Misrlik Fir’avn Ramses II ning shoh Xett Xattush III (1296 mil av.) bilan

---

I – Variant
Misrlik Fir’avn Ramses II ning shoh Xett Xattush III (1296 mil.av.) bilan 
tuzilgan shartnomadan kichik bir parcha bilan tanishib chiqing: “Misrning buyuk 
shohi Ramzes va buyuk xettlar shohi bolalarining farzandlari o’rtasida ajoyib 
tinchlik va birodarlik bo’ladi. Misr va xetlar mamlakati bizga o’xshab, har doim 
tinchlik va birodarlikda yashaydilar. Agar biron bir dushman Ramzesning mulkiga 
qarshi chiqsa, Ramzes xettning buyuk shohiga: “barcha kuchlaringiz bilan 
dushmanga qarshi men bilan birga boringlar”, deb aytsin. Agar Ramzes o’z qullariga 
gazablansa, ular g„alayon qilganda va ularni tinchlantirishga ketishsa, u bilan birga 
Xet shohi ham harakat qilishi kerak... Agar kimdir Misrdan qochib ketsa va Xett 
mamlakatiga boradigan bo’lsa, Xett shohi o’z mamlakatida uni ushlab qolmaydi, 
balki Ramzes mamlakatiga qaytaradi... Kumush taxtada yozilgan barcha narsalar, 
xett mamlakatining minglab xudolari va ma‟budalari Misrning minglab xudolari va 
ma’budalariga nisbatan bajarishga majbur”. 
SAVOL: 
Mazkur shartnomada xalqaro huquqning qanday institut va prinsiplari keltirilgan? 
Qadimda xalqaro huquqning qanday institutlari qo‘llanilgan?
JAVOB: 
Avvalo ushbu kazusga javob berishdan oldin xalqaro huquq tizimiga batafsil 
to’xtalib o’tsak maqsadga muvofiq bo’ladi.
Xalqaro huquq tizimi yagona, keng qamrovli, barcha uchun majburiy deb 
e’tirof etilgan yuridik normalar majmui hisoblanadi. Boshqacha qilib aytadigan 
bo’lsak, xalqaro huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi umume’tirof etilgan 
normalar hamda prinsiplar yig’indisidir.

---

Xalqaro huquq tizimi odatiy milliy huquq tizimlaridek turfa xilda emas, balki 
yagonaligi bilan ajralib turadi, bu esa ko’p hollarda hamma davlatlar uchun majburiy 
ekanligi, shuningdek yangi tashkil topgan davlatlar ham bu huquqni hurmat qilishga 
majburligi bilan bog’liqdir. Misol qilib keltiradigan bo’lsam, Afg’oniston Islom 
Amirligi hokimiyat almashinuvi tufayli tashkil topgan bu davlat ham xalqaro 
maydonda o’z so’zini ayta olishi uchun xalqaro huquq qoidalari hamda prinsiplariga 
amal qilishga va unga hurmat bilan munosabatda bo’lishga majbur hisoblanadi, 
garchi u yerda inson huquqlari va boshqa bir qator qoidalarga zid munosabatda 
bo’linsa ham.
Xalqaro huquq tizimini uning asosi bo’lmish xalqaro ommaviy huquqning 
prinsiplari, ya’ni universal xarakter va oliy yuridik kuchga ega bo’lgan muhim 
xalqaro huquqiy normalar tizimi hamda ushbu prinsiplarga mos bo’lgan xalqaro 
huquq subyektlarining harakatlarini o’z ichiga oladi. Bu ayni chog’da global xalqaro 
huquqning o’zagini tashkil qiladi. Masalan, bir guruh davlatlar mintaqaviy va ikki 
tomonlama munosabatlarga kirishganda ushbu prinsiplarga amal qilishi kerak, ular 
jam bo’lib xalqaro huquqiy tizimni tashkil etadi.
Xalqaro huquq tizimi milliy huquq tizimlariga nisbatan mustaqil tarkibiy 
qismlarni o’zida qamrab oladi. “Xalqaro huquq tizimi xalqaro huquqning bir -biri 
bilan bog’liq bo’lgan sohalari mujassamligidirki, ular o’z prinsiplariga ega hamda 
xalqaro ommaviy huquqning amaldagi normalaridan tashkil topuvchi institutlar va 
tarmoqlarga ajraladi”
1
. 
Shunday qilib, xalqaro huquq tizimini quyidagi toifalarga ajratish mumkin: 
1) Xalqaro munosabatlarni tartibga solishning umume’tirof etilgan prinsiplari; 
1
I.I.Lukashuk, A.H. Saidov; -T: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyatinashriyoti, 2007, 392b. 

