda knstallanadlgan — kvars tuzilishidall ancha farq qiladi. Kremmv oksldtrung turli Xil singoniyali turlan (modifikatswalari) birbindan fizik xossalari va optik xususiyatlan bilan farq qiladl (19-jadvalga qarang). U rangsiz. shaffof sutdek oq (72-rasm). Ba•zllanning tarkibida rutil. aktinolit va boshqa minerallarning mayda zarrachalari bo•ladi. Kvarsning turli ranglarga bo•yalgan xlllarimng alohida nomlari bo•ladi: I) tog billun — rangstz. shaffof(73-rasrn): 2) amctist — binafsha (74-rasm): 3) rauxtopaz — kulrang tusli•_ 4) monon — qora rangli; 5) sitrin — lilla sariq, limon sanq rangli Kvarsning qatuqligi — 7. ulamsh tekisIlgi yo•q. solishttrma og'lrltgi — Kvars asosan nordon vulkamk va intruziv Jinslar uchun mansub mineral hisoblanadl. X alsedon — Si02 — tolastmon tuzilishga ega. Odatda rangsiz. Oq. kulrang va boshqa ranglarda uchratish mumkin. Rangintng o•zganshtga sabab tarkiblda xromofor — rang beruvchi — tennr, xrom, tukellarning mavjudll- Koesit — Si02 kremniv oksidlning Zleh turlaridan bo"lib binnchl marta surfiy ravishda 72-rasm k s ars »lqon bosim (35000 atm ) va kuchli haroratda (500-8000). Yapon olimi Kocs ( 1953) tomontdan Na2Si03 va (NH4 )HP04 binkrnalaridan ohndi. Sushovit — Si02. Tetragonal singoniyali bu kremmy oksidining eng zich turi (4,3 gfsm3). U ',uqon bosnn ()60000 arm.) va kuchll haroratda ( 1200-14000S) Rossiva olimlari Stlshov va Popovlar (1961) tomomdan sun •iv ravishda olingan. 7N-rasm, T..g• billun Ilmenit - FeTi03. Tarkibida Fe - 36.8%. Ti - 31.60,'0, O - 31.6%. Nomi Uraldagi Ilmen tog•i nornlartdan olingan. U tngonal singoniyali bo•llb tabiatda ustunsimon_ plastmkasimon ko•vinishda paydo bo•ladi, Ilmenit — temir kabi qora, ba•zan ponatga o'xshash kulrang. yanm metall kabi valtirasdl. qatuqligi — 5-6, solishttrma og-irlrgi — 4.7. kuchsiz magmtllk xususnatga ega. Ilmenit titan olishda asost•, mineral hisoblanadi Ilmenitlar asos intruDV jtnsgabbrotdlar btlan uzV1y genetlk bog -Itq. Bunda Ilmemt, magnetit. apatltlar bilan birga uchra> di. K imberlltlarda esa Ilmenit-ptrop, xromshpinelidlar bilan btrgallkda Magmatik jinslayda ilmenit tabletkasi-mon. ba'zan oltiburchakli shakllarda uchrasa. metamorfik jinslarda esa oddlv shaklda — psevdooktaedr ko'rintshda bo•ladi. Mavjud ma• lumotlardan '4-rasm Amer1st ma'lumkl ilmenit shakll uning kimyoviy tarkibi bilan uzviy bog•liq Jadvalda ko•nsh mumktn, ilmenitnrng ktn»oviy tarkibi turli magmatik jinslarda sezilarli daraiada farqlanadi Magnetit — Fe011Fe203. Magnetit tarkibida 72.4% temir bo'ladi. Magnetit tarkibtda T102 nuqdon btr necha fotz ko•proq bo•lsa — titanomagnetit deyiladi. agar xrom bo•lsa. xrommagnetit deb ataladi. U kubik singoniyali bo•lib, tabiatda oktaednk. rombo-dodekaednk shakllarda bo'ladi Magnetitnyng rangi qora- varim metall kabi Qattiqligi 5,5-6. soltshurma og•trlrgi — Kub bo•Mcha ulanish tek:slrgi mukammal. Magnitlik juda yuqon. ammo 580'ga yacvn haroratda qizdwlganda bu xususnat yo•qoladi. sosmganda vana dastlabki holattga qaytadi. Magnetit turli jinslarda va magmatik jinslarda xol-xol donador shakllarda bo•ladl Magnetit pegmatltlarda ham pavdo bo•ladl. ammo yink uvumlan yuzaga kclmas dl. Kontakt metasomatik Jarz»onlarda magnetit yirik konlar hosil qiladi va piroksen, granat. amfibollar va sulfid nunerallari bilan birga uchravdim Dunvodagi mashhur konlar (Rossna Ukrama. Kanada- Hindiston) regional metamorfizmda paydo bo£ladl. Xromshpinelidlar (Mg,Fe), (Cr.AI.Fe)204L Kims tarkibiga ko•ra. uomshpinelidlar quyidagi turlarga bo•ltnadi: xromit — FeCr204, magnoxromit (Mg.Fe)Cr204, alvumoxromit — va xromptkotit Ushbu turlarda Cr203 miqdon 18-62% gacha o•zgaradi, FeO - Mgo - 6-16%, A1205 - 33%. Fe203 2-30%. Bulardan tashqari tarkib'da Ti02— 2% gacha. 1,0% chamasl Mno va btroz. oksidl bo lad', Ular kubik stngonnali. (Yta asoslt Unslarda xromtt oktaednk shakllarda mas.'JudL Donador. yirik kristalli yaxlit agregatlar tarzida uchravdi. Rangi qora. yanm shaITof ba•zan to•q qiZ11, Jtgarrangli. Xromshp:nelldlarnrng valtirog'ligi metalldek. qattiqligi — 5.5-7.5, ulanish tekisligi yo•q. solishtlrma og' irhgi — 4.8. tarklblda temir bo-lgan xromshpinelidlar kuchsiz magntt torttsh xususivatiga egaa Xromshpinelidlar doimo o•ta asos magmatik _jinslarning oralarida shtok, uyasimon. ustunsimon shaklli yirik konlar hosll qiladi. Ba•zi o•ta asos intruziv jinslarda xromshpinelidlar platinoid guruhi minerallari bilan birga paragenetik bog-liqligi amqlangan. Nurash zonalarida xromshpinelldlar kjrnyovw barqaror, ammo issrq iqlimli sharoitda ular ham oksidlanadi va parchalanadi Y ink xromtt konlan Rosstva, Yangi Kaledonixa, Turkßa. Kuba va boshqa mamlakatlarda lashgan Shpinel - MgA1204. Tarklbida Mgo - 28.2. A1203 - 71.8% tashkil etadl Bulardan tashqari Feo. Zno. MnO. va Cr203 uchravdi Ushbu binkmalar tufasli shpinelning boshqa turlan hosil bo'ladi. Gerslnit — FeA1204- ganit — ZnA1204, galaksit — (Mn.Fe)A1204 Shptnel kubik singoniyali. Odatda Jinslar oralarida oktaednk shakllarda uchratlsh mumkin Uning knstallari uncha katta bo•lmavdi, ba•zan yink (25 sm) donalari uchrtMil. Shpinel rangsiz. shaffof. har XII rangli — qiZ11. pushu, vashll. ko'k ranglilan mavjud. U shisha kabi valtlrasdi. qattaqhgi — 8, solishtlrma og'irllgl — 3.8. kislotalar ta'S1r Shpmellar kontakt-metasomatlk jaravonlar mahsuli bo•lib- granatlar. piroksenlar bilan birga paragenetik uchravdl. U ba•zan pegmatltlarda vuzaga keladl. Shpmellar o•rta darayali metamorfizm jarayonlarda yuzaga kelgan slar va kristallik slancslar oralanda uchrattsh mumkln. QIZII rangll qimmatbaho asl shpinellarmng konlari Sey lon. Btrma. Talland. Afg•omstonlarda topilgan Shpinelning mutlaqo shaffof va darzi yo'q yink knstallan qtmmatbaho bezak toshlar sifatlda ishlatlladi. Xrizoberill — BeA1204. Uning turlari — zumrad kabi vashlli aleksandrit deuladl. Xnzobenll tarklbi idaglcha: BeO — A1203 — 80.2 06 aralashma sifatida Fe203 — 3.5-6%, ba•zan Ti02 — 3% gacha va Sr203 — tshtlrok etadl Aleksandritmng zumrad kabi Mlshll rangi xrom aralashmasiga bog E 11q Xnzobenll — rombik bo•lib. knstallan qalin taxtasrmon. ba•zan cpsqa va uzun ustunsrmon prizmatik bo•ladi. Xnzobcrill odatda sanq rangll, yashtlroq goho Imgsiz bo-ladl. Umng qatttqltgi — 8.5. solishurma og'irligi 3.8. ulanish tekisligi ba'zi tomonlan bo-»cha mukammal. U kislotalarda ertmas, dl, ancha barqaror mmeral. Xnzobenllmng mineral uvumlari kontakt-metasomatik jarayonlarda yuzaga keladi U slaneslar oralanda ham pavdo bo•ladi va zumrad dalashpatlan bilan btrga Xrtzobenllning shaffof, rangli Mllan qimmatbaho bezak tosh sifatida ishlatiladi Kolumbit-tantalit - Ta206 - uzluksiz izomorf aralashmalar qatorini hosil qiladi Tabiatda kolumbit va tantalit alohida mineral holda uchravdi_ Kolumbltda 10-12% Ta205, tantalitda esa — 46-62% Ta20.5 bo•ladi- Ba'zan tarkiblda skandiv va lantanoidlar — 2%. titan — 4.6%. qalayi. volframlarning atrofida aniqlangan Clar rombik bo•lib. tastastrnon. ba•zan kalta ustunsimon knstallari aniqlangans Ularning rangi qora. qo•ng'ir-qora. metall kabi yaltiraydi, qatuqllgi — 6, solishurrna og•lrligi — 5,2-8.2 gacha. Kolumbit o•zldan elektr toki o•tkazadi hamda klslotalarda erimaydin Kolumbtt va tantalltni tashqi bclgilanga qarab ayatlsh q$ ln Bularmng yirik nordon va ishqorli jinslarning pegmautlanda keladi va kvars. muskovit. turmalin, volframit. kassltent, samarskit va monatsitlar bilan bir U oksidlamsh zona]anda barqaror, ularning sochma konlari ham uchrab turadi. Bu minerallarning konlan Norseglsa, FransÁa. Rossiva (Kola vanm oroli). O-zbekistonda Nurota tog-landa (Aqtog• va Aqchop Intruzivlan) gramtlanning pegmatitlanda topilgan. Ushbu mrnerallar mobiy va tantal metallanni qazib olishda asosn manba bo•lib xizmat qtladi. 10.6. Gidrooksidlar. Bu guruhga kiradigan nuncrallar orasida eng muhim ahamivatga ega bo•lgan gidratlar gidrooksidlar deb suritiladlgan nunerallar. metallarmng oksidlar tarklbidagl kislorod va ON gidrooksii guruhi bilan hosil qtlgan btnkmalan kiradi Masalan. oksidl — Mgo o•rmda als unumy oksidl A1203 0•rmda 2AIO(OH) Gidrooksidlarmng aksanvatt past haroratda hostl bo•ladi. Juda tssiq iqlimli masdonlarda tarkibidag: suvni yo•qotlb sana oksidlarga ay lanadi Brusit - Varklblda Mgo va H20 - mineral tngonal singonnalt bo•lib. qatlam-qatlam holda tuzilgan. Brusitda anion sifatlda dipol gidrookstl guruhl 10H I-I ishtlrok etadi Brusit mtneralitiing knstallan qalin taxtachasimon shaklll. talkka o•xshash varaqsimon agregatlar hollda uchriBd1 Brusitning rangi Oq. rangsiz. ba•zan brroz yashll tusda bo•ladi va sadafdck yaltlra•., dio Brus:tning qatttqligt — 2,5. solishttrma og-lrllgl — 2,4. Brusit engan magruy binkmalarrung ishqorli muhltda gidrolizlanish natijas:da keladl. Brusitmng juda katta umlan xornashso hisoblanadl Gyotit — HFe02. Mineralmng norm shoir Gyotc (1749 — 1832) sharafiga qo•yrlgan Tarklblda Fe203 — H20 — 10,1% bo'ladl. Rombik singoniyali. Odatda knstallan ignasimon. ustunchasimon shakllarda bo•ladi. Ko•proq minerallarmng ichki tuahshi Ingichka radial yoki parallel tolalardan iborat oqiq buyraksrmon shakllarda bo•ladi. rangl to-q qoragacha. U Yinm metalldek valtiraydi. Qattiqhgt — 5,5. solishtmna og-irhgi — 4.044. GS otit ignasimon yokl ustunstmon knstall shakllanda ko•ramtz. U asosan ekzogen rntneral bo•lib. doimo kolloromorf metakolloid massalar shaklida tarqalgan. Demak- gsotit ver yuzastmng eng ustki qismida kislorod va suv yetarll bo•lgan sharoitda hosll bo•ladt. Bu mtneral ham temir olishda hisoblanadi- Psilomelan Kirnyoviv tarkibi o•zgaruv chan Mno — 60-80%, H20 — 4—6% atrofida. Rombik singoniyali. ko•pincha konsentrik zonal tuzilishdan oqiq shakllar yokl dendntsunon holda uchravdi_ Untng rangl qora ba•zan qora. •,anrn metall kabi Ylltiravd1L Qatuqhgi — 4-6, sohshtirma og•wligi 4.447, ancha rno•rt. Bu guruhga kiradrgan minerallar ma•danlarning oksidlanish zonalanda cho•kish yo•li bilan hos:) Psilomelanli gigant eho-kindi margancs konlan (Chlatu — Gruziya. Nikopol — Ukratna) mavyud 10.7. Karbonarlar sinfi. Karbonat guruhi minerallart Yer po•stida juda keng tarqalgan. Kcyingi yi"arda Olingan rna•lumotlarga qaraganda karbonat mtnerallarining soni 90 dan orttq Tabtatda eng ko-p uchray digan Killart quydagllar.
