Ómir qáwipsizligi páni haqqinda tu`sinik. (2 saat)

7-tema Islep shıǵarıwda zıyanlı nurlanıw hám olardıń tásirinen qorǵanıw

İslep shıǵarıwda nurlanıwlardan saqlanıw. Elektr zaryadlar, nurlanıw deregi bolıp xızmet qıladı, atomlarda elektronlardıń terbeleniwi ,  hám  - nurlanıwları atom yadrolarınıń payda bolıwın keltirip shıǵaradı.

Radiochastotalı elektormagnit nurlanıwdan saqlanıw. Radiochastotalı elektormagnit tolqınlar deregi joqarı chastotalı generatorlar, transformatorlar, induktsiyalı katushkalar, kondensatorlar, quwatlı radiostantsiyalar hám basqa qurılmalar.
Awıl xojalıǵında joqarı quwatlı elektr uzatıw sistemalarına jaqın orınlarda isleytuǵın jumısshılar elektromagnit maydanları tásirinde boladılar.
Ultrafialetli nurlanıw. Ultrafialetli (UF)nurlanıw 380 mm den 2 mm ge shekemgi tolqın diapozonında sádir boladi. Onıń derekleri quyash radiatsiyası, elektr hám gazli kepserlew, plazmalı gorelkalar, shwǵlanushı hám gazorazryadlı jarıtqıshlar hámde lazerli qurılmalar.
UF - nurlanıw adam organizmine belgili muǵdarda zárúr. Bul nurlar menen artıqsha nurlanıw elektrmetozalı teri qıshımaǵa, dármensizlikke, bas awrıwına, dene temperaturasınıń kóterilıwıne alıp keledi.
Teriniń qorǵanbaǵan bólegi (maydanı) 0,2 m²denartıq bolmaǵan uchastkaları bolsa, (bet, moyın, qol barmaqları hám basqa) nurlanıwı normadan aspawı kerek.
İnfraqızıl nurlanıwdan qorǵanıw.
İnfraqızıl (İQ) nurlanı (yamasa ıssılıqradiatsiyası) 1 mm den 750 mm tolqın aralıǵı shegarasında sádir boladi. Onıń derekleri-quyash, eritilgen metal, elektrkepserlew jumıslarında elektr mayı, ashıq ot, úskenelerdiń qızǵan betleri, jasalma jaqtılandırıw ásbapları hám basqa, ósimlikshilikte İQ - nurlanıwǵa dalada jumıs islep júrgen jumısshılar dushar boladılar.
İQ - nurlanıw, adam toqımalarına ótip, onıń dene ıssılıq dárejesin asıradı.
İQ - nurların qızǵınhám uzaq waqıt dawamında tásir qılıwı, terini qızarıwı hám kúyiwıne, kózdiń nur perdesinniń jaraqatlanıwına hám jas qabıqların kórıwge, dene tempkraturasınıń kóterilıwıne hám ayrım jaǵdaylarda-ıssılıq urıwına alıp keledi.
İonlastırıwshı nurlanıwdan qorǵanıw. Awıl xojalıq islep shıǵarıwında ionlastırıwshı nurlanıwlar; detallardıń jemirilgenligi, kepserlew shoǵınıń sıpatı, tuqımlarǵa islew berıwde, biologiyalıq izzertlew jumıslarında, topıraqtı analiz qılıwda hám basqa maqsetlerde qollanıladı. Olar ayrım ximiyalıq elementlerdiń yadrolarınıńóz-ózinen parshalanıwı nátiyjesinde sádir boladılar: radiy, toriy, uran hám basqa, hámde olar sırtqı ortalıqta ionizatsiyalanıw qábilietine iye.
Radioaktiv bóleksheler, tábiyyatına qaray, bir yamasa bir neshe túrdegi nurlardı tarqatıw hám  - nurlar kórinisinde boladı. İonizatsiyalwshı nurlanıwdıńhámme túrleri belgili qızǵınlıqta hám nurlanıwmuǵdarı adamnıń sawlıǵı hám ómiine óte jokarı qáwip tuwdıradı. Eki qabatlı tosıqlar  - bólekshelerden qorǵangıwda paydalanıladı. Birinshi qabat atom massası kem bolǵan metalldan (alyuminiy, karbolit, organik ayna) tayarlanadı hám nurlardıń baǵdarında boladı, ekinshi qabat saalıstırganda awır metallardan (qorǵasın, volfram) tayarlanadı.