---

2) Xalqaro huquq subyektlari o’rtasida majburiy xarakterdagi xalqaro huquq 
normalari 
3) Muayyan vazifani bajaruvchi normalar majmuyini o’zida jamlagan xalqaro 
huquq institutlari. 
4) Xalqaro huquq sohalari. Ular xalqaro huquq tizimining nisbatan kengroq 
ijtimoiy munosabatlarini tartibga soladi.
Endi esa yuqoridagi keltirilgan savolga qaytadigan bo’lsak, xalqaro huquq 
institutlari va prinsiplarini alohida ta’kidlab o’tishimiz lozim. 
“Xalqaro huquqiy institut – bu bir turdagi munosabatlarni tartibga soluvchi 
huquq normalarining guruhi tushuniladi, ular ana shu munosabatlarning umumiy 
obyekti bilan o’zaro chambarchas bog’liqlik kasb etadi”
2
. Misol uchun, xalqaro 
tan olish institutini keltirish mumkin.
Xalqaro huquq prinsiplari xalqaro huquqning eng muhim qismi bo’lgan 
“yadro”si hisoblanib, uning eng asosiy go’yasi, mazmuni va maqsadini 
ifodalaydi. “Xalqaro huquqning umum e’tirof etilgan prinsiplari” atamasi asosiy 
prinspilarni belgilash uchun qo’llaniladi. Ular deyarli barcha davlatlar uchun 
majburiy xarakterga ega bo’lgan norma sifatida qabul qilinadi.
Xalqaro huquqning asosiy prinsiplari BMT nizomining 2-moddasida 
belgilangan “Xalqaro huquq prinsiplari to’g’risida”gi Deklaratsiyada yettita 
prinsip asosiy prinsip deb e’tirof etilgan. Keyinroq esa o’sha vaqtdagi siyosiy 
vaziyatlarni hisobga olganda 1975- yilda yana yangi bo’lgan uchta asosiy prinsip 
qo’shiladi.
2

---

Hozirgi zamonaviy xalqaro huquqning 10 ta prinsiplarini asosiy deya olamiz, 
bular quyidagicha: 
1. Davlatlarning suveren tengligi; 
2. Kuch bilan tahdid qilish va ularni xalqaro munosabatlarda qo’llanishida 
o’zini tiyish; 
3. Xalqaro nizolarni tinch yo’l bilan hal etish; 
4. Davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik; 
5. Tashqi sohada davlatlarning hamkorligining majburiyligi; 
6. Xalqlarning o’zini o’zi anglashi va teng huquqlilik prinsipi; 
7. Davlat chegaralarining mustahkamligi; 
8. Davlatning hududiy daxlsizligi; 
9. Inson huquqlari va asosiy erkinliklarini hurmat qilish; 
10. Xalqaro majburiyatlarni vijdonan bajarish. 
Albatta yuqoridagilar hamma davlatlar uchun majburiy bo’lgan umumiy 
qabul qilingan normalar hisoblanadi. Bundan tashqari yana bir qancha 
prinsiplar ham mavjuddir. Misol uchun, nogironligi bo’lgan shaxslarga 
alohida e’tibor berishni talab qiluvchi prinsip, diskriminatsiyaga yo’l 
qoýilmaslik prinsipi va yana bir qancha prinsiplar mavjud bo’lib, bu asosiy 
umume’tirof etilgan prinsiplar sifatida belgilanmaydi.
Endi bevosita kazusdagi savollarga javob beradigan bo’lsam, Qadimgi 
Kadesh jangidan so’ng Misr fir’avni hisoblanmish Ramzes II davlatini 
yuksaltirishning o’ziga xos bo’lgan diplomatiya yo’lini tanlaydi. Bu o’z 
navbatida ikki davlat uchun foydali bo’lgan kelishuvga erishiladi. Ushbu 

---

tinchlik shartnomasi xozirgi zamonaviy xalqaro huquqdan uncha ko’p farq 
qilmaydi va unda yozilgan ierogliflar hamda belgilar nisbatan olib qaralganda 
amaldagi xalqaro huquqiy shartnomalar rekvizitlari va tuzilish uslubiga ko’ra 
o’sha davr uchun juda yaxshi ittifoqchilik shakli hisoblanadi.
Ushbu xalqaro huquqiy manbaa dunyodagi eng birinchi xalqaro huquqiy 
aloqalarni boshlab bergan deb hisoblanadi. Tinchlik shartnomasinining Xettlar 
versiyasini quyidagicha tahlil qilib boramiz. 
a) Birinchi navbatta bu ikki davlat bir-biri bilan abadiy tinchlik va birodarlik 
maqsadida ushbu bitimni almashishadi. Chunki bu “kumush shartnoma” 
ikki xalqlar o’rtasida bo’lib turgan dushmanlik kayfiyatini tushirish uchun 
ham tuzilgan deyishadi. Lekin aslini olganda, bu ikki so’z qadimgi xalqaro 
huquqning prinsiplarini tashkil qilgan, ya’ni abadiy tinchlik va birodarlik 
ular amal qilishi shart bo’lgan asosiy tamoyillar sifatida shartnoma 
boshlanishining muhim sharti hisoblanadi.
b) Ushbu kumush lavhlarda yozilgan xalqaro huquq manbaasining ikkinchi 
qismiga o’tadigan bo’lsak, aytiladiki “Qarang, Misr shohi, eng buyuk shoh 
Reamasesa mia Amana (Amon o’gli Ramses) Quyosh xudosi (Ra) va 
Tempest xudosi (Xettlarning buyuk ma’budi) xohlagan ikki davlatning 
mangu rishtasini, ular o’rtasida xusumatga yo’l qoýmaslik uchun tuzdi”. 
Bu yerda ikki davlat o’rtasida tuzilgan rishta o’zaro tinchlik va 
birodarlikning asosiy tamoyillari asosida shakllangan o’ziga xos institutga
guvoh bo’lamiz. 
c) Keyingi yangi qismini bir necha so’z bilan tushuntiradigan bo’lsam, Misr 
shohi Xettlar shohiga men sizlarning davlatingizni bir qismini bosib olish 
uchun hech qachon hujum qilmayman va Xettlar shohi ham xuddi shunday 
majburiyatni oladi deyilgan. Bu ikki davlat olayotgan majburiyat o’z-