Jumladan kalsit — CaC03 juda ko s p tarqalgan bo•llb. u asosan denglZ cho•kind1S1 juda katta qatlamlami tashkil qlladi. Bulardan tashqari karbonatlar turli konlarda ma'dan rmncrallarining yo•ldoshi sifatlda Xizmat qiladi Karbonatlarning asosiv kationlan quyidagllar Ca. Mg. Na. Fe: nisbatan kamroq — Cu. Zn. Pb. Mn. Tr. Bi. Suvsiz korbanatlarning qattlqligi y-uqori odatda 3-5 atrofida karbonatlarning suvda eruvchanhgi yuqon. Karbonat guruhi minerallanmng rangi turhcha bo•ladi- U asosan tajnbadagi ion-xromoform elementlarga bog'llq_ Masalan, nus karbonatlar — yashil va ko•k. uranli-sariq. Lantanoidga boy karbonat rmnerallan qo•ng •ir, kobaltli binafsha- ammo asosan ular rangsiz bo•ladl. Aksarivat karbonatlar ekzogen va grdrotcrrnal jarz»onlarda paydo bo-ladi. chunki ularmng ko•pchiligi 0kcan va dengizlarda, rusbatan kamrog'i — gidrotermal sharoitda yuzaga keladi. Karbonat guruhtga kiradigan mrnerallar suvsiz va suvll turlarga bo•linadi Kalsit — CaC03. Tarkiblda Cao — 56%. C02 — 44%. Aralashma holda Mg. Fe, Mn — 8% gacha. kamroq — Zn — 2% gacha va Sr va boshqalar bo•ladi. Kalslt-tngonal singomyali, qattiqhgi — 3. solishtrrma og•irhgi — 2,8, ulanish tektsligi mukammal, ancha mo•rt nuneral Uning yaxshl knstallari mavjud. kalsitmng shakli o•ziga NOS belgi bo-lib. hosil bo•ltsh sharo:uga bog•liq (75-rasm). T ora, shaffof kalsit — island shpati l deviladi. U rangslz nurm ikkilanunb sindirish ko•rsatkichi nihoyatda yoqoriL Tabiatda magmatik kalsit karbonatltlarda davka va kichtk shtoklar hosil cvladi. Magmatik kalsit ishqorli magmatik Jlnslarda va ularning turlanda ko•proq uchrtBdi Kalsit gidrotermal sharottda 75-rasrn Kalsit ham paydo bo•ladl va Juda yink knstallar hosil qiladiL Masalan. AQSHning Nyu-York. MekSika shtatidagt vulqon mo•nlan tomirlarida 30 tonnalik kristallar amqlangan. Kalsitning qahn qatlamlan va Ylrik 11YA1rnIan btogen va xemogen usulda keladi_ ular — ohaktosh. mergel. bor jinslari bilan birga bo" ladi Uning minerallari — sement hamda optik (island shpatl) asboblar ta»orlashda asosiy manba hisoblanadi. Island shpatl qutblangan mikroskopmng polyanzator va analizator qunlmalanda ishlauladl, Rodoxrozit — Mn(C03) — vunoncha «rodon» — atirgul. Tarkibida — Mno — S02 — 38,3%. Izomorf aralashma sifatida — Fe, Mg, Zn, Co ishtirok etadi. Yaxshi knstallari kam uchraydi odatda mayda donador. zich massa holda bo'ladi. Rangi pushti (malina rangiga o•.xshash) bo•lib, donador mayin tuproqsimon massa\arga o•xshaydi. Yaltirashi shishadek qattiqligi 3.54,5, sotishtirma og 'irltgi 3.6, ancha mo•rt mineral Marganesning kam uchravdigan gidrotermal tcmir yoki metasomatik konlarida rodoxmzit, sulfid va marganes oksidlari bilan bir assotsiatsiyada braumt. gausmanit- baritlar bilan birga bo•ladi. Rodoxrozit yink massalar holida dengiz cho•kindi konlarida ko l proq uchraydi. Magnezit - MgC03. Tarkibida Mgo - 416%, cm - 52.40/0. Tabiatda yirik kristallari ham uchravdi. Uning rangi — Oq. sarg'ish va kulrang bo-lib tovlanadi. Uning yaltirashi shishadek, qattiqtigi solishtirma og'iriigi — 2,9-3.1. tno•rt. ulanish tekisligi rombocdr bo k vicha mukammal. sinishi notekis. Tabiatda keng tarqalgan magnczit„ 0' ta asos Intruziv jinslari — dunit, peridotit va piroksenitlarning so-nggl jaravonlarda o-zgarishk va nurash oqibatida paydo bo•ladi. Ushbu magnezitlar bronzlt, serpentin, ta]klar bilan birga uchravdi. Quyidagi holda yuzaga kelgan magnezit, ba-zan yirik konlar hosil qiladi. Ba'zan yirik kon(ar gidrotermal-metasomatik jarayonlarda paydo bo' (adi. unda magnezit, dolomit. kalsit. barit. talk. kvars. pirit. xalkopintlar bilan paragenctik assotsiatsiyada yuzaga keladi (Satka — Rossiva, Vevtch — Avstñva_ Kvcbek — Kanada). Siderit — FeC03 vunoncha «sideros» tcmir demakdir. Tarkibida Feo — 62, S02 — 37,9%. Tngonal sitrgorliya_li, vaxshi kristailangan, donador- ba•zan vashirin kristallangan, shu-lasimon shakllarda uchravdi. Ba•zan virik kristallari (1,5-2 sm) andezitlarda topilgan (Mulatalavavidi Vengriya)_ Sideritning rangi no•.xatdek sariq, sanq-qo•ng-ir bo-ladi yaltirashi shishadek. ba"zan sadafdek- mo•rt. qattiqligi — 4, solishtirma og-irligi — 3,9. Siderit gidrotermal jarayon]arda vuzaga ke)gan polimcta]l konlarida katta uvumlarini hosil qiladi (Komuoll, Angliva. Drcvbcrg, Germaniva)_ Sideritning eng yirik uyumlari ekzogen (xemogen) jarayonlarda paydo bo'ladi (Kerch koni, Kavkaz Jayram. Qozog-iston). Siderit temir olishda asos•v manbalardan biri hisoblanadi. Smitsonit - ZnC03. Tarkibida ZnO - S02 35,2%, bulardan tashqari — Fe. Mg, Mn. ba'zan so va Sa — 7,5% ni tashkil Ctadi Yaxshi kristallari kam uchraydi. Odatàa tuproqsimon yoki zich yashirin kristall agregatlan Smłtsonit — oq rangli, rangsiz. ba'zan sariq, yashil va havoranglarda uchratish mumkin Shłshasimon yaltłroq va yog•langandek. ba•zan sadafdck Uning qattiqligł solishtinna og•łrhgi — 4.5. ulamsh tekłshgi romboedr Smitsonit ohaktoshlar orasłda uchraxdigan — rux polimetall konlannłng ostkl qismłda uchravdi. Snutsomtmng ynk us umlari kon sifatida amqlangan (Kerchinsk. Rossiya: Qoratog•. Janubiy Qozog•łston) Smitsomt ma 'danlan rus ohnadłgan manba hisoblanadi, Scrussit PbC03. Yunoncha «serussa.» oq demakdłr Tarkibida — PbO — 833%. S02 — 16,50/0. Mexamk aralashma hollda SrO — 3,2% gacha. ZnO — 45 0/0 gacha va boshqalar uchraydl. U romblk singomyali. tabletkasłmon, plastinkasimon. ba•zan na'. zasłmon ko•nnishda bo-ladl, Serussit — oq. qordek oq, yarłm shaffof, ba•zan kulrang. tutunsłmondan qoragacha. Uning qatuqligi — 3-33, sohshtłrma og•irligi — 3.8. mo s rt, ulanish tekisligi mukammal. Serussit polłmetall konlarning oksidlanish zonalarida yuzaga keladi (Broken-xłll. Avstralłva. Mindouli. Kongo, Bisbi — AQSH)D (ildrotcrmal jaraxonda yuzaga kelgan selcstłn, barit. kalsit va sulfidlar bilan uchraydi. Serussłt głpergen sharoitda galenit va anglezit hłsobiga bo•ladl. Serussitmng yink tnumlan qo• rg•oshłn ohshda manba hłsobianadi. Stronsianit - SrC03. Bunda SrO 70.20/0. S02 - bo•ladi. Mexanik aralashma sifatlda Cit) — 6-72. BaO. PbO. Cao juda oz młqdorda uchrav dim Stronsłamt rombik słngonnali. donador, Ingichka nayzasimon yoki tola-tola agregatlar hosil qiladi. U rangsłz. shafToC sarg•ish, qo•ng ba•zan qłzg•ish tuslarda ko•nsh mumkin. Tabłatda shłshadek, ba•z.an sadafdek valtiravdi. knstallari sog•langandek tuv uladi Stronsłamtmng qattłqhgi — solłshtłrma og•łrlłgi — 3.8. mo•rt strontsłanitmng vink uyumlan gidrotermal sharoitda yjzaga keladl. Germamyadagi Gamm konida tomir tomirchasimon shakllarda mavjud. Stronsianit stronsiy ohnadigan manba hisoblanadi Viterit — BaC03. Mineralmng norm angliyalik mineralog VV1teren sharafiga qo•yłlgan. Tarklblda Va() — 77.70/0, S02 22,3% bo•ładi, aralashma sifatida MgO. Cao — 1% atrofida va Sr —I.S% gacha aniqlangan. Yaxshi kristallan kamroq. ba•zan bo•sraksłmon. varaqasłmon agregał holda uchKmdi U rangsłz, qordek oppoq. ba•zan sarg•ish tuslarda bo•lib shłshadek valtłrasdi, ba-zan yog•langandck ko•nnadi. Umng qattiqligł 3-3.5. sohshtłrma og-irligi — 4,3, mo•rt, ulanish tekisltgł aniq emas Viterit gidrotermal sharoitda paydo bo•ladi va kalsit, dolomit- bantlar bilan birga uchras d'. Uning yink uy umlari juda kam DunM'dagi eng yirik koni — Settlmdston AngliyadaD Ushbu konda — viterit kalsn. sulfidlar bilan birga uchraydi. Banv olishda Ikkinchi daraJali mineral hlsoblanadi. Dolomit — Fransuz mineralogi Dolome (1750-1801) nomi bilan atalgan Tarkibida — Sao — 30,41- MgO — 21,86 va S02 'l'rigonal singomvali. kulrang. ba-zan sarg•tsh. qo-ng•ir vashil tusda tovlanadi, shishadek valtlroq, qatliqligi — 3,5-4, solishtirma og•irligi 2.9, mo-rt- ulanish tekisligi romboedr ho•yicha mukammal_ Dolomit ham kaisitga o'xshash keng tarqalgan, ayniqsa, kembriv davrigacha yuzaga kelgan Jlnslar oralarida vink qatlamlar hosil qiladi- Dolomit gidrotermal temir konlarda magnezit, kalsit, sulfidlar, kvars va boshqa minerallar bilan birga uehravdi Dolomit qurilish matenalJ sifatida ishlatlladi. Malaxit — Yunoncha «malaxe» gulxayri demakdir. Shu o•simlik rangiga o-xshashl:gi uchun nom berilgan bo'lsa kerak. Tarklbida — Cuo — 71,90/0, S02 — N20 — 8.20/0 miqdonda aniqlangan U monoklinal singoniyali. Tabiatda radial shu'la kabi tuzilgan (76-rasm)- ba•zan oqiq shakldagi. massa holida ham ba-zan konsentrik zonal tunllshda bo•ladiL Malaxit vashil rangli, yaltirashl shishadek_ olmosdek, ba'zan tolasimonlari ipakdek_ Uning qattiqligi — 3_54. sohshtirma ulanish tekishgi mukammal Malaxit mis sulfid konlarnmg oksidlamsh zonalarida uchravdi. Mala.\ltmng hosil bo'llshida mis sulfat moddalarimng karbonat kalsiylar bilan uchrashlshi tufavli do bo•ladi. Malaxit bilan vo-ldosh mmeral sifatida azurit, xnzokolla, tenont. kuprit. sof mis va boshqalar bilan birga paragenetik assotsiatsiva hosil qiladi. Malaxit bezak bu) umlar tassorlashda ishlati ladi. Azunt — Nomi fransuzcha «azure» havorang demakdir Tarkibida - Cuo S02 - 25.6%. N20 - 5.20/'0 7 6-rastn Malaxit bo'ladi. U monoklinal singonivali, tabiatda kalta ustuncha yokl prima. qalin tabletkasimon shakllarda topilgan„ Azuritning rangi to•q ko•k, havorang, yaltirashi shisha kabi (77-rasm). Uning qattiqligi — 4- solishttrma og•irllgi - 3.9, ulanish tekisligi mukammal emas. U sulfid konlartning oksidlanish zonalanda yuzaga keladi. Kuzatishlardan ma' lumkl namgarchllik hududlarda azunt malaxitga aylanadi. 11208Cu2(S03 malaxit odatda birga uchrashadi. ammo miqdori bo•vicha malax't keng tarqalgan. Y ink uyumlan — Sumeb. Namibtva. Broken-XIII. Avstralix,m Kavrakto• (Qozog•iston). soda - Na2C03•10H20, tarkibi L Na20 21.6%. S02 - va N20 - 63%. U monoklin singoniyali, rangstz yoki kulrang, valtirashi shishadek, qattiqligi — 1-1,5, solishtlrma og' irligi
10.8. SULFATLAR SINFI Suvsiz sulfatlar
Suvli murakkab sulfatlar:
Sulfatlar sinfiga kiruvchi mnerallarga sulfat kislotaning selenatli va selenitli binkmalari kiradi. Bu sinfga kirmvchi minerallar 175 dan ortiq. ularning ayimlari qo•shlmcha anionlar IP041. tufavll hosil bo•ladl. Sulfatlarning tumlishida anionining ahamnati ulkan. bunda Olti valentll oltingugurtni kislorodni qurshab Olgan va ular faqat ýnk ikki va)entli kationlar bilan binkishi natijasida barqaror panjaralar hosil qtladi. Sulfat nunerallarim hosil qilishda fhol kattonlardan. Ca. Na. Pb. K, Mg. Cu. Zn rung roli katta Barit — BaS04. Yunoncha «baros» — og•irlik demakthr. Kub-stngorusalt. krrstallan donador, kamdan-kam Zach, vash:rin knstallangan. tuproqsimon bo•ladio Barit — qordek Oq. shaffof ba•zan sarg'ish. ko•klsh. qo•ng-trroq bo' ladi. Uning valtirashi — shishadek. ulanish tekrsltgi sadafdek mukammal. qattiqligi — 3,5. solishurrna og•lrligi — 4.5 Bant uyumlan o•rta va past haroratli gidrotermal Jaravonda yuzaga keluvchi — bantpol:rnetall konlarmng — 50-60% m tashkil etadi, bant-flyuont tomirlanda esa undan ham ko•plab Shlmollv Angliya, Garts. (öunngi. Gcrmamva. ba•zan galenit, stålent va kinovarlar bilan birga uchravdl (Xavdarkon, Farg•ona). Bant Jinslari orastda tomtr va tomirchalar hosil qiladi (Bolms. Grunva). Barit sanoatning turli tarmoqlarida keng qo•llamladi. Selestin — SrS04. Yunoncha «selestis» havorang demakdir Tarkibida — Sro — 56.4% bo•ladi. ba-zan Sa va Va — 1.5-2% atrofida. U rombik knstallan tabletkasimon, ustunsimon yokl pnzrna ko•nnishda bo•ladi Uning rangi havorang, sarg•ish. qug•ish. ba•zan rangsiz, shaffof valt:rashi shishadek. ulanish teklsllgi mukammal. sadafdek Sclesunmng qatuqltgi — 3.5. solishtirma mo•rt mineral. Uning asosiy usurnlan cho•kindi — xemogcn sharoltda pavdo bo•ladi va gips. angldnd, stronsiamt va barttlar bilan birga uchravdi ba•zan shu Jinslarning mua»an blr qatlami bilan bog•liq holda topiladi. U dcngiz organizmlanda. .iumladan. radiolvarna va ammomtlammg toshqotgan chlg•anoqlanda aniqlangan. Sclestin perm dmri cho'ktndl lins qatlamlarida keng tarqalgan (Arxangelsk. Boshqtrdtston, Orenburg. Selestin stronsiy oltshda birdan bir manbadir Anglezit PbS04. Birinchi marta Anglezi orolida topilgan bo•lib- nomi shundan kellb chiqqan Tarkibida• PbO — S03 — 26.4% bo•ladi, bundan tashqari Vao — 8.5% bo•lishi mumkin. U rombik singonivali. tabletkastmon. ba'zan kalta ustunsrmon. ptramidal shakllarda bo'ladiD Odatda. u rangsiz, shaffof, kulrang. olmosdck valtiKMIi. qattiqhgi — 3. soltshurma og •lrltgl — 6.4. ulamsh teklshgi rombik bo'vicha mukammal. va boshqa sulfid konlanning oksidlanish zonalanda bo•ladl. Anglczlt galcmt sifatlda, ulamsh tcklsltgl bo•vlab oksidlamshi tufayll V ujudga keladl_ PbS+04=PbS04 Tenardit - Na2S04. Tarklbr Na20 - S03 - U rombik singomyali donador agregath, diptramidalli. tabletkasrmon shaklga ega. U rangsiz shaffof, shishadek yaltiKödi. Qattiqligi 2-3. solishtirma og' mo•rt. suvda eruvchan (Yta to•ytngan entma'dan. faqat — 32,50dan haroratda ch0'kad1. bundan past haroratda mirabalit Na2S04• 10H20 »rzaga keladi. Ba•zi kulda Na va S04 tonlan o•ta to•yingan namakobda bevosita cho'kib tenardit pavdo qilad1U Tenardltning fumarol 'Allqonlar harakatining mahsuloti sifauda yuzaga keladi (Vezuvn•, Italiva). Tuz konlarida tenardlt. mirabilit, astraxamt. gallt va gipslar bilan birga Tenardit ynk konlari Uzun-Su Turkmaniston va Barabin. ada mayud Mirabilit — Na2S04•lOH20. (Ko•pincha uni glauber tuzi deyiladi). Tarkibi - Na20 - 19.30/0. S03 - 24.8%. N20 - 55.9% Monoklinal smgomyali_ knstallari kalta ustunstmon shaklga ega. Odatda, donador_ po•stloq ko•rinishda topiladiL U rangstz, shaffof, ba•zan Xtra sarg Ish. ko•klmur vash'lroq tusda tovlanadi Umng qatuqligi - 1.5-2, sollshurma og•irligi 1.5, shishadek valtiravdi. quruq va issiq havoda, tarkibldagi suvi yo•qoladi va tenarditga aylanadiL MirabiJit suvda oson enydl. Natny va sulfat amonlart bilan to•yngan sho•r suvli ko•llarda hosil bo•ladi, Yirrk donalan shimoliy Kaspis bo•yida, ShrmolO-Sharqty Qozog•istonda (Qulundi cho•llarida)- Shimoliy Kavkazda Janubda Joylashgan. bulardan tashqan AQSHmng katta sho•r ko'il, Argentina va Mckslkalarda uchraydi. Angidrit — CaSO . Tarkibl — Sao — S03 — 58.8%. Qalin tablctkaslrnon vokl pnzmatik. Tabiatda yaxlit donador massalar, ba'zan navzasimon holida di. Uning rangi Oq. kulrang_ qtzg•tsh tusda bo•ladi, ba•zan rangsiz shaffof Mllan mayud. shtshadek valuravdi. ulanish tckisltgi mukammal, qattrqllgi — 3.5. solishurma og•irltgi — 3.0, Narngarchlllk ko•p Iarda. angidnt gipsga Ianadi_ natijada hajmi 30% gacha kengavadi. Angldratntng katta uvumlari cho•kmdl togjtnslar oralanda qatlam-qatlam bo-llb joylashadiu U tuz konlanmng asostv minerallandan bindir_ dengiz va ko•llarda harorat 420 dan vuqori bo•lganda knstallanadi. U galit. silvin. karnalllt va boshqalar bilan qavat ympqa qatlamchalar tashkil etadi. Ang:dnt konlari AQSHmng Texas va Lutzlan tuzli gumba71arda. Germamva•ning ShtastUrtda. Polshada va G' arbiy Poklstonlarda topilgan Gips - caso, 2S0 211 0. Tarkibi CaO - 325% SON - HO — 20,9%. Unda me.xamk aralashma hohda turll gžllar. qum, org."