Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali

2. Passiv va aktiv eksperimentlar
Passiv eksperimentda ob’ekt yoki jarayon ko‘rsatkichlari xaqidagi axborot, ob’ektni, qandaydir sunxiy ta’sirlar kiritilmagan xoldagi, normal ishlashi mobaynida olinadi. Ko‘pgina xollarda, passiv eksperiment ma’lumotlari sifatida, texnologik jixozlarni ishlatish jurnallari yoki texnikaviy nazorat jurnallaridagi yozuvlardan foydalaniladi. Passiv eksperimentlarning ma’lumotlari sifatida shuningdek, qaydlovchi o‘lchov asboblaridan olingan diagrammalardan xam foydalanish mumkin.
Xozirgi paytda, ma’lumotlarga statistik ishlov berishga asoslangan passiv tadqiqot usullariga ko‘proq axamiyat berilmoqda. Bunga, ishlab chiqarishdagi ob’ektlar va jarayonlar to‘g‘risidagi ko‘p axborotlarning mavjudligi, passiv eksperimentni nisbatan oson tashkil qilish va eksperimental ma’lumotlarning juda katta massivlariga statistik ishlov berishni ta’minlovchi xisoblash texnikasining keskin ravishdagi taraqqiyoti sabab bo‘lmoqda. Yuqorida aytilganlar, passiv eksperimentlarni o‘tkazish sarflarini kamayishiga xam sabab bo‘ladi.
Ammo, tadqiqotlarning passiv eksperimental usullari xar qachon xam matematik modelni tuzishdagi talab qilinadigan aniqlikni va kirish ko‘rsatkichlarning keng o‘zgarish soxasida uning adekvatliligini taxminlamaydi. Passiv eksperimentlarda jarayon (ob’ekt) ko‘rsatkichlarining o‘zgarishini qayd qilish vaqti odatda cheklangan bo‘ladi, ayniqsa uzluksiz o‘lchash uchun zarur bo‘lgan datchiklar va asboblarni yo‘qligida. Bu xolatda, sinovlarni olish vaqti, normal (mutadil) jarayonni buzmaslik uchun, kichik bo‘lishi kerak, ammo bu o‘lchash aniqligini kamaytiradi.
Bu sharoitda, matematik modelga kiruvchi koeffitsientlarning sonli qiymatlarini olish yoki aniqlashda eksperimentni aktiv usullaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir, yaxni passiv eksperimentni aktivi bilan qo‘shib olib borish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Aktiv eksperimentda jarayon ko‘rsatkichlari xaqidagi axborot ta’sirlarni sunxiy kiritish yo‘li orqali olinadi, yaxni kirish ko‘rsatkichlari oldindan rejalashtirilgan dasturga (rejalashtirish matritsasiga) mos ravishda o‘zgartiriladi. Tadqiqotlarning aktiv usullari, xozirda passiv usullariga nisbatan yaxshi ishlab chiqilgan va ular universal bo‘lib, faktorlar darajasini o‘zgartirish diapazonini tanlashda bir qator erkinlikni va ishonchliroq natijalar olinishini ko‘zda tutadi.
Ammo, xar qachon va xar yerda xam ta’sirini kiritish, yaxni ob’ektni normal (mutadil) ishlashi mobaynida faktorlar darajasini o‘zgartirish imkoniyatiga ega bo‘linmaydi. Bu maxsulotni buzilishiga, texnologik jarayonni o‘zgarishiga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, aktiv eksperiment o‘tkazilganda, jarayon ko‘rsatkichlarini, ma’lum bir vaqt oralig‘i mobaynida berilgan darajada, real shart-sharoitlardagi barqarorligini taxminlash juda qiyin bo‘ladi. Aktiv eksperimentni o‘tkazish uchun eng yaxshi sharoitlarni, jarayon ko‘rsatkichlarini juda keng diapazonda o‘zgarishini ta’minlovchi laboratoriyalardagi eksperimental mashina va stendlarda xosil qilish mumkin.
Yuqorida keltirilgan ikki usulning kamchiligi shundaki, ular yordamida olingan modellarni qo‘llash, faqat eksperimental ma’lumotlar yig‘ilgan oraliqda o‘zgaradigan ko‘rsatkichlar diapazoni uchun to‘g‘ri bo‘ladi. Bunda natijalarni ekstrapolyatsiyalash, yoki bir jarayonni eksperimental qurilgan modelining natijalarini boshqasiga o‘tkazishga, odatda butunlay yo‘l quyib bo‘lmaydi.
Ob’ektning (tizimning) statik modelini olishda, quyidagi matematik-statistik usullar qo‘llaniladi:
a) passiv eksperimentda - regression taxlil, korrelyatsion taxlil, funktsiyalarni tashkil qiluvchilarni ketma-ket yo‘qotish usuli;
b) aktiv eksperimentda - eksperimentni klassik yoki bir faktorli rejasi, faktorli rejalar - ortogonal va rotatabel, markaziy kompozitsion rejalar, simpleks rejalar, D-optimal rejalar va eksperimentni ketma-ket rejalashtirish.
Ob’ektning (tizimning, jarayonning) dinamik modelini olishda quyidagi matematik - statistik usullar qo‘llaniladi:
a) aktiv eksperimentda - ma’lum ko‘rinishdagi sinov ta’sirlarini berishga asoslangan usullar;
b) passiv eksperimentda - korrelyatsion, spektral va dinamik regression taxlil.
Matematik modelni yaratish usulini tanlash tadqiqot ob’ekti (tizim, jarayon) xarakteristikalari, tadqiqot vazifalari va u yoki bu usulni qo‘llash uchun bor bo‘lgan shart-sharoitlar bilan aniqlanadi.