Ómir qáwipsizligi páni haqqinda tu`sinik. (2 saat)

6-tema: Islep shıǵarıwda shawqım hám titirkeniw.

1 Shawqımnıń klassları hám onı normalastırıw.

2 Shawqımǵa qarsı gúresıw usılları.
3 İnfra hám ultra ses tolqınları tásirinen saqlanıw.

Túrli bálentliktegi hám chastotadaǵı seslerdiń tártipsiz ráwishte qosılıp esitilıwı shawqım dep ataladı. Ses fizikalıq jaǵday sıpatında hawada, suwda hám basqa ortalıqtan kelip shıǵatuǵın tolqın tárizli háreketlerden ibarat. Ol ses shıǵaratuǵın denelerdiń terbelisi nátiyjesinde payda boladı hám biziń esitıw organımız tárepinen qabıl etiledi. Shawqım kásiplik kesellikke alıp kelıwı múmkin. Ol bastı aylandırıp, miyde awırıw payda etedi hám qulaq shıńlap nerv sistemasına da jaman tásir etedi. Ásirese pikir toplap, aqıl miyneti menen shuǵıllanıwǵa imkaniyat bermeydi. Pútin dıqqat-itibardı berip islew kerek bolsa, jumıs qábiletin (10-60 %) ke páseytip jeberıwı múmkin. Uzaq waqıt dawamında shawqımnıń adamǵa sezilmes dárejede tásir etıwı nerv sistemasınıń isten shıǵıwına alıp kelıwı múmkin. Ásirese qattı hám kúshli sesler, sonday-aq toqtawsız ráwishte bir túrde shıǵıp turatuǵın dawıslar da adamǵa jaman tásir etedi.