üllk moddalar bo•ladi_ U monoklin singoniyali. tabletkasimon. ba•zan ustunsimon prtzrnatlk ko•rinishda bo•ladi. GIPS yoruqlartda asbestga o•xshash trakstmon holda jovlashadl. Ytnk alohlda-alohida kristallan qaldtrg•och dumtga va ba•zan aurgulga o•xshash shakllarda uchrasdl_ Uning rangi Oq. shaffof. ba•zan asaldek sanq. (Vil va qorarntir U shishadek valurasdl. ulanish tekisltgt sadafaekç Gipsmng qatuqIigI—I.5-2 tumoqda chlnladl). solishurma og•trltgi — 2. ulanish tektshgi mukammal. U suxda ensh cgx Gips ekzogen sharoltda (nurash) paydo bo•ladl. Y Ink suv havzalarida ohaktoshdan keyin yuzaga keladi. Gipsnmg yink konlari Jtrjenta. Polshaning Krakova hududlda. Avstraliya. AQSHning Michigan, N»1-York shtatlarida. Xilsbora Kanadalarda lashgan. U qunltsh ishlanda IshlauladiL Xalkantit — CuS04•5H20. Yunoncha «xalkos» mis «ante» — gul. sa•ni nus guli demakdrr. Mts kuporosr voki to•tivo ham deyiladi, Tarkibi: Cuo - S03 - N20 - U trikirn stngoniyali, knstallari tabletkasmon, kalta ustunslmon, .Naxlit massalar hollda yoki radial tolas:mon Mllari uchravdl Uning rangi has orang- ba•zan yashilroq_ shisha kabi valuravdl, qatuqItgi—2.5. soltshurma mo•rt. chig•anoqsimon »lza hosil qilib sinadi. Suvda oson enb uni ko'k rangga bcAasdi. U ekzogen sharottda quruq iqhmli mamlakatlarda nus-sulfid konlanning oksidlanish zonalanda do bo•ladi Xalkantltdan tayyorlangan suyuqlik meva tokzor zararkunandalariga qarshl kurashda_ va sanoatmng boshqa tarmoqlanda tshlatlladl. Alunit - KA131S041fOH)6. Tarkibi K20 - 1 1.4%. A1203 -37%. S03 — 38.6% va N20—13%. Tngonal stngontva]l, ditngonal—ptranudal ko•nnishda voki tablctkaslrnon shaklli, kulrang. sarg•ish ba•zan qizg•ish — Oq. shtsha kabi yaluraydl. qatuqhgi—4. solishurma Mis — sulfid konlanning okstdlamsh zonalanning Mis ohshda qishloq xo•jalik zararkunandalanga qarshi kurash hamda bo•yoq sanoatlda Ishlatiladl. Kaliyli achchiqtosh - KAIlS041•t2H20. Tarkibi: K20 - 9.9%. A1203 - 10.8. S03-33.8'Ðâ N20-4S..S O/0L U rangsiz shishadek kub SlngonÁali. qattlql:gi — 2. solishurma og•lrllgi — 1,7, mo•rt. suvda oson enydl. tuproqslmon massa hollda, qoblqstmon. ba'zan va.xlit donador agregatlan Dog • IStonda, Turkmantstonda, (Yzbekrstonda Sho•rsuvda topilgan. kalryll achchiqtosh qog•oz. bo•yoq, charm tavvorlashda tshlatlladl. 10.9. Volframatlar va molibdatlar. Bu guruhga 15dan Olliq mincrallar kiradi. Ularmng aksariyatl volfram va mollbden kislotalanning tuzlaridtr. Minerallamtng asosiY qtsmrni Ca. Fe, kamroq Pb. Mrt+2. Cu+2 Volframat guruhiga ubnent — MnW04 — ferbent — FeW04 izomorf aralashma qatort mmerallan ktradl. Bularmng ko•p btr-blnga juda yaqin va tabatda ular keng tarqalgan Volframit Yunoncha «bo•ri ko-pigl» rna•nostni anglatadi Bu rmneral bilan aralashgan qalau ma•danlanm entganda. qalay•i ustida ko•ptk paydo bo•ladi Shumng uchun mineral ning norm shu xususiyati asosida vuzaga kelgan Ferbent — FeW04, volframit — (Mn.Fe) W04, tzomorf qatonmng tarklbl o-zgaruvchan. ulaming chegaralan Idagicha: — 80-20% va gyubnerit — 20.0% ni tashkil etadi Ular tarkiblda ba•zan — 2,5%. Cuo — I. miqdorda amqlangan Volframit monoklin stngomvall. tabiatda qalin tabletkastmon pnzmatlk shakllarda va ba•zan yaxlit »nk donador agregatlar bo•llb uchravdip Umng rangi qora, qizg•ishroq :soki binafsharang. ferbergit esa qora bo•ladi. Yalttrashl ovnadek. olmosdek, ba•zan yog•langandek Mineralning qatuqhgi — 5,5. soltshtirma og•trltgl — 7.5 gacha Volfrarmt — gipogen mrneral kontakt-metasomatik (skarn). Iarda va haroratll gldrotermal jarasonlarda yuzaga keladi U ancha barqaror mrneral va kon atrofida sochllmalar hosil qiladl Volframit aksanyat holda kassiterit. vismutli sulfidlar. vismutin. topaz. benll. mollbdemt. magnetit. arsenoplrit. Pint, jilbertttlar bilan birga assotstatsis, alarda uchras,• di (Zabavkale. RossnzL Qozog•tston. Klt-an, Vetnam. Birma va AQSHmng janub:v shtatlan)- Volframit W03 qazlb olishda asosit, manbalardan bin hisoblanadi Sheelit — (hN04. Shved kirn•sogari K V Sheell nomi bilan atalgan Tarkibi: Sao — 19,40/0- W03 — 80.6%. aralashma holida M003- 10% gacha. Cuo — 7% U trigonal smgomy all, tetragonal pnzmali, Yassi tabletkastmon ko•nnishda bo*ladi Ma•danlarda shaklli donalar. ba•zan yaxlit massalar holida topiladi. U rangsiz. sanq, yashil-sanq_ kulrang. yog•langandek ttnuladl va olmosdek valtiraydi_ Qattuqltgl — 4,5, soltshttrma og -trllgi — 6.2, mo•rt. notekrs suzalar hosil qilib smadiA Sheelltmng v:rik konlari kontakt — metasomatik (skarn) sharoltda do bo•ladt Bunda:, konlar nordon intruzn• (granit. granodiont) Jinslarning karbonatlar bilan tutash jo:slarda keladl. Odatda sheellt — monoklin piroksen (dropsld-gedcnberglt qaton), granat sa sulfid mtnerallari xalkopirit, pirit, pirrotin, molibdenitlar bilan birga uchratish mumkim Yirik konlari Sangdon, Koæya, [ngichka. Langar— O' zbekiston. Povelit — SaM004. Tarkibi Sao — 28%, M003 — 72%. Nomi Amerika geologi — Jona Povella (1834-1902) sharafiga qo'vilgan. Uning kristaiiari mavda tetragonal-dipiramidal, ba-zan yassi tablctkasimon, tuproqslmon — varaqasimon shakllarda topiladi_ Povelitning rangi och•sanq. yashil-sariq, olmosdck yaltiraydi. ulanish tekisligi yo•q_ qattiqligi — 3.5, solishtirma og•irlžgi — 4.5. mo•rt. U HCI va HN03 kislotalarida crivdi. Povelit-molibden konlarining oksidlanish zonalarida va ba•zan gidrotcrmal konlarda katta uvurnlari aniqlangan. Sanoatbop molibden olishda foydalaniladi Vulfenit — PbM004. Mineral Avstraliva mineralogi Fransa Vulfen (1728-1805) nomi bilan atalgan. Tarkibi: PbO — 61,4%, M003 — 38,6%. aralashma holida CuO, MgO, W03, Cr203 lar aniqlangan U tetragonal smgonivada kristallanadi, ko-pincha tabletkasimon, ba'za_n yassi va cho'mq piramidalarga o-xshab uchravdi. Vulfenitning rangi mumdek qora. asaldck sariq. qo•ng'ir. qizg'ish tuslarda bo"ladi. Uning qattiqEigi—3, solishtirma oJmosdek valtiravdi_ angi singan jovi sadafdek_ Vulfemt qo-rg•oshin konlarining oksidlanish zonaiarida ko-proq uchravdi va odatda galcnit, scrussit. vanadinitlar bilan birga topiladi. Katta uvurnla-li boshqa ikkilamchi minerallar bilan molibden va qo•rg'oshin olishda asosiY' manba hisoblanadi. 10.10. X r o m a t I a r. Xromatlar tabiatda kam tarqalgan va ular xrom kislatasining tuzlari hisoblanib, odatda kislorodga to•yingan muhitdagina yuzaga kcladi. Xromatlar orasida keng tarqalgani qo'rg•oshinli turi bo'tib, ular polimetall konlarining oksidlanish zonalarida paydo bo k ladi Xromatlarga quyidagi minerallar kiradi: krokoit — PbC104: magnoxromit — (Mg,Fc)Cr204: xrompikotit — (Mg,Fe)(Cr,Al)204; xromit — FcCr204. Krokoit — PbCr04. Tarkibida PbO — 68.9%, Cro — 31, Aralashma holda kumush U monoklin singonivali. prizmatik shak]li_ ba'zan yoriqlarda nayzasnnon. uyasimon kristallar hosil qiladi. Krokoit qizil, qizg'ish-sariq rangda bo'ladi. olmos kabi valtiravdi. qattiqligi—2.5--3. solishtirma og'irligi—6. ulanish tekisligi mukammal. U boy bo' Igan ma-dan konlaming oksidlanish zonalarida paydo bŒladi va kolenit (Rb. Cu)3Cr209. lakemanit — va fetnisit — Pb301Cr0412 lar bilan (Ural-Berezov Oltm koni. Rossiya) 10.11 Fosfatlar, arsenatlar va vanadatlar. Ushbu guruh minerallari fosfor. margtmush va laming tuzlari bo•lib_ tablatda kam tarqalgan Ularni hosil qiluvchi kationlar — AI, Fe. Mn. Ca, Zn. Cu va Rb. Fosfatlar. arse-natlar va vanadat minerallanmng ichki tunhshini tashkil qihshda quyidagl tetraedrlar radikali I P041-3. IAs041-3 va IV041-3 muhltn hisoblanadi Monasit (Cc.La L IP04 Yunoncha «monaydzen» vakka qilish demakdlr (monax so•zadan olmgan). Tablatda u vakka-vakka holda Tarklbi — seriy va lantan 50-68% R205 — 22-31.5% Izomorf aralashma hollda ittnv — 5%gacha. toriy — 5-60% atrofida bo•ladi. Monasit monoklinal singoniyali. tablctkasimon, pnzmatlk shakllarda di. Magmatik jmslarda (Intruziv va pegmatltlarda) masda donali. ba•zan bir necha kilogrammlik xillari mayud. Uning rangi Mlrna-.xil — Jigarrang, qizil, ba'zan Ylshil. shishadck valtira.A di. yog'langandek. Qattiqligi — 5,5. soltshttnna og•irligi — 5,5. Monasit kam uchra•sdi odatda nefcltnli slenit. gramt, alyaskit va ularning pcgmatitlanda ko•proq tarqalgana U seny, lantan hamda tony olishda asosiy manba hisobIanadi. Ksenotim — YP04. Tarklbida ittny oksidi 63% gacha. biroz seny. evropty ba•zan tony va uran oksidlari — 5% gacha bo' Iadl. U tetragonal singoniyali. pnzrnatik knstall va ba•zan massalar holida topiladi. Ksenotim — sarg' kulrang. ranglarda di. Uning yaltirashi shishadck, yog•langandek, notekrs yuzalar hosil qilib sinadJ Ksenotimning qattiqligi - 5, solishtinna og •irltgi 4,6. U kuchli radioaktivlikka ega. Ksenotim nordon va ishqorli Intruziv va ularmng pcgmatltlarida keng tarqalgan. U monasitdek barqaror mineral bo•lib- odatda sochma konlar hosll qiladi. Ularmng yink tmlrnlari dengiz qirg•oqlanda aniqlangan U ham monasitga o•xshash ittriy va uran, tony ohshda katta ahanuyatga ega. Apatit - Ca51P0413(F, Cl). Tarkiblda SaO - R205 - 42.3%, flor — xlor — 6,8% va tarqoq clemcntlardan C 1203 — 5% gacha bo•ladi. U geksagonal singonivall, igna shaklida kalta ustunsimon va tabletkasimon kristallari holida uchrmdi. Apatitmng magmatik intruziv Jinslarda qllsirnon navzadek va ba'zan qisqa tabletkasimon knstallari mavjud. U rangsiz. shaffof. oq, och-vashil Imorang, ba•zan binafsharang, shishadek yalura) di. notekts •suzalar hosil qillb smadi. Qatuqligi — S. solishtirma og' irligi — 3.2. mo•rt. ulamsh tckisltgu yo•q. Apatitmng ytnk konlan nefchnll stemt va ularmng pcgrnatitlari bilan uzsO bog•liq. Bu Jinslar tarklbldagi donador massalarda nefclin_ sfen. evdialit. ishqorli amfibollar, egirinlar bilan bir assotsatsiyada bo •ladi (Kola sarim oroli, Rosstva — mashhur Xibinsk apatit kom) Bulardan tashqan, apatit uyumlari kontakt-rnetasomatik jarayonlarda vtuudga keladl Vanadinit Tarklbida Pbo - 78,32a V20i 19.3% va Cl — 2.4% bo•ladi Aralashma holda R205. A1205 uchravdi U geksagonal. pnzrna va ignasimon shakllarda uchravdi- Ba•zan radial shu -la, tola-tola hollda amqlangan. Vanadmvtmng rangs sanq. va qizg•ish tuslarda bo •ladi Uning yaltirxshi shishadek, vog • langandek tuvuladi. qattiqIigi—3, solishtirma os irllgt — 7, mo•rt, notekis bilan sinadi. Vanadtnit konlarimng oksidlamshl zonalanda hosll bo*ladi. U vanadiy manbavi sifatida sanoat ahamiy atiga ega. Annabergit — Ni31As0412. Nomi Saksomvadagi Annaberg konidan kelib chiqqanD Tarkibida - NiO - 37.50/0. As205 - 38,50/0. N20 - U monoklin singonnali. pnzmatik kristallar hosil qiladi, ba•zan tuproqsimon massalar vuzaga keladi Annabcrglt yashll. to•q-yashil ranglarda uchravdi. Yaltirashi shishadek. ulamsh tektshgt mukammal. ktslotalarda asosan ens, dl, 10.12. Boratlar. Boratlar bor kislotasming tuzlari. ulaming soni 40 dan oshmaNd1 va cr po•stida kam tarqalgan. Bormng asosp,• nuncrallari silikatlar stnfiga knadi. Boratlar kalsiv- magnty va natrnll turlarga bo•linadi va ularning aksariyltining tarkibida suv bo•ladi. Boratlar shafïof. oq rangll. qattlqllgl Va soltshurrna og•lrhgi past. ktslotalarda va ba•zan suvda emdiD Tarkibi - Mgo - 47.9%. V203 - va N20 - 10.7%u Rombik oq rangli. shaffof. shtshadek valtirasdi- sochlluvchan ba•zan qo•lga Untng sohshtirma ancha mo•rt mineral. Aparit ikkilamchi mineral sifatida tuz qatlamlarida pavdo bo•ladi Boratlar xuqon nuqdorda ',ulqon mo•nlanda amqlangan (Italtva, Kamchatka). ba•zan nurash zonalarida boratlarni uchratish mumkln. Boratlarning Mnk IMImIari bor oliSh uchun manba hisoblanadi. Bura — Na2B407• 101120. Mineral shakli pnzmasimon. ba'zan tuproqslrnon massa holida ham U rangsiz, kulrang. sarg•ish. ko•kimur, tovlanadi_ valtirashi shishadck. Umng qattiqligi — 2.5. solishtirma og'irligi — 1.7. Bura quriyotgan sho-r ko-llarda yuzaga keladi. suvda oson crivdi Issiq havoda tni xiralashadi va mhoyat juda maytn oq kukunga aylanadi Bura bor ohshda asosty manbalardan bin hisoblanadi 10.13. Nitratlar. Nitratlar kuchli azot kislotasimng tuzlari. susda oson emdi. issiq mamlakatlarda. hozirgi zamon mahsuloti sifatida yuzaga kelgan Natr»ll selitra — NaN03 — Chili selitrasi. Kaliy li sclitra — KN03 — Hindiston selitrasiJ Kristallan romboedr shaklida Ko•pincha qobiq mog•olga o•xshash, massalar holida uchravdin U rangsrz, oq qizg•tsh, Itmondek sariq. shrsha kabi yaltirasdl Qattiqhg1—2. solishtirma mo•rt. ulamsh tektsllgn romboedr bo-s icha Selltra suvda oson eri•vdi. mazasi sho•r, og'izni qattiq sovitadiL Nitradar ISStq mamlakatlarda tarklblda azotl bo•lgan orgamk moddalarmng (parranda va hayvonlar qiú va boshqa qoldlqlan). shumngdek. mikrosuv o'simliklari va nitrobaktenvalarning biokimxoviy parchalanishi natijasida yuzaga keladi. Bunday Jc»larda Juda kam bo•ladigan yog•inlar hOSll bo'lgan selltrant soyhqqa oqizadl. S aqt o-tlshl bilan selitrali sho•rhok xerlarda selltra usumlanni hosil q)ladi. Bu Jovlarda selitra bilan bir paragcnezisda gips. mirabilit va galitlar uchrmdi Umng yink uyumlari Hindiston, Misr, Chili va boshqa verlarda mm jud Masalan. ShumoIlV Chili selitrasuung masdoni qus Idaglcha — uzunhgt 140 km, kengllgi 18-80 km va qalinligi 1.5 m atrofida qatlamsimon kon htsoblanadi. Selitra mineral eng yaxshi turi hisobIanadlL U shtsha sanoatlda. portlovchi moddalar orlashda ishlatiladi. 