Ómir qáwipsizligi páni haqqinda tu`sinik. (2 saat)

4-tema: Texnosfera hawa quramindag`ı shan` ham zaharli zatlardin insan organizmine ziyanlı tasiri.

1.Shańnıń payda bolıwı hám onıń adamga tasiri

2.Hawadagı shań muǵgdarın anıqlaw
3.Hawanı shańnan tazalaw

Shań adam ushın bir qansha qawipli hám eń kóp tarqalǵan zıyanlı óndiris faktorlarınan esaplanadı. Shań belgili sharayatta háreket etıwshı jeńil bóleksheler bolıp sanaladı. Olar tiykarınan jerdiń ustińgi qatlamında jaylasqan hám qatnasta bolǵan barlıq qattı hám suyıq, organikalıq hám organikalıq emes zatlardań, yaǵnıy topraq, ósimlikler hám haywanat dúnyasınan payda boladı. Olardı kelip shıgıw sebeplerine qaray tabiyǵıy hám jasalma shańlarga bóliwge boladı.

Tabiyǵiy shańlar turine tábiyatta insan tásirisiz payda bolatuǵın shańlar kiredi. Bul shańlar qatarına jerdiń ústingi qatlamınıń bir jerden ekinshi jerge kóshıwı saldarınan ósimlik hám haywanat dúnyasınan payda bolatuǵın shańlardı, vulkanlar atúlıwı, kosmoslıq shańlar hám basqada jaǵdaylarda payda bolatuǵın shańlardı kirgızıwge boladı. Tabiyǵıy shańlardıń atmosfera ortalıǵındaǵı muǵdarı tabiyǵıy sharayatqa, hawanıń ıqlım sharayatına, jildıń maysimlerine baylanıslı. Máselen hawadaǵı shańnıń muǵdarı arqa rayonlarǵa qaraǵanda qubla rayonlarda, toǵaylı territoriyalarǵa salıstırǵanda shet hám sahra zonalarda, sonday-aq qıs aylarına salıstırǵanda jaz aylarında kóbirek bolıwı anıqlanǵan.
Úlken qala sharayatında bir kubometr hawa quramında 6000 ǵa jaqın hár qiylı úlkenliktegi shań bolıp, bul muǵdar qaladan sırtta 10 ese kemeyedi, taw aldı rayonlarda shań ulıwma joq esabı boladı.
Jasalma shańlarǵa sanaat kárxanalarında insannıń tikkeley tásiri nátiyje­sinde payda bolatuǵın shańlar kiredi. Máselen qurılıs sanaatında, jer qazıw, beton kuyıw jumıslarında, sement, hák islep shıgarıw hám basqa kóplegen óndiris processlerinde kóp muǵdarda shań ajıralıp shıǵadı, bul shańlardıń hawaǵa tarkalıwı qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwına sebep boladı.
Shań kelip shıǵıwı boyınsha organikalıq (agash, kómir, torf, ósimlik hám haywanlar), mineral (topraq, sement, hak hám usıǵan uqsaǵanlar) hám aralas túrlerge bólinedi.
Bunnan tısqarı shań bóleksheleriniń ólshemi boyınsha jáne úsh gruppaǵa bólinedi: