Ómir qáwipsizligi páni haqqinda tu`sinik. (2 saat)

a)kózge kórinetuǵın, 10 mkm nan úlken bolǵan shańlar, bular óz awırlıǵı tásirinde jerge tez shógedi.
b)mikroskoplıq shańlar, úlkenligi 10 mkm nan 0,25 mkm ǵa shekem bolǵan bul bóleksheler jerge júda ásten shógedi.
v)ultra mikroskoplıq shańlar, úlkenligi 0,25 mkm nan kishi bolǵan bul shańlar ózliginen jerge túspeydi, brown qozǵalısı qaǵıydalarına boysınǵan halda ushıp júredi.
Adam orta esap penen saatına 350 litrge shekem hawanı ókpe arqalı ótkizedi hám ondaǵı kislorodtıń málim muǵdarın qan menen biriktırıw maqsetinde ózinde uslap qaladı. Adam salamatlıǵı ushın jasap turǵan hám islep atırǵan jerindegi hawanıń taza hám kislorodqa bay bolıwı úlken áhmiyetke iye. Eger hawa hár qıylı zıyanlı shań hám puwlar menen pataslanǵan bolsa, olardıń belgili bólegi hawa menen ókpege shekem jetip barıwı mumkin. Shań bóleksheleriniń dem alıw jollarında uslanıp qalıwı yaki ótip ketıwı olardıń ólshemlerine baylanıslı.
Eger shań bóleksheleriniń ólshemi 10 mkm ham onnan iri bolsa, olar joqarı dem alıw jolları murın, gegirdek hám jutqınshaqtan keyingi hawa otkizıwshı - bronxlarda, uslanıp kaladı.
Biraq 10 mkm nan kishkene bóleksheler ásirese 0,5 ten 7 mkm ga shekem bolgan- ları júda qáwipli esaplanıp, dem alıw jollarınıń aqırǵı bólegi esaplanatuǵın ókpe alvelo diywallarına shekem yaǵnıy tiykarǵı hawa almasatuǵın jerge shekem jetip baradı. Ol jerden hawa menen qaytıp shıǵıw imkaniyatı derlik nolge teń, sebebi boleksheler ıgallanǵan boladı hám setka tarizli tarmaqlanıp ketken bronx diywallarındaǵı tegis emes jerlerde shógip qala beredi. Usılay etip dem alıw jollarınıń joqarǵı bóleginde uslanıp qalǵan bul shań bóleksheleri silekey qabatı kletkalarınıń islep shıǵatuǵın silekey qabati menen qorshap alınadı hám qaqırıq formasında sırtqa shıǵarılıp jiberiledi. Bul hádiysege, yaǵnıy túrli bólekshe hám mikroorganizmlerdi sırtqa shıǵarıp jiberıwde dem alıw jollarındaǵı silekey perdeleriniń, sonday-aq kletkalarınıń, udayı sırtqa qaratılǵan háreketi sebep boladı. Nátiyjede joqarı dem alıw jolları shańlardan tazalanadı. Bul hádiyse deneni tábiyatqa sáykeslestırıwden ibarat bolıp, udayına tákirarlana beredi. Biraq dem alıw jollarına kirip atırǵan shańnıń muǵdarı kóp bolǵanda, olardı deneden shıǵarıwǵa úlgere almaydı hám shań bóleksheleriniń úzliksiz tásiri joqarı dem alıw jollarınıń isinıwıne alıp keledi. Bunda adamnıń jumıs qábileti páseyip tez-tez jóteletuǵın boladı. Eger óz waqtında shıpakerge kórinse yaki hawası taza jayda jasasa kesellik duzelip ketedi.
Sol nárseni ayırıqsha atap ótıw kerek, dem alıw aǵzalarındaǵı unamsız ózgerisler temeki shegiwshiler yaǵnıy jumıs ornında hám úyde hawanıń tazalıǵına itibar bermeytuǵın adamlarda kóp ushırasadı. Bunday ózgeris aqibetinde denede hawa almasıwı buzılǵanlıǵı sebepli, yaǵnıy kerekli muǵdardaǵı kislorodtıń qańga ótpewı nátiyjesinde dem alıw aǵzalarınıń jumısı awırlasadı. Bul hádiyse adamnıń tez-tez dem alıwına hám hálsiriwıne alıp keledi. Tap usınday ózgerisler kópshilik jaǵdaylarda mayda qan tamırlarınıń putkilley joǵalıp qalıwına hám ókpede qan aylanısınıń buzılıwına alıp keldi. Aqıbetinde jurektiń xızmeti buzıla baslaydı.