10.4. Galloid birikmalar (Galogenidlar). Kltnvoviy nuqtaú naz„ardan qaraganda HF, HCI, HBr sa HS kislotamng tuzlan bo- 11b, sodorod o•rmga ishqony, ishqoriy metallar. hamda Cu. Ag. Pb. Hg. Fe. Mn lar kation vazifä.stm baJaradi ion bog•lanishli galogenlarda zanadi kiChik va ion radtusi katta. shunga muvofiq faol qutblashga moil bo•lgan yengil metallarmng kationlarl tshtlrok etganhgi uchun ushbu minerallar shaffof. rangsiz. solishtirma og•irligi kichik va oson ennchanlik xusustvatl hamda shishadek salurashJ xarakterIJ Flyuorit — CaF2. «Flyuorurn» ftor elementrning lotincha nomi Tarkibl — Sa — 51.2%. F — 48.8%. Izomorf aralashrna holda . sens va uran bo•ladi. U kub singoniyali. to'g•ri tuzilgan kubik, ba•zan oktaednk, dodekaedrik kristallar holida uchravdi. Ba hol-.xol donali yaxlit massa bo'lib, ba'zan tuproqymon massa shaklida topiladi. Odatda rangslz. shaffof. sariq, yashil, havorang, gunafsha. qoramtir bo'ladi E •tiborga sazovorligi flyuontni qizdirganda rangi vo•qoladi, rentgcn nurlarning ta'sirida yana bo•yalib qoladi. U shishadek yaltiraydi. Qattiqligi—4, solishtirma mo•rt, ulanish tckisligi kub bo•vicha mukammai. Fiyuoritning aksariyat qismi gidrotermal jarayonda paydo bo' ladi. Flyuorit virik konlarda barit. kalsit- kvat* va sulfid minerallari bilan birga uchravdi. U intruziv jinslarda ikkinchi darajali grcyzen va pegmatitlarda katta miqdorda bo•lishi mumkin. Flyuoritning 70% vaqmi metallurgivada oson enydigan shlak!ar olish uchun ishlatiladi. U kimyo sanoatda. keramika va shisha sanoatida va boshqa juda kcÝp jovlarda fovdalaniladi Galit — N8Cl. Grekcha «galos» — dengiz. tuz demakdir. U osh tuzi ham deviladi. Tarkibi — Na — 39,4% va SI — Mc.xanik aralashma sifatida gil, organik moddalar bo•ladi. U kub singoniyali, tuz havzalarining ostida bir-birlariga yopishmagan dona-dona bo'lib, zich kristallangan ko'rinishda topiladi_ Galit shishadck valtiravdi, qattiqIigi—2, solishtirma og'irligi — 2,2, mo•rt. suvda oson enydi, mazasi sho'r. U juda gigroskopik. havo namini o'ziga tonib oladi. Galit ekzogen sharoitda quriyotgan ko-llarda yoki dengiz havzasidan qum to'siqlari bilan ayalgan sayoz qo'ltiqlardan quruq va issiq iqlimli sharoitlarda paydo bo'ladi. Galitning eng katta zaxirali konlari turli geologik davrlarda yuzaga kelgan. Ammo uning yirik konlan perm davriga mansub. Bu davr uthun uzoq davom etgan issiq kontinental iqlim xos bo' Igan (Evropa. Osivo. Amerika va boshqa mamlakatlarda) Galit muhim oztq-ovqat mahsuloti. U sanoat va qishIoq xo'jaligining turli tarmoqlarida ishlatiladi. Silvin — KCI. Tarkibi — K — 52,5%, Cl — 47,5%. Me.xanik aralashma holda NaCl, Fe203 ishtirok etadi_ U kub singoniyali, qavat•qavat tcksturali yaxlit donador massalar holida topiladi. Silvinning toza xillari — shaffof. rangsiz, oq, och qizil va pushti rangli bo'ladi. shishadek valtiraydi, qat solishtirma Uning mazasi o•tkir sho'r, ba'zan achchiq ancha mcŸrt mineral. U galit kabi qurayotgan sho'r suvli ko'llarda yuzaga keladi. Silvinning dunyodagi eng yirik koni Rossiyadagi Solikamsk hisoblanadi. Bundan boshqa katta konlarga Germaniyadagi — Strassfurt va Elzas. Fransiyada topilgan. Malumki, kaliy tuzlarining ko-p qismi o•g'it sifatida, bir qismi kimyo sanoatida, tibbivotda. pazfrumenya, qog•oz sanoatida, shisha va lak-bo-yoq tay) orlashda qc 'Ilaniladi_ 10.15 SILIKATLXR SINFI Sirkon — ZrSi04. Nomi forscha «Sar»-olun, «gun»-rang degan so•zlami anglatadi Uning tarkibida Zr02-67% va S102-32% bo•ladi, aralashma tanqastda. gafniy Hi0240/o gacha. siyak Yer elementlandan Y 203 va Ce203 aniqlangan. Bularan tashqari, Nb va Ta. ba•zan Th021,5% bo-ladi. Singoniyasi — tetragonal. Tabiatda tetragonal — dipiramidal. ba'zan prizrna shakllda Qatuqligi — 7-8. metamikt parchalanishga uchragan xillarida uning qattiqligi 6 gacha kamavadl. U notekts chtg•anoqslmon yuzalar hosil (Illib sinadl. Sohshtirma og•irhgi - 4,6-4,7 uning o-zgargan — Slrtahtlarda 3,8 gacha Sirkon turlari bo•lgan malakon va sirtalit. odatda radioaktrvdir. Aniqlash belgilari — sirkon kristallari ko•proq tetragonal kalta ustunsimon hamda dipiramidal shaklda Qt" Idagt minerallarni l) rutlldan (qatuqligt va sindrnsh ko•rsatkichlga qarab ajratiladi): 2) kassiteritdan (solishtirma og•irligiga qarab). 3) toritdan (qattiqligi va kuchli Ikkllamb stmsh ko•rsatkichiga qarab ajratiladi), Strkon magmatik intruziv jrnslar nefelinli sienitlarda, gneyslarda hol-xol bo•llb joylashgan shakllarda bo'IadiL Odatda nordon va ishqorli jlnslarning pegmatitlanda kengroq rmqdorda uchravdi. Sirkonnmg shaffof hamda rangi chirc»li xillan zargarllkda tshlatiladi Torit — ThSi04. Umng xtllarr oranjit-sarg•ish. qizil rangli shafTof Xili Uranotont 10-16% gacha U02 bo•lgan Xlli — makklntoshit. U tetrogonal singonn ali. Uning tashqi ko•nmshi sirkonga o•xshash. ammo vaxshi knstallari kam uchravdi. Ba•zan xol-xol donalar ko•rimshda nordon va ishqorli jinslarmng pegmatltlanda maqud. Umng rangi qora. qoramtir. sariq va qizg'ish to•q sanq bo•ladi Chlzig•i to•q qora. yalttrashi shishadek. yog•langandek. qattiqligi — 4,5-5, mo-rt. ulantsh teklsligi yo•q, xuzalar bo•xlcha sinadi. Solishtirma og•irhgi — 5,4. U NSI da erib. kremnezyom hosil qiladi Tont ishqorli va nordon intruztv jrnslarda ikkinchi daraJali mineral holida uchraxdi U pegrnatitlarda keng tarqalgan Ba•zan ymqon haroratli gidrotermal ham uzaga keladi. Villemit — ZnSi04. Tarkibl ZnO-73 0/o. S102-27%. Tngonal singomyali Romboedrik ko• rimshda. fenakit strukturasiga Juda o•xshash Odatda uning knstallan prizma bilan romboednk yonlaridan tashkil topgan Knstallan ko•pmcha patga o'xshab tuzilgan, Ignastmon voki radial shu•la kabi tuzrlgan agregat tarzida Villemil rangsiz .soki sarg' ba•zan yokl qizg-ishroq (Mno aralashmasi bo•lgant) bo•ladi. U shrshadek yalur•aydE sezlladl. qattiqltgi — 5-6. mo•rt bo'ladi. Ulanish tekisligr (0001) bo•ycha aniq. U cžug•anoqsrmon vuzalar hosil qilib sinadi- Sohshtirma og•irhgi-3.89-4.18. Bu mineral rux va sulfid konlanmng oksidlamsh zonalarida uchravdi. Fenakit - BcSi04 Tarklbl Be045,5 0/0, S102-S4.5 0/0. Tngonal singomyali. knstall shakli roboedrik. kalta ustunslmon. U shaffof. rangslz yoki och-sariq. ba•zan pushtl_ Uning yaltirashi shishadek- yog•langandek. qatuqhgi — 7,5. Chrg•anoqsimon yuzalar hosil qillb sinadi. Sohshtlrma og•irligi 2,9-3.0. Fenakit romboedrik voki kalta ustunsunon shaklt bilan berilning prizmatlk knstallandan farqlanadi. U nordon intruzw Jtnslarning pegmatlttarida ko•proq uchraydi Pegmatitlarda benll (zumrad). xnzobenll, topaz. dala shpatlarl. kvars, slsudalar bilan bir qatorda paragenetlk assotstatslyada bo-ladi Topaz — Nomi Qizil dengizdagi Topazos orolidan kelib chlqqan. Varklbi Si02 3-282%. 1 120-2.45% gacha. U rombik singoniyali. umng yaxshi kristallari kam uchrasdi faqat bo•shlvqlarda topiladi Iòpaz.mng yink knstaIIan-25-32 kg pegmatltlarda topilgan (78-rasm). U ko•pincha pmak01d. dipiranudalar va boshqa shakllan ko' proq uchray dtgan pnzmauk shakllarda mavjud. U rangSiz. ba'zan Och sanq. sotnon sariq va och havorang, och pushti. kamdan-kam och qizil tuslarda bo•ladi Y a\thrashi stnshadek, qattrqhgi — 8. ulamsh tektsligi (001) bo•yicha mukammal. Uning solishtirma og.rligi 3,5-3.57. To- paz nordon intruziv Jlnslarda aksessor nuncral sifatlda juda kam nuqdorda uchravdl ammo ularmng pcgmatitJanda. akslncha, juda ko•p uchra•,di. Bularda uorit. turmalin ksars. bertll. kassitent. volframitlar bilan bir paragcnctik assotsatsiyalar hosil qiladi Topaz aymqsa. gre, zenlarda keng tarqalgan. U slancs, oralandagt haroratll gidrotcrmal tomirlarda ham yuzaga keladi. Topazmng yink. shaffof knstallan bczak tosh hisoblanadi Disten - A121Si041yoki A1203. Si03 xunoncha «Di., Ikki Xil «stenos»-qarshllik ko•rsatuschi, ya•ni Ikki Xil yo•nahshda va ikki Xil qattiqlikka ega degan ma'noni anglatadl. Tarklbi A1203-63.1 0/o. 9%. U tnklin singonivalt. «S» o•ql bo•vtcha cho•zaq ustunstmon. ba•zan yassi taxtachaga o•xshash knstallan •suzaga kcladi. Umng rangi havorang. ko•k, ba•zan yashil, yaltirashi shtshadek, ulanish tektsllgi yuzast sadafdek valuraydi, qatttqllgr 6-7,5. U mo•rt, ulantsh tekjsligi (100) bo•ytcha mukammal solishtirma og•irhgi Dtsten knstallangan slancslar uchun tipomorf mineral hisoblanadi. U metamorfik jinslarda stavrolit va sillimamtlar bilan btrga di Andaluzit — A121Si041(). Nomi Ispanivadagi Andaluztva nomtm anglatadi. Tarklbi distenga o'xshash. U romblk stngonisall simmetnk ko•nrushi rombo-dipiramtdal. Bu nuncral rangi- odatda kulrang, sanq. pushti rangli bo•ladi. Qatuqhgi 7-7,5. ulanish tekisligi (1 10) bo•yicha aniq U notekis harnda zirapchasirnon yuzalar bo•ytcha sinadi. solishurma og•trllgi — 3,0-3,2. Andaluzit nordon tntrunvlan tog • Jinslan bilan gilli slancs o'rtasldagj kontakt-metamorfizmda paydo bo'ladiL U gneyslar va sl»jdali slaneslarda granat. korund. distenlar bilan bir paragenetlk assotslatsisalarda uchr;ndi Stavrolit — Nomi vunoncha demakdir Tarkibi FcO-15.8%, H20-2%. Rombik singoniyali, sirnmetriya ko• rinishi rombo-dipiramidal Odatda kalta va yo•g-on pnzrnali ko•nmshda, umng o•ziga xos qo•shaloq knstallan ham dl. Stavrolitmng rangt kamdan-kam shaffof bo-ladi. U shishadek valtiraydi. qatuqlrgi 7-7.5, ulantsh teklsligi (010) bo•vicha mukammal, notekis yuzalar bilan smadi Solishurma og•irlrgl Stas.rollt regional metamorfizm jarayontda (kamdan-kam kontakt-metamorflzmida) yuqori haroratda yuzaga keladi. Bu mineral kin»ouv jihatdan barqaror hisoblanadiL 10.16. GRANATIAR Vincheil mazkur guruhnt quydagi turlarga bo'ladi: piralspitlar (AI — granatian) va ugranditlar (Sa — granatlari) Ptralspitlar tarkibida alvumtmvdan tashqan Mg, Fe2+. Mn kabi clementlar keng tarqalgan. ugranditlar uchun esa, Sa va qisrnan Fe3+. Sg xarakterlidir. Ko•pincha granatlar qatoq eritmalar qonshmalar holatida uchravdl (grossulvar andradlt bilan, almandin spessartln bilan, almandin uvarovit bilan va hokazo, 80-rasm). o •zuo bog•lrqttk dtagramrnxss bo•ycchx 1947) Granat guruhi minerallarining tasnili va lizik sususi.s atlari
Granatlar har Nil rangi, olmossimon o•tkir yaltirashi bilan o•ziga diqqatm Jałb etadi va qłmmatbaho toshlar (gavharlar) turkunuga kłradl (17-jadsalga qarang), Bu guruh młnerallari metamorfik tog- Jinslari uchun xarakterli. lekin shunłng bilan błr qatorda magmatik va cho•kindi jinslarda ham uchmdln O-rta Osiyoda grossulvarli va andraditli granatlar skarn jinsIandQ volfram va magnetit konlanda juda ko•p młqdorda (Qo'Mosh. Langar va To-rang)l komanda): gnos rang munchoq shaklldagi almandłn va spessartłnll granatlar. Turkiston va Qoratepa tog' landagi pegmatit tomirlanda dala shpatlar. kvars, muskos ił. turmalin va boshqa młncrallar bilan błrga uchravdio Piralspitlar (Al — granatlari) Almandin — Fe3A121Si0413. Almandtnnł marła topslgan joy Alabanda (Turkł:.a) nomi bilan atalgan Singonivasł kub geksaedrli Qłmmatbaho toshlar qatonga kłradi Rangi odatda qłzil. to•q qizil. binafsha-qizil rangdan qo-ng•łr. qora ranggacha o•zgaradl. Shlifda almandłn rangsiz yoki pushtl qłzłl rangga ega Almandin boshqa barcha granatlar kabl yuqori krłstallamsh qobilnatłga ega va ko•płncha dodekaedrłk va tetragontnoktacdnk shakllar hosil qłladi. Sun 'iv almandinlar och rangga ega. ba•zan tabłatda uchravdłgan kristallarga xos shakllar hosil qlladl. Qattłqhgi 6.5-7.5. solishtłrma og•irligi 4,2, Ajrahsh tekłsllklan so•q. Simshi chłg•anoqsimon. notekis Odatda knstallan łzometrłk. donador ko•nnłshdan tortib. bir-błrtga ach yopishgan nuncral agregatlanni hosil qiladi. Almandln ko•plab intruzw (granitlar) va effuziv (dasrt, nolitlarj jinslarda nodir mineral stfatlda Gilli Jinslarmng regional metamorfizmtda hosll bo•lgan knstalIJk sJancsJarda, keng tarqalgan. Undan tashqan. almandtnnmg termal yoki kontakt metamorfizmida ham uchrashligi amqlangan. Pirop - Mg3A121S10413 — vunonchadan —«ptropos» — alangali so•zrdan olingan. Magncaal — ghnozemli granat. Singoniyasr kub geksoednk, Rangl qial. ba•zan binafsha Tabtatda uchrm digan qizil rangga ega turlan qimmatbaho toshlar oqut) stfatlda dalangan. Yaltiroqligi shishasimon. rnoystmon. Shaffofdan yarim shaffofgacha o•zgaradi. chmg'tning rangl Oq. qattiqligi — 6.5-7,5, solishtirrna og•irligi — -3.5 Ayrahsh tektsltgi yo•q. stnishl notekis. Ajralib chtcush shaklt: shakli karndan-kam uchravdl odatda yumaloq donatar hosi( qitadi. ulaminy o'leharnv o•rtacha 7 mm. Piroplar ultrabazltlarda. granatli pendotltlarda. piroksenitlarda_ kimbcrlltlarda porfir zyralmalar hostl qiladl. Undan tashqan. bazalt brekehwalanda hamda allyuvlal-delvuvlal sochilmalarda ham uchraydi Ota asos Jinslarda pirop olmosmng yo•ldoshi deb hisobIanadi Pirop keng tarqalgan zargarlik mahsulotl Spessartin — Mg3A121Si0413. Binnchi