Missiy, empirik, nazariy, mantiqiy, intuitiv bilish darajalarining o'zaro aloqasi va farqi. Reja

Missiy, empirik, nazariy, mantiqiy, intuitiv. bilish darajalarining o'zaro aloqasi va farqi.


Reja:

1. 
   Empirik bilish xususiyatlari.
   
2. 
   Nazariyaning empiriy a bilan determinasiyasi.
   

3. Nazariyani yaratishning asosiy shakllari.

Hissiy darajadagi bilimning shakllari. Sezgi a'zolari orqali olingan bilim – hissiy bilimlardir. Narsalarning xossalarini sezgi a'zolari sezish va idrok etish natijasida olingan bilim hissiy bilimdir. Masalan, inson uchayotgan samolyotni ko‘radi va buning nimaligini biladi.

Sezgi. Bilish faoliyatida sezgi – narsalar ayrim xossalarining sezgi a'zolari orqali his qilingan oddiy obrazi, in'ikosi, nusxasi yoki o‘ziga xos surati dastlabki sezgi obrazi hisoblanadi. Masalan, aplesinda biz to‘q sariq rang, o‘ziga xos hid, ta'mni sezamiz. Chunki, sezgilar insondan tashqaridagi muhitda yuz berayotgan va uning sezgi a'zolariga ta'sir ko‘rsatayotgan jarayonlarda yuzaga keladi. Ovoz va yorug‘lik to‘lqinlari, mexanik bosim, kimyoviy ta'sir va hokazolar tashqi ta'sirlantiruvchilar hisoblanadi.
Forobiy bilishning ikki shakli – hissiy va oqilona bilishni farqlaydi. Insonni tashqi dunyo bilan bog‘lovchi sezgilar roliga e'tiborni qaratar ekan, Forobiy ularni besh turga ajratadi. U sezgilarni bilimning asosiy manbai deb hisoblab, sezgilar faqat narsaning in'ikosi narsaning o‘ziga mos tushgan holda haqiqiy bo‘lishi mumkin^1[121] deb ta'kidlaydi. Forobiyning bilishda va umuman hissiy idrok etishda sezgilarning roli haqidagi qarashlari Aristotelning «sezmaydigan odam hyech narsani bilmaydi va tushunmaydi», degan fikriga juda o‘xshash.
Sezishning ko‘rish, eshitish, tebranish, paypaslash, ob-havo, og‘riq, muvozanat va tezlashishni his etish, hid, ta'm bilish kabi umumiy organik turlari farqlanadi. Sezgilarning har bir shakli o‘zining ayrim ko‘rinishi orqali materiya harakatining mazkur shakli va turi, masalan, elektromagnit, ovozli tebranishlar, kimyoviy ta'sirlar va hokazolarning umumiy xossalarini aks ettiradi.
Sezgi – ob'ektiv dunyoning sub'ektiv obrazi, degan tamoyil sifatlarni birlamchi va ikkilamchiga mexanik tarzda ajratishga qarshi yo‘nalgan. Bu nuqtai nazardan birlamchi sifatlar (shakl, hajm va h.k.) narsalarning ob'ektiv mavjud xususiyatlari in'ikosi hisoblanadi, ikkilamchi sifatlar (rang, ovoz va h.k.) sof sub'ektiv xususiyat kasb etadi.
Bu yerda masalaning ikki tomonini: sezgilar manbasi nimaligi va ularning psixofiziologik mexanizmi qandayligini farqlash lozim.
Idrok. Sezgi a'zolariga bevosita ta'sir ko‘rsatuvchi predmetlar, ularning xossalari va munosabatlarini aks ettiruvchi yaxlit obrazni idrok etish deb ataladi. Insonning idrok etishi narsalar, ularning xossalari va munosabatlarini tushunish va anglab yetishni o‘z ichiga oladi. Bunda inson o‘zining har bir yangi taassurotini mavjud bilimlar tizimiga kiritadi. Sezish va idrok etish inson tashqi dunyoga amaliy ta'sir ko‘rsatishi jarayonida, mehnatda, sezgi a'zolari faol ishlashi natijasida amalga oshadi va rivojlanadi; masalan, harakatsiz ko‘z narsalar rangini farqlashga qodir emas.
Shunday qilib, biz haqiqatga eltuvchi yo‘l naqadar og‘ir ekanligini ko‘ramiz: u amalda jonning barcha kuchlari – xotira, iroda, tasavvur, intuitsiya va aqlning bor kuchini ishga solishni nazarda tutadi. Masalan, xotirani olaylik. Bilish haqida xotirasiz fikr yuritish mumkinmi? Albatta, yo‘q: xotirasiz jon – baliqsiz to‘r degan gap. Bu ajoyib hodisasiz bilishni tasavvur qilish mumkin emas. 
Sezish va idrok etish jarayonlari o‘zidan keyin miyada «iz» qoldiradi. Bu izlarning mohiyati insonga ayni lahzada ta'sir ko‘rsatmayotgan narsalarning obrazlarini gavdalantirish qobiliyatidan va iborat.
Xotira o‘tmish va hozirgi zamonni birlashtiradi, ularning bir-biriga o‘tishini ta'minlaydi. “Tovushlar va so‘zlar soni ko‘paygandan keyin, odamga uning xotirasi yordamga keladi... Yozuv ham xotira bilan birga inson imkoniyatlarini oshiradi”^2[123]. Agar obrazlar miyada unga predmet ta'sir ko‘rsatgan paytda paydo bo‘lib, bu ta'sir to‘xtaganidan keyin darhol g‘oyib bo‘lganida, inson narsalarni har safar mutlaqo notanish narsalar sifatida qabul qilgan, u mazkur narsalarni tanimagan, demak, ularni anglamagan bo‘lar edi. Biror narsani anglash uchun aqlning ishlashi – hozirgi holatni oldingi holat bilan taqqoslashi talab etiladi. Tashqi ta'sirlarning idrok etilishi va ularning vaqtda saqlanishi natijasida xotirada tasavvurlar uyg‘onadi. 