Qurılıs sanaatında isletiletuǵın tsementtiń quramında 6-valentli xromnıń juda az, hátte 0,001 % muǵdarda bolıwı kushli allergiya shıǵarıwshı faktorlar qatarına kiredi. Shań tásirinen hár qıylı kórinistegi belgili kasipler menen baylanıslı bolǵan kesellikler payda bolıwı hám rawajlaniwi mumkin. Bunday kesellikler pnevma keselligi, yaǵnıy ókpe toqimalarınıń ayazlap isinwı dep ataladı. Bul kesellik túrine silikoz (HSI silikat kislota duzı aralasqan) asbestoz, tsementoz, talkoz, metalokonioz ham baskalar kiredi. Bulardıń ishinde eń qawipli silikoz bolıp, onıń belgileri dem alıw aǵzaları, jurek-qan tamırları hám asqazan menen bir waqıtta oraylıq nerv sistemaların sklerotik, hátte patologiyalıq ózgerislerde kórinedi.
Kasip-oneri menen baylanıslı bolmaǵan biraq hawadaǵı shań tasiri hám organizmdegi temperatura almasıw nızamlıǵınıń buzılıwı aqıbetinen payda bolatuǵın jáne bir kesellik-pnevmoniya delinedi. Bul keselliktiń awır forması ósimlik hám mineral shańlar tásirinen bronxit yaki bronxial astma kerisinshe payda bolıp ókpe tuberkulezine aylanıwı mumkin. Teri, murın hám kózdiń silekey perdeleri arqalı ótken tsement, asbest, xrom hám basqa shańlar jara, dermatid, konyuktivid sıyaqlı keselliklerdi payda etedi. Shańlı ortalıqta uyqas muddet jumıs islewshiler arasında waqtınshalıq jumısqa jaramsızlıq jaǵdayındaǵı kesellik keń tarqalǵan. Bul olardıń organizminde biologiyalıq qarsılıq kórsetıw qabiletiniń páseyip ketkenliginen derek beredi.
Óndiristegi bazı bir qolaysızlıqlar, máselen awır qol miyneti, deneniń tez ısıp yaki tez suwıp ketıwı, miynet protsessinde hár qiyli gazlerdiń ajralıp shıǵıwı sıyaqlı faktorlar adam organizmine shańnıń unamsız tásirin kúsheytedi hám qawipli sanalıwshı pnevmokanioz keselliginiń payda bolıwın tezlestiredi.
Óndiris sharayatında geypara jaǵdaylarda 1 m³ hawanıń quramında 100 mg hatte onnan da kóp muǵdarda shań bolıwı anıqlanǵan. Usıǵan baylanıslı sanitariya normalarında jumıs orınlarındaǵı hawanıń quramındaǵı shańnıń ruxsat etilgen mugdarı (REM) belgilengen. Shańnıń ximiyalıq quramına qarap jumıs orınları ushın 10 mg\m³ –ǵa shekem hám elatlı punktler ushın 0,5 mg\m³ –ǵa shekem REM belgilengen.
Hawadaǵı shań muǵdarın anıqlaw tiykarınan anıq áspablar jardeminde ólshew arqalı ámelge asırıladı. Bul maqsette qollanılatuǵın bir neshe usıllar bar bolıp, olarǵa esaplaw, fotometriyalıq, absorbciya hám tárezi usılları mısal bola aladı.
Esaplaw usılları, konimetr degen asbap járdeminde pataslanǵan hawadan azǵana alıp, onı arnawlı ıǵallanǵan aynaga otırǵızadı hám mikroskop arqalı ondaǵı bólekshelerdi sanap, shańnıń muǵdarı anıqlanadı. Absorbciyalıq hám fotometriyalıq usıllar bolsa shań bóleksheleriniń sanı hám formalıq kólemi haqqında maǵlıumat beredi.
