Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy universiteti Biologiya fakulteti

Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston

Milliy universiteti Biologiya fakulteti
talabasi Zulunxo’jayeva Gulziraning
o’simliklar fiziologiyasi fanidan tayyorlagan



Mustaqil ishi


2023-yil

Mavzu: Oʻsimliklarning kelib chiqishi ikkilamchi bilan moddalar

Reja
1.Oʻsimliklar kelib chiqish tarixi
2.Oʻsimliklarda ikkilamchi boʻlgan moddalar
3. Oʻsimliklarni tabiatdagi va inson hayotidagi oʻrni
4 Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

XX asrning oʻrtalarigacha barcha oʻsimliklar tuban (bakteriyalar, suvoʻtlar, zamburugʻlar, lishayniklar) va yuksak oʻsimliklar (yoʻsinlar, psilofitlar, plaunlar, qirqboʻgʻimlar, qirqquloqlar, ochiq urugʻlilar, gulli oʻsimliklar)ga ajratib kelingan. Hozirgi bakteriyalar va zamburugʻlar alohida dunyoga ajratiladi. Oʻsimliklar dunyosi 3 kichik dunyo: qizil suvoʻtlar va yuksak oʻsimmiklarga boʻlinadi. Bu kichik dunyolar 350 000 turdan iborat barcha oʻsimliklarni oʻz ichiga oladi.

Oʻsimliklarning kelib chiqishi yerda hayot paydo boʻlishining ilk rivojlanish davrlariga toʻgʻri keladi. Bunda Arxey erasida (bundan 3 mlrd. yil oldin) koʻkyashil suvoʻtlar (sianobakteriyalar)ga oʻxshash organizmlar paydo boʻlgan. Haqiqiy suvoʻtlar proterozoy erasida, yashil va qizil suvoʻtlar paleozoyning boshlarida paydo boʻganligi taxmin qilinadi. Dastlabki yuksak oʻsimliklar — riniofitlar proterozoy va paleozoy chegarasida kelib chiqqanligini ehtimol qilish mumkin. Ularda ildiz oʻrniga rizoidlari boʻlgan. Karbonda daraxtsimon qirqquloqlar kelib chiqqan; permda ular oʻrnini hozirgi qirqquloqlar egallagan. Karbonda ignabargli oʻsimliklar paydo boʻlgan, trias va yura davrlarida ular keng tarqalgan. Boʻr davrining boshlarida gulli oʻsimliklar (yopiq urugʻlilar) hosil boʻlgan va shundan soʻng ular Yer florasida hukmron boʻlib qolgan.
Oʻsimliklar Yerda mavjud boʻlgan barcha tirik organizmlar hayotida katta ahamiyatga ega. Hayvonlar va odamning hayotini Oʻsimliklarsiz tasavvur qilib boʻlmaydi. Faqat yashil xlorofillga ega boʻlgan Oʻsimliklar anorganik moddalardan organik birikmalarni sintezlash orqali quyosh nuri energiyasini toʻplaydi; ayni vaqtda Oʻsimliklar atmosferadan C02gazini olib, atmosferaga deyarli barcha tirik organizmlarning nafas olishi uchun zarur boʻlgan kislorod chiqaradi. Shu yoʻl bilan yashil oʻsimliklar atmosfera tarkibining doimiyligini saqlab turadi. Oʻsimliklar organik moddalarni hosil qiluvchi produtsentlar sifatida oziq zanjirining asosini tashkil etadi.

Yer yuzidagi Oʻsimliklar turli hayotiy formalar (oʻtlar, butalar, daraxtlar, lianalar, epifitlar va boshqalar)ni hosil qiladi. Oʻsimliklaring xilmaxil turlaridan tarkib topgan fitotsenozlar Yer yuzi landshafti va boshqalar organizmlar uchun ekologik sharoitning xilma-xilligini belgilab beradi. Oʻsimliklarning bevosita ishtirokida tuproq va torf hosil boʻladi. Qoʻngʻir koʻmir va toshkoʻmirning hosil boʻlishi ham oʻsimliklar bilan bogʻliq.