inson tanasidan o'rin oladi, shunday qilib, nodunyoviy hayot jihatlari insonga

o'tadi va pirovardida inson mohivati, bilimlari - uning aqli boqiylik xususiyatini
kasb etadi.
Forobiy fikricha, sezgilar tartibga ega bo'lganidek, aqlning ham o'z tegishli
tartibi mavjuddir'. Birinchi metod tabiiy fanlar (fizika)ga, ikkinchisi
matematikaga mos tushadi. Ikkala metoddan ham fagat fanda narsa va
hodisaning u yoki bu jihatini teranrog tushunish magsadida foydalaniladi.
Sezgilar dunyoning sifat jihatidan rang-barangligining ob'ektiv xususiyatini
aks ettiradi va uning ta'sirida yuzaga keladi. Sezgilar hodisalarning miqdor
ko'rsatkichlari haqida ham ancha boy axborot beradi. Sezgilar bir xil ohangdagi
ovozlar o'rtasidagi farqni ularning kuchiga qarab, rang tuslarini, temperaturadagi
o'zgarishlarni, narsalar va jarayonlardagi boshqa farqlarni ancha aniq aks ettiradi.
Sezish gobiliyatining yo'golishi muqarrar tarzda ongning yo'golishiga olib keladi.
Sezishning ko'rish, eshitish, tebranish, paypaslash, ob-havo, og'riq.
muvozanat va tezlashishni his etish, hid, ta'm bilish kabi umumiy organik turlari
farqlanadi. Sezgilarning har bir shakli o'zining ayrim ko'rinishi orgali materiya
harakatining mazkur shakli va turi, masalan, elektromagnit, ovozli tebranishlar,
kimyoviy ta'sirlar va hokazolarhing umumiy Xossalarini aks ettiradi.
Har ganday predmet juda ko'p har xil jihatlar va xossalarga egadir. Masalan,
qand bo'lagini olaylik: u gattiq, oq, shirin, ma'lum shakl, hajm va vaznga ega. Bu
xossalarning barchasi bir predmetda mujassamlashgan. Biz bu xossalarni alohida-
alohida emas, balki yaxlit holda - qand bo'lagi sifatida idrok etamiz va tushunamiz.
Binobarin, yaxlit obrazni idrok etishning ob'ektiv negizini predmetning turli
jihatlari va xossalari birligi va ayni vagtda ularning ko'p sonliligi tashkil etadi.
Sezgi - ob'ektiv dunyoning sub'ektiv obrazi, degan tamoyil sifatlarni
birlamchi va ikkilamchiga mexanik tarzda ajratishga qarshi yo'nalgan.
nazardan birlamchi sifatlar (shaki, hajm va h.k.) narsalaring ob'ektiv mavjud
xususiyatlari in'ikosi _hisoblanadi, ikkilamchi sifatlar (rang, ovoz va h.k.) sof
sub'ektiv xususiyat kasb etadi. Ayni bir sezgiga narsalarning har xil xossalari mos
kelishi mumkin: og rang sezgisi ko'rish doirasidagi to 'lginlar barcha uzunliklarining
elektromagnit xossalari qorishmasini ham, qo'shimcha ranglar har qanday juftligi
(qizil va ko 'k-yashil, sariq va safsar) gorishmasini ham aks ettiradi. Bundan og rang