Shawqım tásirinde túrli aǵzalar hám sistemalardıń, máselen as sińırıw (asqazan shiresi sekretsiyasınıń ózgerıwı) qan aylanısı (qan basımınıń kóterilıwı) hám soǵan uqsaǵanlardıń normal xızmeti buzıladı.
Shawqımlar kelip shıǵıwı boyınsha tiykarınan úsh túrli boladı:
1. Sanaat shawqımı
2. Transport shawqımı
3. Xızmet kórsetiw shawqımları
Sonıń menen birge gaz hám suyıqlıqlardıń háreketi nátiyjesinde de shawqım shıǵıwı múmkin. Bunday shawqımlar aerodinamikalıq shawqımlar dep ataladı.
Shawqım dárejesi joqarı bolǵan tsexlarda islewshilerde kásiplik kesellik «Shawqım keselligi» ushırasıp turadı.
Shawqım - bul dawıs bolıp esaplanadı. Dawıs bolsa hawadaǵı bólekshelerdiń mexanikalıq terbelisi. Bul terbelisler tolqın tárizli túrde tarqalıp adamnıń qulaǵına barıp jetedi hám qulaq perdesin basadı, nátiyjede dawıs esitiledi. Dawıs esitilıwı ushın tolqın belgili kúshke iye bolıwı kerek. Bul kúsh bolsa tolqınnıń paskalda (Pa) ólshenetuǵın basımı menen belgilenedi.
Adamnıń qulaǵı dawıs basımınıń 2x10^-5den 2x10² Pa ǵa shekem bolǵan diapazonın qabıl ete aladı, tómendegi shegara yaǵnıy (R₀ = 2x10^-5Pa) adamnıń qulaǵı esite alatuǵın minimal dawıs basımı - esıtıw shegarası dep ataladı.
Joqarǵı shegara, yaǵnıy (R_max = 2x10² Pa), adam qulaǵı awırıw sezgenge shekem shıday alatuǵın maksimal dawıs basımı - awırıw shegarası dep ataladı. Awırıw shegarasınan joqarıda qulaqlardan qan sızatlap shıǵıwı hám qulaq perdesiniń jırtılıw halları bolıwı múmkin. Eki adamnıńóz-ara sóylesiwi ádette 0,1 Pa basımda keshedi.
Chastotaları boyınsha adam qulaǵı 20 Gts dan 20000 Gerts aralıǵındaǵı seslerdi qabıl etedi. Bul kishi hám orta jastaǵı adamlarǵa tán. Adam qartayǵanda bolsa joqarı shegara 15000 Gts lerge túsip qaladı. Sonıń ushın kópshilik adamlar qartayǵanda onsha esitpeytuǵın bolıp qaladı. Adam qulaǵı ásirese 37,5-9600 Gts aralıǵında chastotalar diapazonın jaqsı qabıl etedi. 20 Gts ten kishi hám 20000 Gts ten úlken chastotalı sesler infrases hám ultrases dep ataladı. Bul oblastlardaǵı seslerdi adam qulaǵı esite almaydı.
Adam qulaǵınıń esıtıw qábiletin ses basımınıń absolyut ózgerıwı boyınsha emes, bálki onıń salıstırmalı ózgerıwı boyınsha alıw qabıl etilgen. Dawıs basımınıń bunday salıstırma ózgerıwı shawqım kúshiniń baslanǵısh dárejesi (nulevoy uroven) dep ataladı hám etalon sıpatında qabıl etilgen.
Chastotası boyınsha shawqımlar úsh klassqa bólinedi:
Tómen chastotalı - 350 Gts ke shekem;
Ortasha chastotalı - 350 Gts ten 800 Gts ke shekem;
Joqarı chastotalı - 800 Gts ten joqarı bolǵan chastotalı.
Adam denesine tásiri boyınsha joqarı chastotalı shawqımlar zıyanlı bolıp esaplanadı.
Shawqımlar dawıs basımı, chastotası, shawqım túri (tonal, keń profilli, impulsli) hám tásir etıw waqtınıń uzınlıǵı menen normalastırıladı.
Shawqımǵa qarsı gúres sanaat kárxanalarınıń proektin islep shıǵıp atırǵanda, hámde óndiristiń tártip protsessleri tańlap alınıp atırǵan dáwirden baslanadı. Bul tiykarınan shawqım tásirin kemeytıw ushın xızmet qılatuǵın ilajlardan ibarat. Bul ilajlarǵa tómendegiler kiredi: shawqımdı dereklerde kemeytıw, shawqımnıń jolın tosıqlar járdeminde páseytıw, miynet tártibi protsesslerin hám úskenelerin jetilistırıw, kárxanalardı arxitekturalıq planlastırıw hámde xanalarda akustikalıq támiynlew sıyaqlı ilajlar mısal bola aladı.
Dereklerdińózinde shawqımdı kemeytıw eń paydalı hám kem qárejetli ilaj bolıp esaplanadı. Hár qanday úskenelerde uzınsha yaki aylanba háreket nátiyjesinde aerodinamikalıq, mexanikalıq yaki elektromagnitlik shawqımlardıń payda bolıwı anıq. Bunday shawqımlardı 5-10 dB ge páseytıwtilıwı ushın tisli uzatqıshlardaǵı aralıq, sańlaqlardıń bekitilıwı, imkanı barınsha plastmassa detallardı ásirese óz waqtında sıpatlı ońlaw hámde hárekettegi bóleklerin maylap turıw jetkilikli.
Aerodinamikalıq hám elektromagnit shawqımlardı páseytıw kóbinese úskenelerdiń quwatlaǵı yaki tezligin páseytıwge baylanıslı boladı. hám bul kóbinese ónimdarlıqtıń páseyiwıne yaki tártip protsessleriniń buzılıwına alıp keledi. Sonıń ushın bunday jaǵdaylarda yaǵnıy dereklerde shawqımdı páseytıw ilajı bolmaǵanda, shawqımdı tarqalıw jollarına tosıqlar qoyıw menen páseytıw usılınan paydalanıladı. Aerodinamikalıq hám elektromagnit shawqımlardı jutıw hám tosıw qásiyetine iye bolǵan ekran hám arnawlı qaplamalar isletiledi.
Shawqımdı páseytıwdıń arxitekturalıq planlastırıw usılı sanaat kárxanalarınıń bas korpusı hám tsexların planlastırıp atırǵanda adamlardı shawqımnan qorǵaw ilajların dúzıwden baslanadı. Bunda shawqımlı hám zıyanlı tsexlar bólek jerge jıynalǵan halda joybarlanadı hám olarǵa jaqın jaylasatuǵın qońsı tsexlardı sanitariya normaları talabına muwapıq aralıqqa jaylastırıladı.
Sanaat kárxanaların durıs planlastırıw arqalı shawqımnıń tásir etıw oblastın shegaralawǵa erısıwge boladı. Tártip protsessleri hám ondaǵı úskenelerdi jetilistırıw jolı menen shawqımdı kemeytıw ilajlarına kelsek, sonday úskeneler hám tártip protsessin tańlawımız kerek, olar adam ushın zıyansız yaki eń kem shawqım tarqatatuǵın bolsın. Shawqımlı tsexlarda islewshilerdi shawqımnan qorǵaw ushın akustikalıq ekranlar yaki dawıs jutqısh qaqpaqlar aralıqtan turıp basqarıw, tsex diywalların hám tóbesin dawıs jutqısh materiallar menen úskenelew, dawıstan qorǵawshı bólmeler hám normal dem alıw xanaların shólkemlestırıw hám basqalar zárúr ilajlardan esaplanadı.
Eger zárúriyat payda bolsa joqarıdaǵı ulıwma ilajlar jeke qorǵanıw quralları menen tolıqtırıladı. Bunday zárúriyat texnikalıq ilajlardıń bárshesi shawqım dárejesin ruxsat etilgen muǵdarına shekem páseytıwge kúshi jetpegen jaǵdaylarda payda boladı. Bularǵa qulaqqa taǵılatuǵın naushnik, shawqımǵa qarsı kaska, tıǵın (vkladısh) hám basqalar kiredi. Bulardıń tiykarǵı wazıypası dawıs tolqınlarınıń belgili muǵdarın jutıwdan ibarat.
Jeke qorǵanıw quralları tómendegi qásiyetlerge iye bolıwı shárt:
Shawqımnıń barlıq spektrleri boyınsha sanitariya normasında ruqsat etilgen dárejesi muǵdarına shekem páseyte alıwı kerek; sóyleskende sózlerdińáhimiyetin páseytpewı tiyis; qulaqqa kúshli basım berip awırtpawı kerek; qáwip qáterden eskertıwshı dawıslı dereklerdi sóndirmew kerek hám sonıń menen birge gigiena hámde estetika talaplarına juwap berıwleri kerek.
Tájriybeler nátiyjesiniń kórsetıwınshe shawqımǵa qarsı qollanılatuǵın jeke qorǵanıw qurallarınan naushnik keń qollanıladı eken, sebebi olar kórinisi ıqsham, paydalanıwǵa qolay hám shawqımdı joqarı periodlı dawıs spektrlerinde jaqsı tosıw qábiletine iye. Usı sebepten olardı shawqımlı bolǵan bárshe sanaat kárxanalarında keńnen paydalanbaqta.
Keyingi waqıtlarda muzıkalastırılǵan shawqımǵa qarsı naushnikler payda bolıp atır, olardıń effektivligi júdá sezilerli dárejede bálent.