Kórinip turganınday, bul usıllar shań muǵdarınıń tolıq ólshemi haqqında maǵlıwmat bere almaydı. Usıgan baylanıslı olar turmısta óziniń keń qollanıwın taba almadı. Xázirgi kúnde tarezi usılı, óndiris sharayatında shań muǵdarın anıqlawda tiykarǵı usıllardan esaplanadı, sebebi bul usıl standartlastırılǵan, yaǵnıy fizikalıq ólshemler sisteması Sİ-ge maslastırılǵan bolıp, sanitariya qadaǵalawı hám qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw mámleketlik mekemeleri tárepinen sanaat karxanalarında hawanıń pataslanıw dárejesin tekserıwde keń qollanıladı.
Sonlıqtan jumıs ornındaǵı shań muǵdarın tiykarınan tárezi usılında anıqlaydı. Bul usıl menen shańdı REM birligi mg\m³-larda anıqlawǵa boladı. Bunıń ushın M-822 markalı elektrorespirator járdeminde AFA markalı shań tutkısh filtrlerden pataslangan hawanı ótkızıw jolı menen belgili waqıt ishinde hawadaǵı shań tutıp qalınadı. Sońınan olardı tárezide ólshep 1 m³ hawanıń quramında qansha milligramm shań barlıgı anıqlanadı.
Bunda hawanıń kólemi hám tezligin anıq ólshew úlken ahmiyetke iye. Eger hawanıń kólemlik tezligi saatına 5 m³ tan aspaytuǵın bolsa, laboratoriya usılındaǵı reometr shiyshe diafragmadan paydalanıp anıqlawǵa boladı.
Karxanalarda hawanı shańnan tazalaw ushın har qıylı shań tutqısh qurallardan paydalanamız. Olardıń islew usılı, kórinisi, ólshemleri hám tutıw imkaniyatları har qıylı. Sonıń ushın shańnıń fizikalıq ólshemleri hám ximiyalıq qasiyetlerine qarap kerekli shań tutıw qurılması tańlap alınadı.
Sanaatta paydalanıwǵa usınıs etilgen shań tutqıshlardıń shań bólekshelerin hawadan ajıratıp alıw ushın olarǵa kórsetiletuǵın tásir kúshleri boyınsha tómendegi gruppaları bar: qurǵaq mexanikalıq shań uslaǵıshlar (hawa aǵımı tásirinen tosıqlarǵa mexanikalıq soqlıǵısıw nátiyjesinde bóleksheler shógedi) ıgal shań uslaǵıshlar (hawadaǵı shań bólekshelerin basım astında burkilgen suw járdeminde shóktırıw yaki jasalma jollar menen juwıw); elektr zaryadlawshı shań uslaǵıshlar (hawadaǵı bolekshelerdi elektr maydanı tásirinde elektrolit filtrlerge ótırǵızıw); filtr qurılmalar (arnawlı gezlemelerden toqılǵan yaki ápiwayı tosıqlardan ibarat bolıp, olardan shańlı hawa ótkerilse, shańdı uslap qaladı; aralas usıl (hár qıylı shań tazalaw usılınan bir wakıtta paydalanıw).
Dúzilisi jaǵınan júdá ápiwayı hám paydalanıwǵa ańsat qurılma shań tutqısh kameralar bolıp esaplanadı. Bul kameralardan pataslanǵan hawa 0,8 m\s tan aspaǵan tezlikte kurgaq yaki ıǵal halda ásten aydalsa shań bóleksheleri óziniń awırlıq kúshi tásirinde kamera túbine shógedi. Kameralar apiwayı hám kop tosıqlı labirint kóriniste boladı.
Bular ıǵal shań tazalaǵısh qurallar qatarına kiredi, tazalaw dárejesi 50-60 % ti quraydı. Kameranıń shań jutıw effektivligin asırıw maqsetinde onıń ishine tik yaki gorizontal tosıq diywallar qoyıladı, olardıń waqtı-waqtı silkiniwi nátiyjesinde jıynalıp qalǵan shań kamera túbine túsiriledi.
Tsiklon qurılmaları oraydan kashıwshı kúsh tásirinde hawadan shań bóleklerin ajıratıp alıwǵa xızmet qıladı.
Tsiklonlar kólemi jaǵınan hár qıylı bolıp, jekke túrinde yamasa birneshe tsiklonlar izbe-iz jalǵanıp qatarlı formada ushıraydı. Tsiklonlardıń hawa tazalaw effektivligi is júzinde 80-90 % ti quraydı. Egerde zárúr bolǵan orınlarda olardı suw burkigishler menen úskenelense, hawanı 100 % ke shekem tazalaw imkaniyatın beredi.
