Мирзо улуғбек номидаги

YER OSTI VA YER USTI SUVLARI TARKIBIDAGI 
SULFIDLARNI ELEKTROKIMYOVIY NAZORAT QILISH 
Ruziyev J.E., Abdihamidov M.Q., Ruziyev E.A. 
Samarqand davlat universiteti, Samarqand sh. 
Mamlakatimizda atrof-muhit muhofazasi davlat siyosatining ustuvor 
yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 
50-moddasida “Fuqorolar atrof-muhitga ehtiyotkorona bo’lishga majburdirlar”, 
55-moddasida esa “Yer, yer osti boyliklari, suv, o’simlik va hayvonot dunyosi 

---

283 
hamda boshqa tabiiy zahiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona 
foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir”, deb belgilab qo’yilganligi 
bejiz emas. Uzoqni ko’zlangan ushbu oqilona siyosat atrof muhitning barcha 
tomonlari-havo, suv zahiralari, tuproq, o’simlik va hayvonot dunyosi, yer osti 
boyliklari, landshaftlar va tabiiy yodgorliklarni muhofaza qilish orqali izchil 
amalga oshirilmoqda. 
Barcha tirik mavjudotni atrof-muhit atmosferasi, yer va suvning ekologik 
jihatdan noqulay sharoitlarini keltirib chiqayotgan himoyalash vositalaridan 
yana bir jihati atrof-muhit ob’yektlarini doimiy analitik nazoratda ushlab turish 
va analiz usullarini mukammallashtirishdan iborat. Bu vazifani amalga oshirish 
uchun esa doimiy analitik nazorat zarurdir. 
Zararli ta’sirga ega bo’lgan ingrediyentlardan biri vodorod sulfid bo’lib, 
uning turli hosilalari sulfidlar, disulfidlar va merkaptanlar hisoblanadi. Sulfidlar 
o’ziga xos hid va ta’mga ega bo’lib, tabiatda mineral suv manbalarida, vulqon 
gazlarida, tabiiy gaz va neft konlarida ko’p uchraydi. Tabiiy suv manbalarida 
sulfidlar va vodorod sulfidining uchramaganligi ma’qul. 
Vodorod sulfid suvli eritmalarda uch xil ko’rinishda, ya’ni ionlanmagan 
vodorod sulfid, ionlar ko’rinishidagi gidrosulfid va sulfid ionlari ko’rinishida 
uchraydi. Tekshiriladigan ob’yektning suv fazasidagi bu ko’rinishlarning nisbiy 
konsentratsiyasi avvalo eritmaning pH iga, haroratiga va uning umumiy tuz 
tarkibiga bog’liqdir. Sulfidlarning yer osti va yer usti suv ob’yektlaridagi ruxsat 
etilgan me’yori 0.08-0.1 mg/l bo’lib, undan ortiq miqdori inson asab tizimining 
yemirilishiga, nafas yo’llarining yallig’lanishiga, xushdan ketish va harakat 
organlarining bo’g’imlarida doimiy og’riq paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. 
Suvning sifatini baholashda belgilangan standartlarning eng muhim 
xususiyatlaridan biri zararli moddalarning ruxsat etilgan me’yori bo’lib, suv 
muhitidagi inson salomatligiga zarar keltiruvchi jihatlarni baholash mezonlarini 
ta’minlaydigan muhim me’yoriy hujjatdir. Zararli moddalarning ruxsat etilgan 
me’yordan past konsentratsiyalari inson salomatligiga yetarli darajada 
zaharlovchi ta’sir ko’rsata olmaydi va ularning yer osti va yer usti ichimlik 
suvlari tarkibidagi miqdori qayd etilgan konsentratsiyalar darajasida doimiy 
nazorat qilishni talab qiladi. 
Ushbu O’zbekiston Milliy universitetining 100 yilligi va akademik 
Sh.T.Tolipovning 110 yilligiga bag’ishlab o’tkazilayotgan “O’zbekistonda 
analitik kimyoning rivojlanishi va istiqbollari” mavzusidagi Respublika 
miqyosidagi ilmiy-amaliy anjumanda qilinadigan ma’ruzada suvli eritmalardagi 
sulfid ionlari miqdorini aniqlash uchun sulfid selektiv elektrod tanlash va uning 
ko’rsatgichlariga eritmaning umumiy tuz tarkibi, eritmaning muhiti, harorati va 
ion kuchi ta’sirini o’rganishga bag’ishlangan ilmiy ishlar natijalari haqida fikr 
yuritiladi. 
Sulfidlarni ion-selektiv elektrodlar yordamida aniqlash uchun ionometrik 
usul tanlandi. Taqqoslash elektrodi sifatida esa Ag\AgCl li elektroddan 
foydalanilgan.

---

284 
Sulfid selektiv elektrodlarni tayyorlash jarayonlari ko’plab ilmiy tadqiqot 
ishlarida ta’kidlangan usul asosida tayyorlandi. Tanlangan usul asosida 
tayyorlangan indikator elektrodi 400-700 soat davomida o’zining ish qobiliyatini 
saqlab qolishi tajriba natijalari asosida o’rganilgan. Elektrodning sulfid ionlariga 
sezuvchanligi kamayib boshlasa, uning oltingugurtli birikmalarini ekvivalent 
nuqtalarigacha titrlab, elektrod potensiali 100 mV gacha pasaysa, 5-10 minut 
davomida toluol eritmasida chayqatib titrlash, elektrodning aktivlanganligini 
kuzatish mumkin. Shundan so’ng elektrod distillangan suvda saqlanishi 
maqsadga muvofiqdir. Sulfid selektiv elektrodning ionselektiv qattiq 
membranasi vazifasini kumush sulfid bilan to’yintirilgan polimer membrana 
bajaradi. Bunday membrana esa yuqori ion o’tkazuvchanlikka ega bo’lib, 
qarshiligi va eruvchanligi juda kamligi bilan alohida xususiyatga ega.
Quyida keltirilgan jadvallarda sulfid selektiv elektrodning sulfid ionlari 
miqdorini aniqlash imkoniyatlari o’rganilgan ma’lumotlari keltirilgan:
1-jadval 
Suvdagi eritmalarda sulfid selektiv elektrod potensialining sulfid ionlari 
konsentrtsiyasiga bog’liqligi. 
n=3; p=0.95; t
p,f 
= 4.30