topilgan JOYi Shpessert nomi bilan atalgan. Singoni.Na.s1 kub, geksaednk. Rangl to•q sanq. qrzg• Ish-sanq. yganang-qtzai, sarg • Ish. Yaltlroqhgi shisha.simondan rnoyslmongacha. Chtzig•rmng rangi og. qattrqligi — 6.5-7.5. solishtlnna og•lrlrgi — 4.2. Ajralish tekisftgt yo•q yoki )uda kam nomukamma) Stnishl notekls. chig • anoqstmon„ .AJrahb chicwsh shakli: rombododekoedrli. tetrogontrioktaedrliD Spessartgtni zargarllk SlfatJ bo•lgan Milan petrnatltlarda marganesga boy bo 'Igan skamlarda va metamorfik tog • Jlnslarda uchravdi. Ugranditlar (Sa granatlari). Grossulyar — Sa3A121Si0413. LX)t1n tlllda_ tashqi ko•nnishl (Grossular) o•xshaganligi uchun grossulvar deb atalgan. Stngoniyasi kub. geksaoktaednk. Rangl oq yashil. vashll- yashll-kulrang, sang, pushtlrang, jtgarrang Yalttrashi shishasimotl. mos sttnondan Olrnossttnottgacha rangi og, qatuqtlgi 6,5-7.5. soltshtirma og'irltgi - 3,53-3.6UL Ajrallsh teklsligi yo•q. Sinishl chsg•anoqslmon, yuzasi g•adlr-budur Shakllari. tetragontnoktaedrli knstallar yoki oddiv kristallar. qo•shaloqlar. shaklday donalar. zich va agregatlar ko• nnishda uchravdi Kontakt va regional metamorfik jinslarda. gumfadan_ ohaktoshlarda va skarnlarda keng tarqalgan. Andradit — Sa3Fc21S10413. Portugal mineralogi w Andrada E Silva nomi bilan atalgan. Smgoni'.asl kub-geksaednk. Andradltmng rangi: qora rangdan, to qiZII, qo•ng-ir, sanq, yashil ranggacha o'zgaradiL Shllfda u ko•ptncha sanq yoki sarg-ish, Uning rangini xilma-xilligl tarkibJda Ti va Mn laming borligt bilan belgilanadl Chtmg•tning rangi oq_ qattrqhgi 6.57,5, solishtirma og-irligt — 3.7-3.8 Ajralish tekis'iklari yo'qL Knstallarining shakli rombododekaedr, tetragontnoktaedr. pollstntctik qo•shaloqlar hosil qiladl, donador, ba-zan yaxlit Yi.shtnn knstalllk massasini tashkil qiladi. Andradit ohakll jinslarning kontakt va tennal metamorfizmi natijasida hosil bo•ladl mqsa. meta.somatlk vo•l bilan hosil bo•lgan skamlarda andradit tipik nuneral hisoblanadin Skarnlarda andradltmng hosil bo•ltshi Fe203 va S102 larmng ohaktosh va nordon magma-dan kclttnltshl bilan bog'liq va quyidagl tenglama bilan ifodalanadi 3SaS03+Fc203+S102—Sa3Fc21Si041z+3S03 kalsit granat Uvarovit — Sa3Cr21Si0413. Graf S Uvarov sharafi bilan atalgan Singoniyasi kub-geksaoktaednk. tJvarosit granat guruhidagr eng kam tarqalgan mineral htsoblanadi. Rangi to•q-yashildan yashilgacha o'zgaradl. shlifda yaqqol yashil rangga ega. Uvarovit ko•pincha kuchstz ulizotrop xususiyauga ega bo•ladl. zonal ko•nnishi ham bo•lishi mumkm. Yaltiroqhgi shishasimon, chlzig•mtng rangi och vashil Kattrqhgi soltshtirma og-trligl — 3,71-3.79. AJraIlsh tektsligt vo•q. strushl chig' anoqstmon Uvarout ko•pincha xromit rmdalanda mavda vashil donachalar ko-rinishida uchravdi_ Bushs eld kompleksi. xrornit ruda konlarini mtsol sifatida ko•rsaush mumkin. Uvarovit (tarkibida xrom bo•lgan granatlar) kam miqdorda metamorfizmga uchragan ohaktoshlarda ham aniqlangan (Kvebek. Kanada) Shlifda granatlar rangsiz yoki pushtlrang_ alohida dumaloq donalar yoki ularmng bir-binga yopishlb ketgan yig•indllari holida uchravdl Yumaloq donalaming chekkalari ko•ptncha kemuk bo•ladi. Ba'Z1 granatlar o•zganb. kvars. bJ0tJt. .xlont vohud boshqa rmncra]larga aylangamnj kuzaush mumkln. Granatlamtng eng xaraktcrli belgilari: shakldor. donalanda ajralish tekisliklan yo•qhgi, och pushtl vokl sarg•ish rangi, juda g•adlr-budur relefi. izotrop yoki zonali ko•kirnur kulrang anomal Interfcrcnslon rangimng mayudhgidir. Shpmeldan devarlik rangsiz]igu va knsta]) shakJlari, Ieysitdan »lqori relefi va paragenczisi bilan farq qiladl. Granatlar guruhi minerallari ikki qatorga bo'linadi: I) almandin pirop-Mg3 AJ21Si0413 almandm-Fe3 Af2iSi04i3 spessarttn-Mn3A121Si0413 2) andradit grossulvar-Ca3A121 Si0413 andrad1t-Ca2Fe21 Si 0413 uvaroxAt-Ca3Cr21S10413 Granatlar guruhi minerallari kub singonivali•, simmetriya ko•nnislii geksaoktaednk. Kristall shakli rombik dodekaedr. tetragon-tnoktacdr Ko•ptncha donador yaxltt massalar botida topiladi. Granadarngng rangt va tarkibi o•zgaruvchan bo•ladi (23-jadval). Odatda ular qizil. sartq, zumrad-vashil, qoramur. ba•zan qora Qatttqltgi 6.5-7,5, notekts ',uzalar hosil qtlib sjnadl. Soli.shtlrma og•irligl 3,5-4,2. Granatlarga sos belgi-kristallarmng o•ztga xos shakJi. yog•langandck yalurashi, suqon qatuqligi. Granatlar kontakt-metasomatlk, regional metamorftzmda yuzaga keladi Granatlarning shaffof rangi chiroyll xlllari zargarlik vshlanda qimmatbaho tosh stfatlda tshlatlladi. S fen — CaTi ISi041(). Yunoncha «sfen» — pona ma'nosim bildiradi Tarkibi CaO-28.6 0/o, Ti02-40.8%. S102-30,60/'o, bundan tashqari Feo6% gacha. MnO-3% gacha, gacha aralashmalar borligi anrqlangan. U monoklin singonivall- sirnmctrna ko•rinishi rombo-pnzmatlk. knstallanning ko•ndalang kesimi ponaga o•.xshash. ba•zan tabletkastmon. Sfen rangi sanq. yashil. ba•zan qora. pushti yoki qiZII bo•ladl. Yalurashl olmosdck. yog-langandek. qattiqligi 5 — 6. solrshtirma og•irhgi 3,2-3.5, aniqlash belgisi va ponasrmon shakli bilan ajraladi. U qtzdinlgan HCI.H2S04 kislotalarida Ca sulfat tuzi hosil qilib. butunlav parchalanadi. Sfen ikkinchi darajali mineral sifatlda ishqorli va nordon o•rta intmziv Jinslarda dala shpatlari. nefcltn. eglTin. swkon, apatit va boshqa minerallar bilan bir assotsiatsrvalarda uchrm— di blroq uning yrik knstallari ishqorli pegmatitlarda bo•ladi. U ba•zan metamorfik Jtnslar (gnevslar. kristallik slaneslarda. amfibolitlarda) uchun xos mtneral holida keladiL AksinitYunoncha «aksine» — bolta dernakdir Tarkibi o•zgaruvchan, tnklln stngonivali, stmrnet- riva ko•nnishi pmokoidal. knstallan bo•shllqlarda ko•pincha druzalar tarzida uchrasdi Odatda jigarrang. qo-ng•ir. pushti. Oq. kulrang, syushadek qatuqhgt 6.5-7. ulamsh tektsltgj (010) bo•vlcha mukammal. sotishurma og•irltgi 3.2-3ßO. U gtdrotcrmal mineral sifatida. kontakt zonalanda yoki diontlarda Sanoatda bor elemenuni ollshda manba hisoblanadi Datolit - Ca2B21Si04110H12. Tarkiblda CaO - 359'0. B-'03-21.8% Si02 — 1-120 — 5,6% bo•ladl. Monoklin singoni}ali. simrnetriYi ko•nmshi pnzmatlk„ U donador agrcgatlar tarzida keng tarqalgan. Rangt oq, ba•zan och yashil, sanq. qatuqligi 5-5.5. ulanish tekisligi ko•nnrnasdi U chig•anoqsimon yuzalar hosil qilib stnadi Datolit slushadek yaluroq. solishurma og • irltgi Mineralni o-mga xos shishadck valtirashi, chig•anoqsimon yuzalar hosil qillb sinishi va shakli bilan boshqalardan farqlash murnkin_ U skarnlarda, ma•danll tomirlarda bodosimon ko•nmshda magmatik Jinslar oralanda uchras di. U bor elementini olishda manba hisoblanadi Lamprofillit - Na2Sr Fe Tarklbtda ba•zan VaO2% gacha. F-1.8 gacha bo•ladl. Rombik singonivali. knstall shakli bo•) icha cho•zinchoq. ba 'zan uzunhgi 20 sm gacha bo•ladi U Oltlll rang-qo-ng-ir tovlanadi. valurashi slushadek. Umng qatuqligl 2-3, mo•rt. ulanish teklsligi (100) bo•vlcha o•ta mukammal. solishtirma og•irligi 3.5. Lampofillit nefelmli sienitlarda va ularning pegmatitlarida eginn, nefe- Iin. evdlalit, sodalit. murmanitlar bilan birga uchra'.dl Kalamin - Zn41Si207110H12H20. Tar-klblda ZnO-67S. H20-7.5% amqlangan. 500' gacha qizdirilganda tarkibidagi suvning yamusi agralib chtqadl_ shafTofItgi yo•qolmmdi. qolgan qismi knstall panjarasi buz.llgandan keyin yo•qoladi_ U rombik singoniNali, simmetriM1 ko•rinishi rombo-piramidal. Mineral agrcgatlari ko'pincha radial shu•la kabl tuz.llgan. ba•zan buxraksimon stallktit massalar tarztda uchravdi U odatda rangs:z. ba -zan sanq. yashll va havorang kabl tovlanadi. Yaltirashi shtshadek. ulanish tckisligi qattlqhgt 4-5. Ulanish tekishgt (1 10) bo•ycha mukammal, solishtlrma og•trligi 3,5. Kalamin sulfid — rux konlanning oksidlamsh zonalarida smisonit. serussit. limonit va boshqa minerallar bilan bvrga bo-ladl U srmsontt bilan birga muhtm rux ma-dani hisoblanadl va odatda ýnk usumlar hosil qiladi Soint - Ca2A131Si20711S1041010Hl. Tarklblda CaO-24 A1203- 33.90Á S102-39.5%, H20-2'YQ ba'zan Fe203-2-5% gacha bo•ladi. Rombik sngonÅali. strnmctnya ko•nmshl rombodipiramidal. knstallan prizmatik. agregatlari nayzaslrnon yoki donador tumlgan bo•ladi. U kulrang tovlanadi, yaiurashl shishadck. qattiqltgi — 6,' ulanish tektsligi (010) bo•vtcha mukammal. notckts yuzalar hosil qilib sinadi, solishtirma og•irligt 3.3. Mikroskopda optik txlgtlanga qarab aruqlanadl S01Z1t intruziv vnslardagl plagtoklazlarnrng g:drotennal o-zgargan mahsuloti bo'lib yuz.aga Bulardan tashqari knstallik slaneslarda va amfibollarda uchra:sdi Epidot - Tarklbida CaO A1203-24.1"QL H20-l.9% gacha amqlangan Monoklin singoniyali. ko•rinishi rombo-pnzmatik. Kristall shakli pnznatik «V» o•qi bo•vtcha cho•ziq. ba•zan navzastmon. Epdotning rangi har XII tusda_ vashllroq, sanq. qora, kulrang tovlanadi. Yaltirashi shishadck shaffof. qatuqligi 6,5, ulamsh tektsligi (001) bo'"cha mukammal. solishunna og'irligi 3,3 — 3.4. Tabiatda eng ko•p tarqalgan xillan pista rang-vashil rangiga va shakliga qarab osonlik bilan aniqlanadi. Eptdot tabtatda hostl bo-lish sharoltlan va u bilan blrga uchraydlgan minerallar paragcnezisi gidrotermal sharoitda yuzaga kelishi aniqlangan, Bulardan tashqan. kontakt-mctasomatik konlarda kvars. xlorit. kalsit va sulfid mtncrallan bilan vtnk usurnlar hosil qiladi Ortit - Tarkiblda Ce2036% gacha bo•ladi. Bulardan tashqari. FeO.MgO. Mno gacha. V 203. Sc203. Th02-3.R% gacha aniqlangan. Monoklin singoniyali. sirnmetrik ko•nmshi rombo-pnzmatlk- qalin ustunslmon, ba'zan navzasumon, ko-pmcha hol-xol donalar tarztda topiladi_ Rangt qoramtlr. mumdek qorx goho sanq, _salurashi shishadek (mumsimon), Ortitning qattiqligi 6. ancha mo•rt. chig•anoqqa o•xshash yuzalar hosil qilib sinadi Untng solishtmna og•urlig: 4. l. radioaktl', lik xususiyatga ega. Tabiatdagi qora rangl, mumsimon valurashi. notekis Nuzalar hosti qillb simshl ortit uchun mansub belgi htsoblanadi. Ortit hol-xol dona holida ko•pmcha intruziv jinslarda granit. siemt va ulaming pegmatitlarida. ba'zan kontakt-metasomatlk konlarda ham toptlgan. livait - CaFe2FelSi2071.10111. Tarklbi o•zgaruvchan. CaO 13.7%. FeO-35.2% Fe203-19.6%, Si02-29.3 0,6 H20-2,2 0/0 Rombik singoniyaIi. ko•rinishi rombo-diptramtdal, ko•pincha pnzmaga o•xshash. Tabiatda donador massalar. ba'zan shu•la kabi J0SIashgan navzasimon agregatlar hollda Rangi qora, qo•ng'ir tovlanadi. Yaltirashl »g•langandck, yanm metall kabi. Uning qattiqligi — 6, mo•rt ulanrsh teklsllgi (001) sa (010) bo•ýcha mukammal. notekis. qtsman chrg•anoqsimon hosil qillb sinadi Solishtirtna og -irligi 3.8 — 4. I Ilvait kontakt-metasomatik temir konlanda granatlar (andradlt). gedenbergit, magnetit temir va mis sulfidlari bilan bir assotyatsivada uchrasdl Nurash zonalanda parchalamb, Innorut. ba•zan marganes gtdrook-stdlan hosil qiladi. Benll - Be2A121Si60181 Tarkib,da BeO - 14.1%. A1203 - 19.0%. Si02 — 66,9%, aralashma holida K20, [.i2(). Rb20 — 7% gacha uchrasdi. U geksagonal stngomyali. ko•rimshi digeksagonal-drpiranudal. Benllning kristallari aniq tumlgan ustunsimon pnzmatik shaklga ega. Uning rangi och vashll. sarg•ish. yashil. havorang. tiniq yashil (81-rasm). Rangsiz shaffof hillan ham uchrmdi Ranglga qarab idagJ Mllarga bo•linadl. l) zumrad och sashll, vashil va shaffof xtllan eng qtmmatbaho hisoblanadi: 2) akvamarin-tiniq ko•kimtir havorang. 3) sorobevtt-pushti va geliodor-sanq shaffof Bularning barchasi shishadck yaltirasdi. Untng qattlqltgl 7.5 — 8.0, ancha mo•rt. ulamsh tekrshgl (1010) pnzma va (0001) pinakoid bo-yicha mukammal emas, notekts suzalar hosil qiltb chig'anoqqa o'.xshab sinadio Solishtirma og'irligi — 2.6-2,90 Berill nordon va ishqorli intrunvlarning pegmatitlarida pavdo bo•ladi. Ba•z.an pncvmatollt-gtdrotermal Jarayonlarda yuzaga keladl. Ushbu jaravonlarda benll topaz. turmalin. flvuont. fenoklt. xrizobenll. volframit. kassitentlar bilan bir paragcnetik assotsiatyvalarda ko-rish mumkin. Benll avnm nagacha), uzunllgl 5m gacha va ko•ndalangi 1.5m gacha topilgan- Rangli va shaffof Mllan zumrad. akvamann zargarIlkda Ishlatlladl. Ashirit - Cu61Si60181.61120 yoki CuSi03.H20. Tarkibi Cuo Si02-38.1%. H20-l I .4%. Tngonal singonis ali. ko•nmshi romboedrik. Kristall shakllari kalta, uchlan nayza ustunchalar shaklida bo•ladl Ashintning rangi zumrad-vashll, cluzlg'i yashil. valtirashi shishadek. shaffof Qatt1qI:gi-5. mo'rt. ulanish tekisligi romboedr bo•yicha mukammal, solishtirma og•irligi — 3.3. U mis konlarining nurash zonalanda pasdo bo- ladi. Xrizokolla — CuSi031120. Tarkibi o•zgaruvchan. singoniyasi antq ernas, ko•pmcha tamq kolloiddan iborat, Sint oqiq, tuproqslmon uyumlar hosil Cllladi U havorang. ba'zan ko•k. qo•ng -ir qattiqltgi 2. mo-rt. notekis vuzalar bo•vicha sinadi. lining solishurma og-irIigi-2, tarkibidagi suv 1000 vuqort darayada qrzdinlganda ajraladi. U mis konlanning oksidlanish zonalarida yuzaga keladi- quruq issiq iqlimli jov larda keng tarqalgan. Xrizokollaning malaxit, azurit kalsit va boshqa minerallar o•rnida psevdomorfozalari di. Evdialit - (011. Cl)s Tarkibi hisobida): Na20 11-17.3, CUO-9-11.3, Zr02-12-1S, ICe.La,Y1203-3 gacha, Si02-4752±120-1-3. CI-I,5 gacha. Tngonal ali, kristall shakli ustunsimon, plastinkasimon. ba'zan prtzmatik. Fvdialitning rangi pushti, qizg• ish-qo•ng'ir- valtirashi shishadek. qattiqligi — 5-5.5, mo•rt. ulamsh tekisligi (0001) bo•yicha mukarnmal. sohshtirma og•rrhgi — Uni rangi har Ml tusli_ pushti YAi qizil bo-lishi xarakterli. U faqat ishqorli intruziv Jinslar (nefellnll siemt) va ular pegmatitlanda nefelin, dala shpatlari, eginnlar bilan birga uchraydl. Odatda evdlallt lusavritlarda uyumlarni hosil