Mirzo Ulug`bek nomidagi O`zbekiston Milliy Universiteti Biologiya fakulteti 207-guruh talabasi Xakimova Madinaning,, Zoologiya “ fanidan mustaqil ishi qushlarning uchishga moslanish belgilari va uchish xillari

Nafas olish organlari o`ziga xos tuzilgan va boshqa ichki organlarga nisbatan uchishga ko`proq moslashgan. Og`iz bo`shlig`ining to`rida xiqildok yorigi joylashadi va bu xiqildoqqa oshilib turadi. Bu ustki xiqildok doimiy ovoz apparati vazifasini bajarmaydi. Ustki xiqildoq traxeyaga ochiladi. Traxeya kukrak bushligida ikkita bronxga bulinadi. Shu joyda, ya’ni traxeya bronxlarga bulingan joyda qushlar ushun xos bulgan pastki xikildok joylashadi va suyak xalkalar bilan ushlab turiladi. Pastki xikildok ovoz apparati vazifasini bajaradi. Bu erda tashki va ishki ovoz pardalari tarang tortiladi va ovoz chiqadi. Bronxlar upkaga kirgandan sung shoxlanadi va bronxiollar xosil kiladi. Lekin ba’zi bronx shoxshalari upkadan chiqib qushlar ushun xarakterli bulgan xavo xaltashalarini xosil kiladi. Xavo xaltachalari qushlarning nafas olishida katta rol o`ynaydi. Qushlar nafas olganda xavo yo`llari bilan o`pkaga boradi, xavoning bir qismi esa o`pkadan xavo xavo xaltachalariga boradi. Ko`krak qafasi qisqarganda, ya’ni nafas chiqarilganda xavo xaltachalaridan xavo yana o`pkaga kiradi va o`z kislorodni beradi. Demak, bir marta olingan xavodan qushlar ikki marta nafas oladi. Lekin xavo xaltachalarida gaz almashinmaydi

• 
  Nafas olish organlari o`ziga xos tuzilgan va boshqa ichki organlarga nisbatan uchishga ko`proq moslashgan. Og`iz bo`shlig`ining to`rida xiqildok yorigi joylashadi va bu xiqildoqqa oshilib turadi. Bu ustki xiqildok doimiy ovoz apparati vazifasini bajarmaydi. Ustki xiqildoq traxeyaga ochiladi. Traxeya kukrak bushligida ikkita bronxga bulinadi. Shu joyda, ya’ni traxeya bronxlarga bulingan joyda qushlar ushun xos bulgan pastki xikildok joylashadi va suyak xalkalar bilan ushlab turiladi. Pastki xikildok ovoz apparati vazifasini bajaradi. Bu erda tashki va ishki ovoz pardalari tarang tortiladi va ovoz chiqadi. Bronxlar upkaga kirgandan sung shoxlanadi va bronxiollar xosil kiladi. Lekin ba’zi bronx shoxshalari upkadan chiqib qushlar ushun xarakterli bulgan xavo xaltashalarini xosil kiladi. Xavo xaltachalari qushlarning nafas olishida katta rol o`ynaydi. Qushlar nafas olganda xavo yo`llari bilan o`pkaga boradi, xavoning bir qismi esa o`pkadan xavo xavo xaltachalariga boradi. Ko`krak qafasi qisqarganda, ya’ni nafas chiqarilganda xavo xaltachalaridan xavo yana o`pkaga kiradi va o`z kislorodni beradi. Demak, bir marta olingan xavodan qushlar ikki marta nafas oladi. Lekin xavo xaltachalarida gaz almashinmaydi
  

• 
  Qushlarning parvozini ikkita asosiy toifaga bo'lish mumkin: uchish yoki passiv parvoz va to'lqinli yoki faol parvoz. Parvoz paytida parranda havoda harakat qiladi uzoq vaqt, qanotlarini qoqmasdan va quyosh tomonidan er yuzining notekis isishi tufayli hosil bo'lgan ko'tarilgan havo oqimlaridan foydalanmasdan. Ushbu havo oqimlarining tezligi qushning parvoz balandligini aniqlaydi.
  
• 
  Agar yuqoriga qarab harakat qilayotgan havo oqimi qushning tushish tezligiga teng tezlikda ko'tarilsa, u holda qush bir xil darajada parvoz qilishi mumkin; agar havo qushning tushish tezligidan yuqori tezlikda ko'tarilsa, u holda ikkinchisi ko'tariladi. Ikki havo oqimining tezligidagi farqlardan foydalanib, shamolning notekis ta'siri - uning kuchayishi va zaiflashishi, shamol yo'nalishi o'zgarishi, havoning pulsatsiyalanishi, - osmonga ko'tarilgan qush nafaqat havoda soatlab sarf qilmasdan qolishi mumkin maxsus harakatlarbalki ko'tariladi va tushadi. Masalan, quruqlikda ko'tarilgan turlar, masalan, jasad va boshqalar bilan oziqlanadigan kalxat, odatda faqat ko'tarilayotgan havo oqimlaridan foydalanadi. Ko'tarilgan dengiz shakllari - albatroslar, mayda umurtqasiz hayvonlar bilan oziqlanadigan va ko'pincha suvga tushishga va ko'tarilishga majbur bo'ladigan petrellar - odatda shamol harakati ta'siridan, havo oqimlari tezligidagi farqlardan, havo pulsatsiyalari va o'zgaruvchanliklaridan foydalanadilar.
  
• 
  Parvoz qilayotgan qushlar uchun katta o'lchamlari, uzun qanotlari, uzun elkasi va bilagi bilan tavsiflanadi (ikkilamchi uchish patlarining ko'tarilish yuzasining katta rivojlanishi, ularning soni qarag'aylarda 19-20 ga, albatroslarda esa 37 ga etadi), juda qisqa cho'tka, nisbatan kichik yurak o'lchamlari (passiv parvoz talab etilmaydi mushaklarning ko'payishi). Qanot ba'zan keng (quruqlik turlari), keyin tor ( dengiz turlari). Parvoz qilish parvozi uchishdan ko'ra qiyinroq va xilma-xildir. Ushbu so'zning to'g'riligiga ishonch hosil qilish uchun chaqqonning parvozini, asta-sekin qanotlarini siljitayotgan qarg'aning parvozini, osmonda uchib yurgan karavotni va yirtqich shoshilinch peregrin lochinni, tez uchadigan o'rdakni va qirg'iyni qattiq taqillatishni taqqoslash kerak.