Tsiklonnıń joqarı bólegi tsilindirden ibarat bolıp, tómendegi bólegi konus formasında bolganlıǵı sebepli oǵan 15-20 m\s tezlik penen kirgen patas hawa aylanba hareket etip páske túsken sayın ásten háreket etip baradı. Bunıń nátiyjesinde hawadaǵı bóleksheler inergiya kúshi tásirinde tsiklon diywallarına soqlıǵısıp hálsizlendiriledi hám sıpqanap paske, bunkerge tusedi. Shańnan az muǵdarda tazalangan haua agımı tsiklon diyualı boylap bir-eki aylanǵannan keyin joqarı qarap ketedi hem tsiklonnıń oraylık beliminde jaylaskan morıdan jokarıga shıgıp ketedi. Bul bir katarlı shań tutkısh tsiklon delinedi.
Eki katarlı shań tazalagısh kurılmalar, izbe-iz bir-birine jalgangan bolıp, birinshisiniń kolemi ulkenrek u=3-6 m³ bolsa, ekinshisi u=0,75-1,5 m³ keleminde boladı. Bunda birinshi katar 10 mkm nan ulken bolgan shań belekshelerin tutıp kalıu ushın xızmet kılsa, ekinshisi 0,2-10 mkm ga shekem belekshelerin uslap kalıu ushın xızmet kıladı. Eki katarlı shań tutkısh tsiklonlardıńhaua tazalau effektivligi 92-96 % ke shekem boladı.
Eger ulken kelemdegi pataslangan hauanı tazalau zarur bolsa, bir neshe tsiklonlardı sistema turinde kollanıu mumkin. Bul variantta 2, 4 hem onnan artık tsiklonlardı bir-birine parallel etip ulıuma hawa otkizgishke jalganadı hem ulken bunkerge ornatıladı,
Bulardan tıskarı shańdı kurgak jagdayda hawadan ajıratıp alıuga molsherlengen shań tushısh filtrlerde ushırasadı. Bul kurılmalar jeń terizli keriniste boladı.
Jeń terizli shań tutkıshlar hauanı jaksı etkizetugın ıgal kenaf, kapron, paxta hem junnen tozılgan gezlemeden jeń formasında tayarlangan uskene bolıp, sekńiyalı etip duzilgen. Sekńiyalar 3 yaki 4 jeńnen ibarat bolıp, olar silkitkish uskene arkalı germetikası bekkem bolgan metall kabık ishinde ornatılgan boladı. Jeńlerdiń paski ushı bunker kakpagına bekitilgen boladı. Gezlemeniń ishki betine jabıskan bolekshelerdıń mugdarı kobeygen sayın jeńlerde hauanı filtrleu kasiyeti belgili uakıtka shekem artıp baradı. 0lardagı shańdı uaktı-uaktı silkitkish penen tusirip, soń kısılgan taza haua menen uplep tazalap turıladı.
Kep sekńiyalı filtr-kameralarda sekńiyalar oz aldına isleuı hem toktauı tamiyinlengen, sebebi kaysı bir sekńiyanı jıynalıp kalgan shańnan tazalau ushın toktatıu zarur bolsa, kalganları islep tura beredi.
Jeńli haua tazalagıshlardıń effektivligi 90-99 % ke teń. Gezlemege tusetugın hauanıń basımı 50-h0 m³/m² saattan aspauı kerek, sonda olardagı basım karsılıgı 1 - 2,5 Pa atirapında boladı.
Elektrofiltrler juda mayda, 0,01 mkm kop kishkene bolgan belekshelerdi uslauda paydalanıladı. Ondiriste keń qollanılatugın elektro-filtrler eki gruppaga belinedi, yagnıy bir hem eki katarlı boladı. Bulardıń parqı sonnan ibarat, birinshisinde belekshelerdiń ionlanıu ham gaz ortalıgınan ajıralıuı bir jerde amelge asadı, ekinshisinde bolsa apparattıńhar kıylı boleklerinde amelge asadı. Mayda boleksheler elektrodlardıń arasınan kóterilip atırganda zaryadlanıp elektrodlardan birine jabısıp aladı, ulken shań beleksheleri bolistırıushı reshetkadan otpesten apparat tubinde jaylaskan bunkerge tusedi. Elektrodlardagı mayda shańlardı kameraga tusiriu ushın arnaulı mexanikalık silkitkish mexanizm xızmet kıladı.