qiladi. bu esa slrkoniy olishda asosiy manba hisoblanadi. Turrnalin — Tarkibi o•zgaruvchan-S102-30-44%, B203-8-12%. A1203-18-41%. FCO MgO-2fi%. gacha, gacha, CaO-4% gacha va gacha Turmalinning magnilga bov dravit. ternirga bovini sherl. liiti•Åi xili-elvanit deviladi. Umng singoniyasi trigonal, simmetriya ko-rinishi ditngonal-piramldal. Agregatlari navzasimon. radial shu•la kabi jovlashgan. chalkashib yotgan Ignaehalar voki tola-tola holida uehr,n di Uning rangi klm.voviy rangiga bog-liq. Odatda sashll, pushtl. qizil va qora Rmglarda bo•ladi. Yaltirashi shishadek, qattiqligi 7-7.5 «S» o•cp bo•ucha cho-zinchoq- notekis vuzalar h0SII qilib sinadi. solishtinna og•irhgi — 2_93.3. Turmalin pegmatitlarda pnevmo-gidrotermal jarayonlarda. ba•zan knstallik slaneslarda, gneyslarda pavdo bo•ladi U ko•pincha kvars, topaz minerallar bilan bir paragenetik assotsiatsivalarda uchravdi. Turmalmning shafTof, rangi tiniq-chiroyli xillari zargarllkda hezak tayyorlashda ishlatiladi Vollastonit — Ca31Si309Þoki CaSi03, nomi kimvogar V Nollaston (1766-1828) sharafiga ilgan. Tarkibi Si02-S7.7%. FeO-90/o gacha borhgi amqlangan. U triklin singoniyali, kristall shakli-tabletkaslrnon. ko•pincha «V» o•qi bo•vlcha cho•ziq kristallar hosil (Illadie Agregatlan varaqsimon. radial shu•lasnnon voki naszasimon ba•zan I so tolasimon shakllarda uchraxdi_ U kulrang_ oq, goho qizg•tsh. shishadek yaltiraydi ulanish tekisligi vuzalari sadafdek tovlamb turadi. qatttqligi — 5. ulanish ( 100) (001) bo•yicha mukammal_ solishtirma og•irligi 2.7atrofida. Vollastomt-kontakt-metasomatik jarayonlarda (skarnlarda) yuzaga kelib granatlar. diopsid. gedenbergit, vezuvian, sheclit va sulfid minerallan bilan birga uchraydi. Rodonit — Nomi grekcha «rodon» — pushti so-zidan olingan. Tarkibida Ca04-6..5% ba-zan FeO-2-i bo'ladi. Triklin singoniyali. ko-nnishi pinak01d. ko-pincha uchraydigan kristallan tabletkasimon izometrik. goho prizmatlk yoki vaxlit zich massalar hollda uehravdi Rodonitning rangi o•ziga xos pushti —kul181g, shishadek valtiraxdi. ulanish tekrsligida .\avasi sadafdek tovlanadi. qatttqligt 5 — 5.5. ulamsh tekisligi (110) bo•vicha mukammal. solishurma og-irligi 3,4 — 3,7, u past haroratda pavdo bo•lib. rodoxront. bustamit. boshqa marganes minerallari va sulfidlar bilan birga topiladi. Rodonit bezak buynnlari ishlatiladi Talk - Mg31Si4010110H12. Tar\ibida MgO-13.7%. Si02-63.S O;a ba'zan FeO-2-5% bo- ladi. Monoklin singomy ali, knsta]lari geksagonal va romhik shaklda_ Agregatlart varaq-varaq. tangachatangacha, yog•langandek zich massa holda uchravdi Uning rangu och yashil, yoki sarg'ish. qo•ng'ir. yashilroq Oq. shishadek va sadafdek tovlanadi. Uning qattiqligi l, varaqchasmon, varaqlari egiluvchanqayishqoq emas, ulamsh tekisligi o-ta mukammal. solisht"tna 2,8, issiqlikni va elektr tok1m o-tkazmavdi. O•tga chidamli, 130014000S da ham enmavdi. Umng yumshoqllgi. qo Iga langandek unashiga, va varaq-varaq tumlishiga qarab amqlanadi. Talk magrmga boy o'ta asos jinslarning gidroterrnal o•zganshidan pa•ydo bo•ladi_ Bunday paytlarda u qonumy ravishda. xromshpinelidlaming qoldiq donalari va qayta hosil bo•lgan magniy karbonatlañ bilan bir assotsiatsivada bo•ladi. Minerallaming parageneasrga qaraganda talk tarklbida karbon klslotasi bo•lgan gidrotermal erttma vordamlda magniy silikatJari do bo -ladi. Talk sanoatda keng qo•llaniladi, qog•oz. bo'yoqchllik- qalamlar ishlab cluqanshda ishlatlladic Profillit - Tarklblda S102-660 H aralashma holida MgO-90/o gacha, FeO-5 0/o gacha bo•ladi Monoklin singomvall. odatda shu'la kabi tumlgan agregatlar, ba'zan yashtnn tangachalardan Iborat zich jins holida topiladi- U sarg -ish Oq. och yashil. yanm shaffof, slushadek yaltiravdi. varaqchalari sadafdek tovlanadi. Uning qatttqligl — I. qo•lga vog•langandek tuyuladi. solishurma og -irligi — 2.9. Profillitni talkdan ajraush qlýn. U past haroratda yuzaga kelgan mineral hisoblanadi. 10.17. Xloritlar guruhi minerallari. Bu guruhga mansub minerallar keng tarqalgan. Ko-p Jihatdan slyu-dalarga o•xshaydi. Ular monoklin singoniyada kristallanadi. Qattiqligi va solishtinna og•irligi kichik. odatda shishadck valuravdi. Ushbu guruhga kiradigan minerallar tasnifi bilan Chermak, Vinchell shug•ullangan. Ular fikncha xlontlar-pennin, klinoxlor. piroxloritlarga ajratlladl. Pennin — Kimvouv tarkibi o•zgaruvchan• MgO-17.4-35.9¾ FeO-1-17.4'ÐQ Fe203-55,7 0/0, A1203-13.821 H20-1 1.5-14.6% atrofida. monoklin li, plastinkasimon. tabletkaslmon bo•ladi. Umng rangi har Xil tusli shishadek yashildan qoramtir yashilgacha. ba'zan pushu. ba-7an oq bo•ladi. Qatuqligi 2-2,5, varaqchalari egiluvchan, ulanish tekisligi (001) o•ta mukammal, solishtirma og•irligi 2,8. U ko•pincha xlontli slaneslarda uchravdl S hamozit Fc4AllSi3A10101101116m1120. Tarklbi o•zgaruvchan htsobida) FcO-34-42. Fe203, A1203-13-20,l, S102-22-29, H2010-13. aralashma holida MgO-4.4%, CaO-I.6% bo•ladi. U monoklin rangi yashildan qoragacha, shishasimon yaltiraydi. qatuqligi-3. solishtirma og'irligi 3,4, shamozit har Xil yoshdagi, cho•kindl termr. ma•danlanda tarqalgan. temir sulfidlari. siderit bilan birga U ba•zan katta-katta qatlam Jinslar tarzlda topiladi va shunday tenur ma•dam stfatida sanoat ahamiyatiga cga. Vermikulit — I).4H20. Nomi yunoncha «vermikulus» — chuvalchang so•zidan kelib chiqqan, sababi uni cvzdirganda uzun chuvalchangsimon ustunchalar va tolalar hosil bo•ladi Tark'blda MgO-14-23'ÐG Fe203-5-17%, FeO-l-39Ö Si02-37-42% A1203-lO-13%. bundan tashqan K20-S% gacha NIO-1 bo•ladJ Monoklin singomyali. qo•ng-tr. sarg•ish. sanq ba'zan vashllroq slyudalardek _salhroq, .sog•langandek Uning qatuqhgi 1-1,5, ulanish Wkisligi bo'yicha mukamrnal. solishtirma og•irligi — 2.4-2.7. Vermtkufit qizdinlganda 25 marta kenga_sadim Tablatda shudalarmng nurashidan yuzaga keladi. Glaukonit - (01-1)2nH20. Tarkiblda K204-9.5% Na20-3 gacha, Fe203-6.l%. FeO-8,6 Si02-47.6-52.')Oza bo uadl U monoklin stngonisali. saxshi kristallan kam uchravdi„ Uning rangt to'q yashildan qoramur-vashilgacha, shJshadek di, qattiqligi — 2-3. mo•rt. solishtlrma og-trllgi 2.8 gacha. Glaukomt dengtz va okeanlarning sayoz. qrrg-oqlanda vuzaga kelgan, qumtosh. gil, karbonatli cho'klndl jinslarda. fosfontll qatlamlarda keng tarqalgan U qand-shakar, wqunachillkda va boshqa sohalarda qo•llaniladi Serpentin — Tarklblda MgO-43%.Si02-44.1 0/0. I-120-12.9%. Monoklin singoniyah. ya.xshl knstallan uchramasdi. Uning yaxshi knstallan antigontda mavjud. Umng rangi shtshadek saltiroq, yog'langandek. Qatuqltgi — 2-3, antigontda 3,5 atrofida, Serpenttnlar o•ta asos .pnslarnmg (dumt. pendotlt, va ollvmga boy asosll) gtdrotermal o' zgarishidan yuzaga keladi. Serpentinmng xnzotll-asbest tun maýud. U ingichka tolali. Paligorskit Tarklbi o'zgaruvchan. odatda oq rangli sarg•ish tusli bo•ladt. Qatuqligi — 2-2.5. sollshtirma og'lrligi — 2.3. Bu nuneral tabiatda kam o•ta asos jmslarmng nurashldan pas do bo•ladl. Kaolinit - Tarkibida A1203-39.S%. S10246,5%, 1120-14%. Monoklin ali. agregatlart sochlluvchan. tangachasimon zich masda. U rangstz, oq sarg•ish, ba•zan k0'klmttr tovlanadi. sadafdek valtrravdi. Umng qatuql:gi I ga t, aqln. Tabtatda umosdlkatlarga boy (dala shpatlan va Intruziv va knstalllk slaneslarmng nurash zonalanda paydo bo•ladl Kaoltmt sanoatning ko•p tarmoqlanda ishlatlladi Galluazit - A141Si401018 81120. Tarklbida S102 U monoklin ali, mas da drsperslangan. zarralami elektron mikroskoplarda anjqlash mumkm. Rangl har Xll- sarg•ish_ qtzg•tsh. yangl singan joý chinmga o•.xshash. goho mumdck va sochiluvchan. qattiqligj 1-2. mo•rt. rmneralda trrnoq Izi qoldiradi. Uning soltshttrma og•trligi 2, kaolinitga o'xshavdi. Galluaztt tiptk ekzogen mineral. ko•pmcha asosll intruziv Jinslarning nurash zonalanda do bo'ladi. Montmorillonit — Tarkibi o•zgaruvchan ( 0/0 hisobtda) st0248.56, A1203-1 1-22. MgO-4-9, 1-120-12-24, monoklin ali. kulrang. ba•zan ko•klrntlr, pushtJ qizil. yashil bo•ladi- U devarli faqat ekzogen sharc»tda asos va o'ta asos Jinsmng nurash zonalanda do bo•ladi. Uning ahamivati katta. sanoatmng ko•p tarmoqlarida Ishlatiladi. Lazurit - Na81AISi04161S041. Tarklbida NaO-16.8"ra CaO-8.7%. A1203-27.2%, S102-31.8%, S03-11.8%. U kubik rangt to•q ko•k, binafsha. ba'zan havorang, shrshadck valttravdi. Umng qatuqllgi -s..s — mo•rt, solishurma og•lrligi — 2.4- U odatda Ishqorli va nordon-ishqorli iinslar va ularning pcgmatitlarida topiladi. Lazunt ko•rkam bezak tosh sifatlda ishlatiladi Natrolit - Na21A12Si301012H20 Tarklbida Na20-16.3%, A120326.8%. S102-47.4%. H20-9.5%. Rombik smgomyall. ustunsunon bo•ladl Agregatlan radial-nurstmon, goho tolali massa hollda uchravdiL Qattiqligi-5.5. mo'rt, sollshtrrma og'irhgi 2.2-2.5. U ko•pincha effuziv (bazalt) jinslarda va bodomsimon bo-shliqlarda uchrasdi. Natrolit ncfehnll sienitlaming nurash zonalanda suz.aga keladi. Dala shpatlari guruhi. Dala shpatlar guruhi silikatlar oraslda ser po•stida keng tarqalgan bo'llb, og 'irltgr bo•ycha 50% ni tashkll etadi Dala shpatlan kimy oviy tarktbi ( 18-JadvaI) 'sa tchkl tuzllushi bo•vicha uch guruhga bo•linadi I. Natriv-kalsisli qatorlandan iborat bo-lib. plagioklazlar deb ataladi, Kaliv-natrivli dala shpatlari, yuqori haroratda KIAISi3081 — Nal Al uzluksiz qattiq entma qatonni hosil qilib_ asta-sekm soviganda kalis, li va natrisli minerallarga airaladi. -ban.sli dala shpatlan ham KIAlSi3081 — BalA12S12081 izomorf aralashmasidan iborat. tablatda kam glalofanlar. deb ataladigan minerallarni hostl 'Vladi • x anorur (An) molekulalarmng % miqdori 18-jads al Dala shpati gurubiga kiruvchi minerallarning kimyosi.s tarkibi va optik konstantalari
10.18. Plagioklazlar guruhi. Bu guruhga kiradigan minerallar albit [Na AISi3081 va anortit ICaA12S12031 molckulalanmng turli msbatdagi qattiq Izomorfik qorishmalaridan iborat. Tabiry va sun'iy birikmalar haqidagi ma•lumotlarga qaraganda. shu qatormng tarkibi sof alblt (Ab) dan sof anortltgacha (An) bo"lib. uning uzluksiz o•zgaruvchan hamma Killari mayud. E.S.Fvodorov plagioklazlarm ularning tarkibldagi anortlt molekulasrmng f0iZ hisobidagi nuqdoriga qarab raqamlar bilan belgllab, qu:, idagr minerallarga avatdl ( 19-jadvalga qarang). 19-jadval
ISS JRdvaldan foydalanish: Agar plagioklaming M 37 bolsa, unda 37 faiz anonit va 63 foiz albit molekulasi bo'lib, andezinning nordonroq xıli deyiladü Yozilishi quyidagicha: An37 Ab63. Agar plagioklaz N! 56 bo'lsa, anortit 560/0 va albit molekulasi 44 0/anı tashkil qiladi va labrador deb ataladi (An56 Ab44). Demak, plagioklaz nomerlari ulaming tarkibidagi anortit molekulasidan xabar beradi. Barcha plagioklazlar tarkibidagi Na va Ca miqdonga qarab, nordon a]bit va oşigoklaz_ o•rta andezin va asosli labrador, bitownit va amortitlarga bo-linadi hamda shu vo'nalish bo-yicha kremniv oksidinmg miqdori mincrallarda kamayib boradi. ' 'Plagioklaz" vunoncha qivshiq sinish demakdir. Albit lotincha "albus s • oq demakdir. bitovnit, labrabor. andezinlar birincili topilgan joylari bo•yicha quyidagicha: Ottava (Kanada) shahKiga yaqin Bavtauna tog•i. Labrador va And tog-ıan nomidan kelib chiqqan va nihoyat oligoklaz yunoncha kam airaladi degan ma'noni anglatadi_ Plagioklazlar qısqa to'g c ri burchaksimon yoki qisqa to'g-ri burchaksimon-pnzmatik shaklga ega_ Ular ko•pincha oq, sargfish_ ko•kish, qoramtir bo•ladi. Tovlanuvchi qora ranglar ko-pmcha labrador va bitovnıtga xosdir, bu esa ulaming tarkjbidagj juda mayda gematil qipiqcha)ahning ma'lum iartibda joylasbuvi oqibatidir. Plagioklazlami boshqa o'xshash minerallardan ajratadigan belgilari: oddiy va murakkab (polisintetık) qo'shaloqlar hosil qilishidir (murakkab-polisintetik qo•shaioqlar oddiv qo'shaloqlaming bir nccha marta kctma ket takrorlanishidir). Plagioklazlaming nur sindirish ko'rsatkichi albitdan anortitga qarab ortib boradi. Nur sindirish ko-rsatkichini o•lchansa. u vaqtda piagioklaz guruhiga kiradigan minerallami jadval vordamida kimvoviy tarkibini aniqlash mumkin. P[agıoklaz/arnmg rclefi va undan o-tadigan yo-I farqi ancha past 0.010) va bu belgilari bilan ular kvarsga o•xshash. Ulaming bir-biridan farqi: plagioklazlarda o'zlariga xos oddiv va murakkab qo-shaloqlari mavıud. ularda ajralish tekisligi yu:ıqol ko'rinib turadi va (001) va (010) yo'nalishlarda bo-lib, bir-biri bilan to-g•ri burchak hosil qiladi. Bu gumhga kiruvchi minerallar har xil sharoitda vuzaga keladi. ya'ni anortit 15500Sda kristaflansa. albit 11000Sda yuzaga keladi. Plagioklazlaming ketma-ket kristallanish jarayonini tainba vo*li bilan kuzatilgan va olingan ma'lumotlar termik (issiqlik) diagrarnmasi yordamida ifodalanadi (82-rasm). Diagramma ikkita qiyshiq chiziqdan iborat_ Ulardan yuqori chiziq kristallanishning boshlanishi bo-lib - ]ikvidus deyilsa. pastkisi esa knstallanishning oxin — 186 g »lidus dcb yłntlladl. Jadvalnł quydagicha łzohlash mumkin. Agar magmaning tarkibi (An50 Ab.50) bo•łsa, krtstallamsh 14SOOSda boshlanadi va bosil bo•łgan młneralning tarkibi kristallanayotgan entma•dan fárq qiladi. ya'ni hosil bo•lgan plagioklaz anortlt (An82 Ab18) entmaga nisbatan imortltga boy bo•ladi Knstallangan mineralning tarkibi (An82 Ab18) S chłzig•i bo•yicha antqlanadr. bu Ikkala nuqta brr/ashlb, VS izoccrrna hosa qilib, solidus yo•nalłshida bo•ladi Ana shu XIIda VI SI, V 2 S2 plagłoklaZlar kctma-ket bir nccha marła hosil bo• (adi Plagioklazlarning nordon outa Xiilari shlifda oq, ko•pincha kulrang bo-ładi. Odatda ularda relcfva oq-kulrang interferetsivall g•adłr-budłr yuzasł bo•łmaxdl Bu belgilan bilan kvarsga o-xshash. Plagioklazlar asos vulkamk tog • Jinslanmng tarklbły qłsnudir. Shumng uchun ulami puxta o•rgamshning ahamivati katta, Bu jinslarning tarkibldagi plagioklazlar h0S11 bo•hshłga qarab ikkłga bo' Imadl Bulardan vłnklan porfirsłmon hołda uchrmdi, Ularnłng tarkibtda anortit molekulasi _suqori bo•lib, labrador va bitovrut yłzaga kcladi. Plagioklazlar qatonga kiruvchi minerallar barcha turdagi magmauk jinslarda uchraganligi uchun va ayniqsa, ulaming miqdon va xillari magmatik jinslanung tarkibiga bog•liqligi tufayli ulaming belgisi amq10ichi sifatida ishlauladi. Kuzatishlar natijasłda amqlangan nordon linslar tarkiblda odatda plagtoklaz nordon oligoklaz (Ab80-70 .An20-30). o•rta jinslarda andczłn (Ab6(j-.S0 An40-.S0), asos jinslarda labrador va bitovnitm (Ab30-40 .An70-60) uchratamłz. Endi effuzłvlarda sodłr bo•ładigan jaravonlarni ko•ravhk_ Bazaltlaming tarkiblda Ikki XII plagłoklaziarnł uchratamłz_ Ulardan bln yrłk porfir donali bitovnlt. anortlt bo•łsa. mavda donali asosły qismi esa labradordan iborat bo • ladi Płapoklazlarntng hosti bo •ltsh dvagr:unrnasł Jadvaldan ma'lum bo'lishicha, (20•jadval), plagioklaz qatorida albít• dan anortit tomon Si02 (kremniv oksidi) va natriyning miqdon sezilarli darajada kamayib- kalsiy oksidi esa tobora oshib boradi. Shu yo'natishda minerallarning optik xususiyatida sczilarli o'zgarish bo•ladi: nur sindi• rish ko'rsatkichi va numi ikkilanib sinàirish kuchlari harnda zichiigi va sotishtirma og•irligi onib boradi. Bu xususiyatni inobatga Olgan holda. magmatik jinslar tarkibidagi plagioklazlami mashaqqat bilan ajratib_ qim• matbaho kimyoviy usullarda aniqlash. albatta. og'ir va murakkab ish. Shuning uchun, petrograflar plagioklazlami o-rganishda qulay bo'lgan optik usutlardan foydatanadilar 20•jadval Plagioklaz qatoriga kinwchi mineralfarning kimyoviy tarkibi (I] .A.Dir va hoshqalar, 1964)