---

o’zidan xalqaro huquqning “Kuch bilan tahdid qilish va ularni xalqaro 
munosabatlarda 
qo’llanishida 
o’zini 
tiyish” 
hamda 
“Davlat 
chegaralarining mustahkamligi” va “Davlatning hududiy daxlsizligi” 
prinsiplarini ishga tushurib yuboradi.
d) Keyingi qismida bu ittifoqchilikning oliy darajasi deya olamanki, aynan 
shu keltirilgan jumla xalqaro huquq rivojlanishida muhim rolni oýnagan. 
Unda aytiladiki, “Agar dushman qo’shini Xettlar davlatiga hujum qilsa, 
Xettlar shohi menga “menga yordamga kel” deb aytsin va men dushman 
qo’shinini xalok qilish hamda bu davlatingizni qanoatlantirish uchun 
qo’shin yuborurman. Agar jinoyat qilgandan so’ng aybli topilgan 
fuqarolarning ko’tarilishiga qarshi g’azablanadigan bo’lsa, men ushbu 
fuqarolarning ko’tarilishini bostirish uchun qo’shin yuborurman. Agar 
Xatti mamlakatining podshohi Xattusining farzandlari unga qarshi bosh 
ko’tarsa, unga yordam berish uchun qo’shin yuborurman”. Aynan shu 
qismi xalqaro huquqda o’zaro hamkorlik institutini shakllanishida 
birlamchi vosita bo’lib xizmat qiladi. Ushbu jumlada keltirilgan prinsip 
“Tashqi sohada davlatlarning hamkorligining majburiyligi” prinsipiga 
aynan mos tushadi. Aynan shu majburiyatni har ikki davlat o’z bo’yniga 
oladi.
e) Keyingi qism esa hozirgi xalqaro huquq tizimida ancha keng 
qo’llaniladigan institutni shakllanishida juda katta hissa qo’shadi. “Agar 
jinoyat qilgan shaxs buyuk Xatti mamlakatidan qochib , buyuk shoh 
Ramzesni oldiga kelsa, Misr mamlakati bu shaxsni qo’lga olishi va uni 
Xatti mamlakati shohi Xattusilining qo’liga topshirishi kerak. Agarda bir 
necha kishi Xatti mamlakatida yashashni istamasa va Misr davlatiga 
qochib o’tsa, Misr davlati ularni Xatti davlatiga topshirishga buyruq 
berishi kerak. Ularni jinoyatiga kelsak, ular ayblanmasligi, ularning 

---

ko’zlari va tili tortilmasligi, ularning quloqlari va oyoqlari kesilmasligi, 
ularning xotin va bolalari o’ldirilmasligi shart.” Xuddi shu majburiyatni 
ikki davlat o’zaro kelishiladi. Bunda jinoyatchi qaysi mamlakat fuqarosi 
bo’lsa o’sha mamlakat jinoyati bilan jazolanishi keltirib o’tiladi. Xususan, 
bu muhim qism hozirgi zamonaviy xalqaro huquq tizimida ekstraditsiya 
(ushlab berish) institutining aynan o’zi hisoblanadi. Jinoyatchini ushlab 
berish institutiga asoslangan ushbu asosiy prinsip “aut dedere aut judicere” 
(topshir yoki sud qil) atamasida mujassam bo’lgan.
f) Oxirgi qismida keltirilgan jumla ikki taraf uchun javobgarlik asosini o’ziga 
xos tarzda ifodalaydi. Ya’ni “Agar Misr va Xatti davlatlari shohlari 
kumush lavhda yozilgan so’zlarga itoat etsalar, ularni mamlakatlarini ikki 
davlatning buyuk xudolari ularni omonlikda yashashlarini kafolatlaydi. 
Agar ular kumush lavhda yozilgan prinsiplarga amal qilmasalar, bu ikki 
davlatning buyuk xudolari ularning uylari, davlati va xizmatkorlarini tag 
tomiri bilan yo’q qilib yuboradi.” Shunday qilib, yuqoridagi qismini o’ziga 
xos javobgarlik institut deb hisoblasak bo’ladi. Ya’ni ular agarda ulardan 
biri shartnomaga rioya etmasa, ularning e’tiqodlari bo’yicha javobgar 
bo’lishlarini belgilaydi.