to'lain yoki narsa yuzasining ob'ektiv xossasi sifatida qaralishi mumkin emas,
degan yanglish xulosa chiqariladi. Qora rang to'lgin xossasi emas: uning sharti -
ko'rish doirasida nurlanishning yo'qligi. To'lqin yo'q narsa haqida axborot bera
olmaydi. Bundan quyidagi soxta xulosa kelib chiqadi: rang, hid - bu narsalarning
xossalari emas, balki bizning sezgilarimizdir (E.Max); «rang» so'zi bilan ruhiy
kechinmalarning muavvan toifasi belgilanadi (V.Ostvald). Duno esa ovozsiz,
bo'yoqlar va hidlardan xoli. Unda issia ham, sovug ham mavjud emas. Bularning
hammasi - fagat bizning sezgilarimiz.
Bu verda masalaning ikki tomonini: sezgilar manbasi nimaligi va ularning
psixofi zio logik mexanizmi qandayligini farqlash lozim.
Obrazning sifat jihatidan aniqligi predmetning sifat jihatidan aniqligini aks
ettiradi. Jismning tebranishi yoki ayni shu elektromagnit nurlarni targatishi jism
tuzilishi, uning harorati va boshqa xossalariga bog'liq bo'ladi. Masalan, har bir
metall olovni o' rangiga bo'yaydi; har bir modda u yonayotgan gazga aylanganida
o' rangini kasb etadi. Qor ko'zimizga oq bo'lib ko'ringani uchun oq emas, balki u
amalda oq bo'lgani uchun ham biz uni shunday ko'ramiz. Mexanitsistlar va
sub'ektivistlarning
narsa
unga
qarayotganimizdagina
rangga
va
uni
hidlayotganimizdagina hidga ega bo'ladi, degan fikriga go'shilib bo'lmaydi. Ko'z
o'zining rang sezadigan apparati bilan o'zi idrok etuvchi rang mavjud bo'lgani
tufayli yuzaga kelgan va mavjud. Sezgi a’zolari orqali olingan bilim – hissiy
bilimlardir. Narsalarning xossalarini sezgi a’zolari sezish va idrok etish natijasida olingan bilim
hissiy bilimdir. Masalan, inson uchayotgan samolyotni ko‘radi va buning nimaligini biladi.
Sezgi. Bilish faoliyatida sezgi – narsalar ayrim xossalarining sezgi a’zolari orqali his qilingan
oddiy obrazi, in’ikosi, nusxasi yoki o‘ziga xos surati dastlabki sezgi obrazi hisoblanadi. Masalan,
aplesinda biz to‘q sariq rang,o‘ziga xos hid, ta’mni sezamiz. CHunki, sezgilar insondan  
tashqaridagi muhitda yuz berayotgan va uning sezgi a’zolariga ta’sir ko‘rsatayotgan jarayonlarda
yuzaga keladi. Ovoz va yorug‘lik to‘lqinlari, mexanik bosim, kimyoviy ta’sir va hokazolar tashqi
ta’sirlantiruvchilar hisoblanadi. Forobiy bilishning ikki shakli – hissiy va oqilona bilishni
farqlaydi. Insonni tashqi dunyo bilan bog‘lovchi sezgilar roliga e’tiborni qaratar ekan, Forobiy
ularni besh turga ajratadi. U sezgilarni bilimning asosiy manbai deb hisoblab, sezgilar faqat