1-albit (5Rgmatit. Shvetsiyaj-_ 2-oligoklaz (yanit, (htorio, Kanada): 3-andezia (charnokit. Hindiston)•_ 4•Eabrador (gabbro. Kvebck. Kanada); S.bitovnit (norit. Rustenburg, Transvaäl): 6-anortil (olivinli nutit_ Kalitamiya) 10.19. Kaliy-natriyli dala shpatlari. Kaliv-natriyll dala shpatlari nordom o'rta va ishqorli magmatik jinslar uchun mansub mineraliar hisob• lanadi_ Bular dala shpatlari orasida keng targalgan bo'lib_ ahamiyati katta. Shunga qaramasdan. hozirgi kunda to-la o•rganilmagan va barcha uchun ma'qul bo' Igan tasnif yaratilmagan. Kalivll dala shpatlari (KDSh) hosil bo•lish sharoitiga qarab ikki Xil turda — monoktinal mikroklin — partit t urlari. hamda vulkamk Jinslarda samdłn, sanidłn-knpopertit (monoklin) va uwrtoklaz (tnklin) hollarda uchravdiL iy tarklbłga ko'ra. kalivli dala shpatlari ortoklaz (Or) — k IAI Si3081 va natrłvli albit (Ab) — Na IAI S130811arning birbarlan bilan turli munosabatdagł qatnq. izomorf aralashmalaridan 'borat. Nordon va o•rta intruzłv Jinslarning orasłdagi KDSh ancha o • zgaruvchan bo•łib. Or20dan Or97gacha matda bo•lsa- łshqorli intruzłv Iłnslarda esa Or20dan OrS0gacha bo•ladi. Ushbu ko•rsatkłch effuzłv Jinslarda sezłlarli darajada o- zgaruvchan nolitlarda — atrofida bo•lib. traxitlarda bu ko•rsatkłch ancha kamavadl Ishqorll dala shpatlanga kłradłgan błnkmalanm kłmvoviv jihatdan qaralganda ularnłng tchki tuzilłshlda yrłk kauonlar k. Na. Ca va Ba ahamivati katta bo•lib. ulaming atrofida faqat IS1041 tetraedrlarłgłna emas. balkl IA1041 tctraedrlandan tashkll topgan kompleks amonlar ham ishtłrok etach. Bunda kremm.xmłng nisbatl Si Al—3. l. shumng uchun ham alvuminiv kremniy mionlan quydagłcha vonladi• IAI S13081 -1. Naujada KDSh hostl CIIIish uchun kalis łom kinshi uchun sharoit varatlladl. Kahvdan tashqari ulamłng tarkiblda natrły ham bo•ladl. ammo ancha kamroq miqdorda, Tekshłnshlardan ma•łumki. kDShning natrn li Nili "Kłon haroratdagłna barqaror. aks hołda izomorf birligłni yo•qotadi va alohlda albit yłzaga keladi. Natijada dala shpatlanda pertit '„a antipcrtitlar pavdo bo•ladi Bulardan błnnchisi — perlit kaliOi dala shpatlan tchida albit knstallanning har XII shakllarda o•sib chłqłshłga lashishtga) astilsa- ikkłnchłst aksłncha. nordon plagłoklazlar łchlda KDSh minerallan joy lashadl, KI)Shlar tarkibidagi Si va Al atomlarimng jo.s lashłshiga binoan tartibsiz (ncuporyadochcnmo va tartibhlarga (upor:•. adochenniO bo•linadi — A S — (2 V- O r t o k I a z — K IAI Si30Xl, Yunoncha "ortoklaz" to•g-ri stnadigan ma•nosini anglatadi Darhaqiqat. ulanish tekisliklari orasidagi burchak 900S ga teng. Uning tarkibldagi ( % hłsobida) K2() — 16, 9. A12 03 — 18. 4 S104 — 64, 7 oksłdlar bo-ladl Indikatrłsa o•qlan qi.snłatiT Ng - 1. 521-1.526. Nm - 1.518-1. Np - 1.514-1.519: simsh ko'rsatkichi Ng — knstallanning shakli prizmatik Ulanish tekisligi (001) sa (010) boaucha mukammal bo•lib, 9001i burchakm tashkil etadi, Ortoklaznłng shaffof rangsłz MII adul_xar deúladi U yuqori haroratda (9000) samdinga (as nm opuk xususnatlari bilan farq cłlladłgan tunga) auanadi Shaffof bo-lmagan ortoklazlar och pushtl. och kulrang, o•zgarganlars qize'lsh. bo•ladl Shllflarda ortoklaz odatda, rangstc ammo magma-clan kesingi yaravonlar kaolin va boshqa Ikkllamchl gtl mmerallarga lanadi. Bu o•zganshm petrografivada • •pelltlanish' deb '.untlladl "Pelitlashganda" qo•ng-ir dog•lar. ya'm gilli hosilalar pas, do bo•ladi, Ortoklaz mikroskop tagida kvarsga o•xshavdiL Kvarsning ajrahsh darz/:gl yo-q va sinish ko-rsatkrchl Ikkllamb nur smdtnsh qixmati ortoklazdan ancha yuqoriroq Onoklazmng bclgilan kichik stmsh ko-rsatkichli, kulrang interferensron rangli, vaxshl O'rallsh darzltgtga ega va pelltlashish oqlbatlda va dog•simon ko- nnishda bo• ladl i k r o k I i n — KIAlSi3031. Yunoncha ••mikroklin" senlmas dara'ada sha_sgan demakdlr. ulanish teklsllklari (010:001) orasldagr burchak burchakdan atigi 200 farq qiladi_ Kimyoviy tarkibi sa barcha optlk xususiyatlan bilan ortoklazmklga o•xshash. Farqt, mtkroklln tnklin knstallanadi va murakkab (polisintctik) qo•shaloqlan hostl bo•ladi. Bu qo•shaloqlar albit va qonunlanga binoan vuJudga kelgan va o•zaro burchak ostida kesishlb pamarasimon tuzillsh hostl qiladi. Ba•zan bu kesunlarda qo•shaloqlardan tamormla mshon Natiiada "panjarastz" nukrokltnga aylanadi. Bu holda ularm Fedorov stoli vordamidagina aniqlash mumkin. Mikrokltnmng optik belgllanu nur smdirish ko•rsatkichl o•z.garuvchan. Ng - 1. 525-1.530: Nrn - 1,522-1, 526; NP - stnish ko-rsatkichi Ng — 2 v = — 770-840. Optik xususi:sati manfiy. 10.20. FELÐSIIPATITIAR Bu guruhga klradtgan nunerallar odatda kremnty oksidiga kambag•al. kalis va natrisga boy bo•lgan magma-dan keladi, Bularga nefelin. Icvsit_ analsirn. nozean. gz»uin va sodalttlar kiradi. e f e l i n — Na. K IAI Si041(yunoncha "nefeli' - U HCI da osonlik bilan parchalanib, bulutsimon oksidi hosil qiladi Nefelin tarklbldagl kalivning tniqdori o'ta o•zgaruschan. Odatda u nefelin (Ne) Na Al Si04 bilan kalsilit (KS) — K Al Si04 molekulalanning yuqori haroratdagi qatttq entrnalanmng uzluksiz qatorim hosil (Illadl Nefelinmng hosd bo-ltsh sharoltlni anrqlovchl bin tarkibldagi — K va Na kationlarining Ko•pincha intruziv jinslarda K Na nisbatl 3 A ga teng. vulkanik Jinslarda nefehn tarkibi sezilarli o'zgaruvchan. Afrika, ItalÁa va MDHda tarqalgan vulqon pnslarda novob mineral sifatlda kalstlit uchrasdi Kalsilit nukroskop ostida nefelinga o • xshavdi Bu ikki mineralm bir-bindan aJratish qiyin, shuning uchun kimyoviv usul yordamida tarkibmi aniqlab btr-blridan ajraush murnkina Ncfcltn ishqorli jinslarga mansub mineral stfatlda, nefeltnli sienitlarda kaltshpatlar btlan. ishqorli gabbro va nefclinli plagioklaz bilan birga- o•ta ishqorli jinslarda esa olivin va pirokscnlar bilan birga uchrmdl Untng stngoruyasi geksagonal bo-lib. knstallarmng shakli pnzma. kalta ustunslmon bo•ladl Ng— l, 529-1546: NP— 1.526-IS42:Ng — U optik bir o•qli. belgisi rnanfr.z Odatda shlifda rangsiz_ goho kulrang Ko•pincha to•rt va Olu burchakli donalar hohda uchravdl. Neft•ltnmng nur smdlnsh ko•rsatktchi Kanada balzanumktga yaqinligt uchun relef va g•adir-budir yuza hosil Ncfclin optik belgilariga ko•ra. ksars va ortoklazga o•xshash. Ammo ncfclin va kvars birga aks holda albitga aylanadl: Na Al Si04 + 2 S02 Na Al Si3 08 nefelin albit Nefelin ortoklazdan bir o-qllgl, nurm Ikkllantlnb sindtnshi va nur sindirish ko•rsatkichtmng yuqonligt bilan va kislotalarda enshl xususlyatJari bilan ajralib turadi L e y s i t — K IAI S12 0616unoncha "levkos•• — rangsiz- och rang) yosh vulqon .ljnslarga mansub bo•lib, past daraJaIi bosimda ver yuzuga yacvn yoki yer yuzaslda hosil bo'ladi. Levsit dimorfizm xususiyauga cga. 6250S dan haroratda kubik singontyali knstall hosil qilsa. bundan past haroratda tetragonal turiga Lc.xsit shllfda rangsiz. ularush tekishgi yo•q. nur stndtnsh ko-rsatktchi (1_508-1 1) va nurm Ikkllantinb sindinsh kuchi (0.001-0,002) past. Shuning uchun u mikroskopda o•zaro kesishgan nikollarda qora rangli bo•ladi. Levsit uchun xos belgilardan yana bin har tomonlama poltslntctlk qo•shaloqlarru hosll qilishidir. Ko- pmcha lcvslt tchtda eginn. magnetit, shtsha mahsulotlanni qo•shimchalanni uchratlsh mumktn. Ba•zan leystt kristallan o•rnida hosil bo•lgan ortoklaz kaliyli sl»rdalar psevdomorfozalari uchraxdi Bunday psevdomorfozalar so.xta Oevdo) i l sit yoki epilevsit deb ataladi 10.21. SODALIT GURUIII MINERALLARI Bu guruhga Old minerallar kub singonisasida knstallanib- tarkiblga ko•ra- nefelrnga o•xshab qotadi. ammo tarkiblda qo•shtmcha amonlar sifatida Cl S-2, I S041-2 ishurok etiShi bilan farq qtladi. Guruhga -•jevdo•• —yolg-on, o•xshash. soxta sodalit. nozean. gayuin kiradi. Bu mtncrallar nefclin va levsitlar bilan birga ncrelinli sienitlar. fonolltlar va boshqa ishqorli magmatik jinslarda uchravdl (21-jad8 al). 21-jadval Sodalit guruhi minerallarining optik xususiyatlari
Sodalit — kub singoniyali. kristallari rombododekacdrik shaklga ega (Fadir-budir aniq Boshqa ishqorli minerallardan optik xususis atlan bilan farqlanadl. Sodalit ishqorll vulkamk ynslarning birlamchi mtnerali hrsoblanadl. Ba•zan ncfehnmng o•zganshldan ham hosil bo•ladi. Nozcan - kam tarqalgan mineral bo•lib, faqat vulkanik jinslarda uchrasdiu Ko•p optik xususivatlari sodalitga o•xshash Nozean tarklblda boshqa minerallar (Ilmemt. magnctlt. ba'zan stmrqllk tomchllan va gaz pufakchalari)ning aralashmasi bo'ladi. Ga'. uin — fonolit va unga yaqin Jinslarga mansub bo•lib, lavalarning tez sovish jarayonida hosil bo•ladi U sodalitga o•xshash_ Ahyon-ahvonda oktaedr shakldagi ga.suinll vulqon Iaxalartda tog•lan) Ieysit. granat va mclillt bilan birga Gasuinli bazaltlarda Ieysit. nefeltn va avgit bilan birga uchravdi (Italiva vulqonlanda va Kanadaning Kscbek hududi)L 10.22. SLYUDALAR GURUHI Bu guruhga kiruxchi minerallar 50dan ortiq bo•lib. Yer po•stidagi umumiy Jins hosil qlluvchl nuncrallarmng tashkil (111a- 1 92 di. Slułdalar guruhłga kłradigan m:nerallarning kimvoviy tarkibi juda o'zgannchandir. Bir XII katłonlarning boshqa brr katłonlar bilan almashinish hollan juda ko-p uchraydl. Kłmyoviy Jlhatdan bu mincrallar alN umosilikatlarning alohida guruhłni tashkil etadi. Bu guruhga kłruvchl młnerallarning umumłv Ifodasi. R- IAlSJ30101 (0112) IAJSi30J01 (0112) . bunda R. - K. Al , ko•pincha Fe+3. Mn+3. kamdan-kam Cr3+. V 3+. gohida T14+•, R•• Mg. ko•płncha Fe2+. Mn2+. shumngdek. Li 1+. Na łom sl»udalar tarkiblda kamroq ishurok etadl. Slxudalar tarkibidagi Mg. Fc2+ : Si : AI nisbatiga qarab 4 guruhga bo•linadi: flogopit. istonit. annłt va siderofillit Shunday qihb. Izomorf almashłnishlar slvudalarda keng młqvosda ro' y beradi. bir tomondan. odatdagidek Mg2+ bilan Fc2+. A13+ bilan Fc3+ almashsvx boshqa tomondan hech shubhasłz, Mg2+ (Fe2+) bilan Al+3 (Fe3+) va boshqalar geterovalent izomorf almashłnishlar ham mavłuddir Fe2+ Mg. Fe2+ e-, Mn2+: Fe3+e. A13+. K getcrovalcntli 3 (Mg. Fc)2+ — 2 4 Al — 3 SI. Biotitda Mg Fc nisbati 2 n dan kamroq, flogopitda Mg Fe nisbati 2: I dan katta Błotitlaming temirga boy xillari (f 80-85%) lepidomclan deviladi. Slxudalar guruhiga mansub bo•lgan minerał turlarining hammasi ham monoklin stngomyada knstallanadl va tunlłshl o•ziga xos qavat-qavatdir, Slvudalar kimyoviv tarkibiga qarab quyidagilarga bo•linadi biotlt guruhl (Mg — temłrll slvudalar), muskovłt guruhi (alyununtyh slvudalar): lepidolit guruhi (litłyli slyudalar). Flogopit — K Mg3 ISi3 AIO 1012 unoncha "tlogopos” — olovdek) Ng - 1.566-1.606: Np - Ng - Np - 0.003 - 0.047. opok xususłyatl manfiv. so•mshl (S : Ng 0). uzayłsh belgłsł musbat, Odatda Olti qirrall qavat-qaxat yoki varaq-varaq agrcgatlar hollda uchrasdi. AJraIłshi juda oson. rangi och Ogarrang, Pleoxonzmł kuchsłz. Ulamsh tekłslłgi (001) bo•yłcha o•ta mukammal. Flogopit magniyga boy bo•lgan metamorfik Jinslarda uchravdi va kontakt-metasomatlk hosilalar orasida tez-tez uchrab turadi, Flogopitmng yaqin yo•łdoshlari diopsłd, forstent. shpłnel. dolomit, kalslt, dala shpatlari. skapolit va boshqa nuncrallar hłsobfanadi. Flogopit Odatda metamorfizm łaray»nłda yuzaga keladi va karbonatli metamorfik Jinsfar tarkibida uchraydio Donalarmng o•łchamlari har xil — O.I dan I sm gacha bo•ladi. gohtda kristall cho•ztnchoqligi eniga nisbatan 3-5 mana uzun bo•ladl. Flogopit o•ta asosli 'Inslarda. astuqsa. klmbcrlitlarda uchraydi ammo hosil bo•lishi hanuz mavhumltgicha qolmoqda„ Y Ink knstallan Sharqiy Kimberli (Janubty Afrika) vulqon Jinslanda topllgan. Undan tashqan. Kanada (og•irligl hatto t). Madagaskar, ShnLanka. Hindlstondagi kontakt-mctasomatlk jinslarda uchravdi Biotit — K (Mg. Fe).31S13A10101 (OH. F '20 Nomi fransuz mineralogi MB Biota (1774-1862) JB BIO (1774-1862) sharafiga U taxlangan varaqlarga o'xshash knstallar hosil qiladl. Odatda