Mexanizatorlar hám dala jumısshıları ulıwma pataslanıw hám mexanikalıq jaraqatlardan, neft ónimlerinen, samal, ıǵallıq, joqarı hám tómen temperatura hám basqalardan qorǵanıwı ushın kompleks kórsetpeler islep shıǵılgan. Jumısshılardıń ayaǵın etikler, botinkalar, botalar, júnnen basıp tayarlanǵan hám basqa arnawlı ayaq kiyimler menen qorǵanadı. Qol teri qatlamın qolqaplar, toqıma qolqap, penjekler, sonday-aq, qorǵawshı “Tserrigel”, “Ayro”, “İER-1”, “İER-2”, hám basqa pastalar; “Silinkali”, “Plёnka payda qılıushı” kremler hám “Feya”, “Soj”, “Ralli” pastaları, DNS-AK- sabın hám basqa túrdegi qurallar menen qorǵanadı. Dem alıw organların bólekshelerden, dumanlardan, puwlardan, gaz hám basqa aralaspalardan, sonday-aq, kislorod jetispeslikten qorǵanıwshı qorǵaw quralları támiynleydi.
Radioaktiv nurlanıwlar ionlawshı nurlar dep atalıp, bul nurlar tásir etken zatlar atom hám molekulalarında ionlar payda boladı. Bunday ionlanıwshı nurlarǵa rentgen, gamma, alfa hám beta nurları sonday–aq neytronlar kiredi.
Alfa nurlar úlken ionlanıwshı qásiyetine iye bolǵan, hareket sheńberi úlken bolmaǵan geliy atom yadrosınıń plyus zaryadlanǵan bóleksheler esaplanadı. Háreket sheńberi úlken bolmaǵanlıǵı sebepli insannń teri qabatına ǵana tásir etip, terini jarıp kire almaydı, sonıń ushında olzıyanlı emes.
Beta nurları radioktiv zatlardıń atom yadroları tarqatatuǵın elektron yamasa pozitron aǵımı. Bul nurlardıńháreket sheńberi keńhám jarıp kiriw qábiletine iye. Sonday–aq insan ushın qáwipli esaplanadı.
Gamma nurları ionlanıw qábileti úlken bolmasada jarıp kiriw kúshine iye bolıp, yadro reaktsiyaları hám radioaktiv tarqalıw nátiyjesinde payda bolatuǵın chastatadaǵı elektromagnit nurları esaplanadı.
Radioaktiv zatlar insan organizmine tásir etıwı nátiyjesinde qáwipli boladı. Radioaktiv nurlardıń eń qáwipli tárepi, onıń tásiri insan organizmindegi sezıw organları tárepinen sezilmeydi.
İnsan radioaktiv nurlar tásirinde uzaq islewıne qaramastan olardıń zıyanlı tásirleri ulıwma sezilmewı múmkin.
İnsan organizmindegi radioaktiv nurlar nurlanıwı ichki hám sırtqı bolıwı múmkin. Sırtqı táreptegi nurlanıwlar tarqalıp atırǵan nurlardıń insan organizmine kiriw kúshi úlken áhmiyetke iye hám zıyanıda kúshlirek.
İshki nurlarıwlar nur tarqatıwshı zatlar insan organizminiń ishki sistemalarına mısalı: teri qatlamları arqalı qanǵa, dem alıw organları, ókpe, as sińırıw organlarına túsken waqıtta boladı.
Rentgen qurılmalarında islegende eki kıylı nurlanıw payda boladı. Bular tuwrı túsken nurlar hám hár qıylı bolıp túsip qaytqan nurlar. Jumıs islegen waqıtta bul nurlardıń ekewınen de qorǵanıw ilajların esapqa alıw kerek.
Sanaat karxanalarında islegen jumısshılar nurlanıwlarǵa metall hám kristallardıń struktura analizin ótkerip atırǵan waqıtta yamasa lampa generatorları tásirine túsip qalıwı múmkin. Jumısshılardıń rentgen nurları tásirine awırıp qalmawın támiynlew ushın jumıs islep atırǵan orınlarda rentgen nurları ótpeytuǵın materiallardan tayarlanǵan ekranlar menen qorǵanıw lazım.