2) Oʻsimliklarning gʻoyat xilma-xil turlaridan urugʻli oʻsimliklar , asosan, gulli oʻsimliklar katta ahamiyatga ega. Urugʻli oʻsimliklar oziq-ovqat, kiyimkechak, yoqilgʻi, qurilish materiallari va boshqalarni beradi (qarang Madaniy oʻsimliklar). Odam juda katta maydonlarda madaniy oʻsimliklarning sunʼiy qoplamlari (ekin ekiladigan dalalar, bogʻlar, xiyobonlar va boshqalar)ni barpo etishni, oʻdimliklarning xilma-xil navlarini yaratishni bilib olgan. Ammo oʻsimlikni koʻp miqdorda yigʻib olish va oʻsimlik boyliklaridan oqilona foydalanmaslik ularning juda katta maydonlarda yoʻqolib ketishiga olib keldi; koʻplab oʻsimlik turlarining butunlay yoʻqolib ketish xavfi tugʻildi. Shu sababdan, Oʻzbekistonda oʻsimliklarni himoya qilish va ularning tabiiy boyliklaridan oqilona foydalanish toʻgʻrisida maxsus qonun qabul qilingan (qarang Tabiashni muhofaza qilish). Oʻzbekiston Qizil kitobiga noyob va yoʻqolib borayotgan oʻsimligk turlari kiritilgan.
simlik hujayralarida birlamchi moddalar almashinuvidan tashqari ikkilamchi metabolitlar almashinuvi mexanizmi ham mavjud.Ikkilamchi metabolitlar kopchilik hollarda osimliklarning noqulay muhitga,fitofaglarga va boshqa salbiy omillarga nisbatan javob reaksiyasi hisoblanadi.
Ikkilamchi mеtabolitlar osimliklardagi birlamchi mеtabolizmda, yani fotosintеz, nafas olish, nuklеin kislotalar, lipidlar, oqsillar sintеzi va shunga oxshash asosiy fiziologik-biokimyoviy jarayonlarda qatnashmaydi. Ikkilamchi birikmalar barcha osimliklarga yoki ularning kopchilik turlariga xos emas. Ikkilamchi mеtabolitlar kopchilik hollarda osimliklarning alohida bitta oilasiga, hattoki bitta turiga xos boladi. Hujayrada ikkilamchi mеtabolitlar, asosiy mеtabolizm moddalariga nisbatan juda kam miqdorda sintеzlanadi hamda ular sintеzlangan hujayraga nisbatan butun organizm uchun koproq zarurdir.
Osimliklarda boradigan jarayonlarni ikkilamchi mеtabolizmga taalluqligi korsatkichlari juda ham aniq emas. Kopchilik kеlib chiqishi ikkilamchi bolgan moddalar masalan, fitol, karotinoidlar, aromatik aminokislotalar, fitogormonlar, stеroidlar va boshqalar osimlik organizmdagi asosiy moddalar almashinuvida bеvosita qatnashadi




3) Bir qancha istеmol qiluvchi mеvalar rangi ham antotsionlarga bog’liqdir. Bunga antotsionlarning miqdori muhim orin tutadi. Shuningdеk mеvalarning rangida antotsionlarning mеtallar bilan (hosil qilgan) oqsillar bilan hosil qilgan komplеkslari muhim orin tutadi.
Antotsionidlar asosan dеgidroflavonollardan sintеzlanadi. Lignanlar 1936 yilda fеnilpropanoid dimеrlarni nomlash uchun qollanilgan. Ular moyli osimlik smolasida kop uchraydi. Lignanlar lignin moddasiga oxshash bolsada, lignin kabi sintеzlanmaydi.
Osimliklarda ikkilamchi mеtabolitlar minglab sintеzlanishi mumkin. Ammo uzoq vaqt mobaynida ularning osimlik organizmi uchun ahamiyati noma’lumligicha qolgan. Hozirgi vaqtda osimliklardan 45000 va undan ortiq ikkinchi mеtabolizm birikmalari ajratib olingan.
Osimliklardagi 15-25% gеnlar undagi ikkilamchi mеtabolizm uchun xizmat qiladi. Umuman, ikkilamchi mеtabolitlar osimliklarning muhit bilan munosabatida asosiy elеmеntlardan biridir.
Osimlik inson hayoti uchun faqatgina kislorod ajratib bermasdan, balki zarur mahsulotlar, qand, kraxmal, oqsil, moy, kauchik,portlovchi moddalar , tola, qogoz, efir moylari, dorivor moddalar va hayvonlar uchun yem-hashaklar yetkazib beradi.

Yer yuzining quruqlikda va suvda yashovchi barcha yashil osimliklari har yili fotosintez natijasida120milliard tonnage yaqin biomssa hosil qiladi. Ammo osimliklar tabiatda oz vazifasini dialektik qonun asosida bajaradi. Agar tabiatda faqat yashil osimlklarningish faoliyati bolganda edi, yer yuzi allaqachon organik moddalar bilan tolib ketib, hayot toxtab qolar edi. Vaholangki, bunday bolmaydi, chunkimeniral moddalardan organic moddalar (uglevodlar, oqsillar, yoglar) sintezi bir vaqtda ikkinchi muhim jarayon, ularning meniral moddalarga paarchalanishi ham bollib turadi. Bunday parchalanish birgina nafas olishda emas, balki tuproqning ustki qatlamlari va suvda ham roy beradi. Shuningdek, organic moddalar bateriya va zamburuglar ishtirokida parchalanib meniral moddalarga aylantiriladi. Demmak, ana shunday ikki katta guruh osimliklar ishtiroki bilan tabiatda uzluksiz biologil modda almashinish jarayoni roy berib turadi.

Yer kurrasining deyarli hamma qismida uchraydigan o`simliklarning tabiat va inson hayotidagi roli beqiyosdir. Yashil o`simliklar deyarli barcha tirik organizmlarni nafas olishi uchun zarur kislorod bilan ta`minlaydi. Ular o`z faoliyati davomida anorganik moddalarni organic moddalarga aylatiradi. Ma` luki, organic moddalar (o`simliklarning o`zi) kishilar va hayvonlar uchun zarur oziq hisoblanadi. Yashil o`simliklar hosil qilgan oziq moddalarda quyosh enengiyasito`planadi (akkumilyatsiya bo`ladi). Bu to`plangan energiya hisobigs yerda hayot davom etadi, ya`ni kishilar sanoatdafoydalanadigan energiya resurslarning asosini ana shu yashil o`simliflar to`plagan quyosh energiyasi tashkil etadi.