qora. Ulatúsh tekisltgi (001) bo•vtcha o•ta mukammal_ Blottt o•ztga xos pleoxonzmga ega, Ng — to•q qo-ng•ir rangli. Np — och-sanq. absorbSiva sxcmasi: Ng = Nm > NP, so•nishi to-g•ri. Bu xususivatlari bilan o•ztga o•xshash amfibollardan ajralib turadi_ Yana shuni ayush kcrakki. Ng o'qr ulanish teklsllgi uzayishiga mos votadi. ana shu belgilari bilan o•ziga o-xshash turmalm mineralidan farq qiladl. BIOtit .pns tashkil etuvchl mineral stfatlda hol-xol donalar. taxlangan varaqlarga o•xshash knstallar hosil (lillb- juda ko•p magmatik jinslar taN1bida uchravdl. Biotlt v:rik kristallar — 7 m2 holida muskovlt bilan birga pegmatltlarda uchravdi (Shimoliv Kareliva. limen va Vlshneva tog•lan. Ural. Grenlandiva). Bulardan tashqari. brotlt yirik porfirsirnon knstall tanqasida- nordon lavalarda ham ma'lum iMontc-Sommx Alban tog-lan. Italiva). Biotit metamorfik jinslarda — asniqsa. har Xil slaneslarda. gneyslarda granat. klamt, avrim Jedntlar bilan btrga B10Ut andaluziL kordient, plagioklaz. gipersten va avgit bilan b:rlikda kontakt metafonznuda hosll bo'ladigan rogoviklar tarkiblda ko•p uchravdi (Nurota tog- ttzmalan_ ZirabuIoq-Ztvovutdtn tog -lari. Janublv Tsan-Shan). Muskovit — K A12 IAI Si30101 (OH)2 (nomi Moskvaning qadnngi nomi "Muska"dan olingan). Odatda rangsiz. ko•pmcha varaq-vasaqslmon bo•llb. ko•ndalang keslrm psevdogeksagonal rombga o•xshash bo'ladi. Ulamsh teklsllgt (001) bo svrcha o•ta mukammal. u sadafdek valtirasdi. Shhfda rangsiz, ba'zan sarg-ish. relvefi va amq. kuchli interfercns:on ranglanga ega- Odatda so•nadi- (001) bo•vicha polisintetlk qo•shaloq tuzilishda ko"nnadi. Muskovtt slxudalar oraslda eng ko•p tarqalgan. U jins hosil qiluvchi mineral stfatlda nordon magmatik Jtnslar (granitlar. pegmatitlar. aplitlar)da hamda metamorfik jinslar slaneslar. gncyslarda bo•ladi_ Shuni takldlash kerakki. intruziv jtnslar tarklbldagi muskovttlar magrna•dan keYlngi jarayonlar natijaslda hosil bo•ladi. Muskovitmng ko•p turlan mavjud — tarkiblda Cr203 — 6% . va ko•kimttr vashll xill. roskoellt — tarkibidagi A1203 0-mini 15% chamast V 203 egallab. rangt bo•ladi: paragomt — muskovitga juda o•xshash, farqi 12% N20 bo•ladi Juda mayda q:prqstrnon muskovltlarga sensit deuladl va ular magmatlk jarayonidan kes pnc••. mo-gidrotermal sharoltda vuzaga keladl. Umuman. slyuda (muskovit) konlari odatda pegmatttlar va metasomatlk jarayonlarda yuzaga keladl Lepidolit (s unoncha "lepis•• tangacha). Kunvoviy tfodasi Oq- pushu, ba-zan gunafsha ranglarda ko-rinadi. varaq-varaq_ plasttnkachasrmon. tangachastmon shakllarda IEhraydi Varaqchalan eglltnchan. egllganda ham qaxishqoq. Opttk xusus$ati rnaffi . Optik o-qlan burchagt 2 V — 400 Optik o-qlar teklsltgi (001 tik. uzžnish betgisi musbat. Ko•p bclglian bilat muskovitga Juda o•xshash Shllfda rangsrz- ba•zan qizg•tshroq Lepidolit litiyga pegmatitlarda va greyzenlarda ko-p uchras dl- Tsinvaldit — K Li Fe Al ISi3AlOIOl (F. OH)2L Bu rmneralning birinchi topilgan JOYi Tsimald (Chexiya)L Tarkibi barqaror etnas. o-zga bo•llb. unda Fc 0-2 - Fe203 - 1-4.5% Mn O- Rb20 — 3-3,5% F : OH msban ham o•zgannchanv Bunday o•zganshlar urung optik xususigatlanga salbiv ta•sir ko•rsatib. uni batafsil o•zgarttrlb uboraði. Odatda u kulrang, kamdan-kam to-q yashll rangli bo•lgan yupqa va qalin taxtachasunon knstallan shakll bikÐ1 biotitga o•.xshab ketadi. Bu mineral shafïof. shrshadek yalurab, uning ulamsh teklsligr tovlanadl. Slyudalar orasida biotit to-liq o•rganilgan iins hosil qiluvchi mineral hisoblanadi U magmatlk Jarayonlarda ro•v beradigan fizik va kim•sovry sharonm tiklashda muhlrn rol o•vnmdJ Odalda_ biotil o• na nordon .pnslami tashkil etuvchl rangli mineraldan btridir Batafsil tekshirishlar natijasida olingan ma' lumotlarga qaraganda biotitning tarklbl Intruztv Jinslarda o'zgaruvchan. 22—jadvaldan ko•nmshlcha. diontlardan granodlorit orqall granitlarga qarab tenur oksidi ko•pay ib. magniy oksidrmng rmqdori esa boradl V S Sobolevn:ng diagrammast bo•y icha biotitlaming tarkibldagi termrmng rmqdori nur srndlnsh qtsmatiga bog•hqltgl amqlangan. Demak, biotitlaming nur sindlnsh ko•rsatkchlan bo•vicha un-tng tarkibr fikr »lntish mumkin. Hozirgi davrda biotitlarda kamsob va tarqoq elementlarntng ko•phgl antq landl Ayniqsa, biotlt tarkibldagi volfram- qalayi. molibden. benlliy. niobiv-tantal va boshqa elementlarning miqdort anłqlansa. u vaqtda elementlarmng granit intruzłvlartga bog'liq bo-lgan kon hosil bo•lishi fikr yuntłsh mumkin Masalan. G'arbiv O•zbekistonda mavjud bo•lgan skamli volfram, molibden, greyzenll kvars-kassttentll konlarm ko•rsatłsh mumkłn. Ilaqiqatan Langar. Ingichka va boshqa o•nlab volfram konlari granitlarning karbonatli cho•kindi jinslar bilan tutashgan kontakt-metasomatlk _iaravonlar natlłasłda ro•y bergan. Olłngan ma' lumotlar Nurota va Zirabuloq-Znosmtdłn tog•łandagi gramt01dlar W. Mo. Sn. Be. Nb va boshqa elementlarga to•yingan. shumng uchun ham biotitlarda u elementlarnłng miqdori boshqa hududlardagi granit-plutonlandagł błotltnłng tarkibłga msbatan 2 — 3 barobar ortłqroqdłr, 22-iads al Nordon intruziv iinslardagi biotitlarning kimyov$ tarkibi (U.A.Dirva boshqalar, 1966)
10.23. AMFIBOLLAR GU RU HI Amfibollar "vunoncha "amfibolas” — aniqmas. noamq degan ma•nonł bildłradl. Amfibollarga oid minerallarning umumiy ifodasi — AVX IT4 Ol Il, bunda A - Na, K: B:Na, Li, Mg, ca, Fe+2, Mn. Al, Fe+3, Ti; T - Si, Al : X OH-. Tarkibining murakkabligi izo va geterovalent izomorfizmi oqibatidłr: Ca2+ D Na Na: Ca2+ Mg2+ D A13+, Na Mg2+ D A13+, Na+ Si4+ D Ca2+ A13+, Mg2+ Si4+ D A13+ A13+, Na A13+ D Si4+ Na Fe3+ D Mg 22+ . Mg2+ Si4+ D Fe3+ A13+, Na Si244D Na-3 Ca2+ A123+, Fe2+ + OH R Fc3+ + 02-_ Amfibollar ichlda hozłr ma•łum bo•lgan 70dan ortiq minerał turlarłni uchratamiz. Bulardan 25 Nili tabłatda keng tarqalgan. Tadqiqotlar naujasida amfibollaming ichki tuzilishida kremniy-kłslorod tetraedrlari ISi401116- tarklbli ikki qator zanjir bo•lib ishtirok etishi amfibollarmng o•nga xos belgisi hłsoblanadl. Kislorodning qolgan łoni bir valentlik alohida (OHI- anioni tarkibiga kiradi. Shunday qilib, kompleks anionlarning umumiv manfiy nryadi 7 ga teng_ Amfibollarning ifodasi xilma-xil bo'lishiga qaramay, ularmng hammasł asosiy fizik va kłmvoviy xususłvatlan bilan bir-błrlanga o'xshab kctadi. Amfibollaming tabiatda paydo bo•łish sharoitlari piroksenlarning hosil bo•lish sharoitlanga qaraganda birmuncha boshqacharoqdirm Amfibollar tarkiblda OH, F va SI bo•lłshi, ularnłng magmatik va metamorfik jinslarda bimłuncha past haroratda knstallanishi uchun sabab bo'ladi. DP Gngorev sun'iy amfiboliami, faqat ftorli silikat qotishmasini kristallanunb olishga muvaffaq bo•ldi. Tarkibi tabiiv błnkmalarga o-xshab ket:uiigan. ya'ni tarkiblda (ON)-I bo'lga.n amfibollar sun'iy yo•ł bilan LA.Ostrovskiy tomonidan olingan. Amfibollar pnznła shaklida kristallanib. prizma tekisliklari (110) o'zaro 124030/ burchak hosil qiladi. Bu belgisi bilan amfibollar o•zlanga O'xshash bo•lgan piroksenlar guruhldan farq qiladi. Amfibollarning pnzma tekisliklariga parallel lashgan ajralish tekisliklari va ulaming o-zaro kesishgan burchagi ham (550 30,0 xosdłr Barcha amfibollar kristall singonivalan va tarkibiga qarab ikkiga; rombik va monoklin smgomyaliga bo•łinadi Rombik singoniyali amfibollar Antofillit va jedrit. dalillardan ma'lum bo'lishicha, magniy va tcmir aralashmasłdan 'borat izomorf qatori mavjud. Bulardan birinchisining optik xususiyati musbat, ikkinchłsinikl manfiydłr. Bu n•unerallar metamorfik sharoitda yuzaga kelib, magmatik jarayonda hosil bo"lmaydi. Demak. ular faqat ancba past haroratda barqarordir. Yuqori haroratda (10000) tarkibidan (ON)-I chiqib ketishi bilan tuzilishidagi Si04 tetraedrlarining ikki qatnrlik zanjžrining bir qatorlik zanjlrga aylanishi suz beradi: Mg7Si8022 (OH)2 7 Mg Si03 + Si02 + 1-120 antofillit enstatit Ulanish tekisligi 1260 burchak bilan (110) pnzma bo•yicha mukamma]. Uzavish bclgisi musbat. Odatda nayzasmon, shu'lasimon, tolali agregatlardan iborat holda uchraydi. Bu ikki mineral uzluksiz qorishma hosil qiladi, shuning uchun ham ulaming xususiyatlari barqaror crnas. balki birinchisidan ikkinchisiga qarab asta-sekin o•zgarib turadi. Odatda rangsi4 kulrang. vashil. havorang, qo-ng'ir. Shlifda rangsiz, och yashil. Pleoxorizmi ancha aniq, Ng — och yashil, qo•ng'ir, havorang, NP bo•yicha och yashil, och sariq_ Absorbsiyasi: Ng Nm > NP yoki Ng > Nm — Np. Qattiqligh 5. 5-6. solishtirma og-ir]igi Monoklin amfibollar Kummingtonit gryunerit tar-kib jihatdan bir-biriga juda vaqm va uzv1Y bog'langan qorishma hosil qiladi. Temir miqdorining ko-payishi bilan minerallaming optik xususiyat]ari, solishtirma og•irligi, nur sindifish ko•rsatkichi, numi ikkilantirib sindirish kuchi ham ottib boradi va gryunentda maksimumga yetadi. Shlifda gangslz. ammo temirga boy xillan yashil harnda qo-ng'tr tusda bolib, sezilarli pleoxorizmga ega bo•ladi_ Ko•pincha oddiv. gohida polisintetik qo•shaloqlar hosil qiladi_ Kristallaming shakli prizmatik, ignaymon va tolasimon_ Ikkalasi ham regional va kontakt mctamorfik jinslarida uchraydi. Ammo kummingtonit magmatik nuncral sifatlda jinslarda (dasit) kam bo•lsa-da uchraydi. Olimlaming fikricha, kummingtonitning asos jinslarda (gabbro, norit) uchrashi rombik piroksenlaming o•zgarishi oqibatida vuznga keladi 7 (Mg, Fe) Si03 + H20 + Si02 (OH)2 (Mg. Fe)7 Sig 022 rombik piroksen kummingtonit Tremolit. Birinchi mat-ta Tremol vodiysi (Shveysariya)da topilgan. Shlifda rangsm oq, kulrang, Odatda u "S" o'ql yo•nalishida cho•ziq, uzun pnzmatlk ignasimon qtldek inglchka knstallan tabiatda diL Ajrallshi (110) bo•yicha yaxshi. Tremollt metamorfik kristallangan ohaktoshlar bilan dolomitlardan. shuntngdek, slaneslar bilan rogoviklarda uchravdl U ko•p xususiyatlan bilan aktinolitga o-xshab ketadl- ammo juda och rangi bilan undan ayalib turadi. Aktinolit — sunoncha "aktis• — nur. shu]a kabi degan ma•nodan kelib chlqqan U och ko•k rangdan. to to•q ko•k ranggacha bo•ladi. Shlifda rangstz vokl ko•k va ranglarda uchrasdl Ajralish qobil$atl (1 10) bo v vicha yaxshl. Koe ndalang keslmlda avalish tektsligi 1240 burchak ostida kesishadi. Aktinolit boshqa amfibollar kabi birmuncha past haroratlarda barqarordtr Odatda past dar@lall regional metaforizm Jarayomda keladt. Magmatlk Jlnslarda Ikkllamchl mineral sifatida odatda pirksen. obmanka. karnroq 01B tnlar hiS0biga hosil bo•ladi Rogovaya obmanka. kimvovlY tarkibi o•zgaruvchan, bir Ml bo'lavermaydi (chermakltlar als•ununty okslthga boy va ularda bo•lmaydi: edemtlarda alvuminiv okstdi (A1203) kam- ammo natrn ancha etarll, pargasitlar alyuminiy oksidiga boy, natriy etarli. temtr kamroq: gastingsitlar al'. ununty oksldtga boy, natnv etarll, tenurga Ingan). Ularning kirnyov$ tarklbidagi avnm elementlarmng munosabatl o•zgaruvchan. ya•m Ca va Na. Mg va Fe+2. Fe+3 va Al yoki Al va Si- Bulardan tashqan har xil miqdorda K. Li. Ba. Sr. Ti- Mn, Ni, Co. Cr Rogovaya obmanka tarklbining murakkabllgi uchun optik sususts atlanni br-biri bilan uzviy bog-lab bo•lrnm dl Demak, rogovaya obmankaning o'ziga xos klrnsovi', tarkibi va shunga bog-liq opttk xususiyatlan bilan bir-biridan farq qiladlgan juda ko•p xtllan mavjud. Rangt har Nil tusda bo'ladl] ko•pmcha qoramtir qora. Shllfda ba•zan yashll bo•llb. kuchli pleoxonzmga ega Ng i Nm > Np. Ng — to-q sashil yoki qo'ng•tr. Nm — yashtl. och va NP — och va och Ajralish qobilÁati (1 10) bo•ýcha yaxshi. ko'ndalang kestrnida ayahsh tekisligi 1240 burchak ostlda keslshadi. Bu mineral juda ko•p va Xllma-xil o•rta intrunv magmatlk _pnslarda — diont, stentt, granodiont va lamprofir tonur Jtnslarga xosdir. Bu mineral juda ko•p va Mlma-xll o•rta intruztv magmatik Jinslarda — diont. sienit. granodiont lamprofir tomir Jinslarga xosdlr Bu mineral amfibolltlar yoki amfibolll slaneslar sa gnesslar tarklbtmng asoslni tashkil qtllb. :suqon va o•rta darajali regional metamorfizmlarda keladl, Bulardan tash- 199 qari kontakt-metasomatik jarayanlari mahsuli bo'lgan skamlarda ham o'ziga xos mineral uyumlari hosil qiladi. Bazal tik rogovaya obmanka. Vulkanik jinslar uchun xos bo'lgan mineral_ Tarkibidagi uch valentli temir oksidining ikki valentiiglga nisbati (Fe203:FeO) juda vuqoriligi asosiv xususivatlaridan hisoblanadi. Kristalfarining uzayish belgisi manfiy. Shfifda qo•ng'ir, ba•zan Pleoxorizmi juda aniq bo'lib. Ng — qora, to-q jigarrang, ko'kimtir-qo •ng•ir, Nm — qizg'ish, qo'ng•ir-qora. NP - och qo'ng'ir yoki sarg'ish rangli bo'ladi. Bazilarda tanglari o'zgaruvchan bo'lib, markazi qo'ng'ir, atrofi csa vashil rangli bo'ladi. Mineral yuzasi mikroskop ostida g'adir•budir. Ba'zaltik rogovaya obmanka boshqa amfibo'lardan (kersutit va barkevikitlardan tashqari) pleoxorizmning kuchliligi bilan farq qiladi. Barkevikitdan farqi: optik o 'qtari burchagining kattaligi, so 'nigh burchagining kichiktigi va nur yo' I farqining kattaligida_ Kersutitning optik xususivatlari bazaltik rogovaya obmankaga shunchalik yaqinki. uni bir-biridan airatish qiyin, faqat so'nish burchagi kichik, Nm va NP o k qlari bo'yicha numi vutish qobiliyati yuqori [shqorli amfibollar: Arfvedsonit kristallari ko•pincha ustunsimon, nayzasimon, ba'zida kalta pnzmalar shaklida bo'ladi. Gohida (100) bo-yicha qo'shaloqlar hosil qiladi. Uzayish bclgisin manfiy. U qora, gohida to'q yashil, shlifda sarg'ish•yashil, kulrang•yashil, och yashil yoki ko•m-ko'k. Plcoxonzmt aniq: Ng — vashilsimon sariq, Nm — och havorangdan qo•ng'irgacha, Np-to'q yashil, ko L k. Absorbsiyasl teskari: Ng 200 Download 1.69 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||